مقاله بررسی فرصتها وچالشهای اکوتوریسم در حفاظت از محیط زیست

بخشی از مقاله

چکيده :
اکوتوريسم يا گردشگري طبيعت از زيرشاخه هاي نوين گردشگري است که متخصصين و به ويژه زمين شناسان ، بوم شناسان ، جغرافيدانان و دست اندرکاران صنعت گردشگري را به خود جذب نموده است .در اين شاخه از گردشگري برخورد مسئولانه با طبيعت و حفظ آثار طبيعي يک اصل محسوب مي شود و سعي دارد ضمن حفظ محيط ، امکان توسعه پايدار کالبدي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي را براي ساکنين محلي فراهم آورد .
اين پژوهش با استفاده از کتب ، مقالات ، اسناد و طرح هاي ملي، منطقه اي و محلي و ساير منابع مکتوب مرتبط با موضوع پژوهش ؛ انجام شده است . در مقاله حاضر مهمترين مزايا وقابليت هاي اکوتوريسم در حفظ محيط زيست ،وهمچنين معايب واثرات تخريبي آن و موانع و چالش هاي فراروي توسعه اکوتوريسم در کشورمان مورد مطالعه قرار گرفته است .
بهبود چشمگير آگاهيهاي اجتماعي، آموزش رفتارهاي صحيح زيست محيطي به افراد جامعه و جلب حمايت بيشتر آنها از ذخاير ملي و طبيعي و تبادل فرهنگي از طريق برخورد افراد محلي با بازديد کنندگان را مي توان از نقاط مثبت اکوتوريسم دانسته و آن را، منشاء اشتغال و درآمدزايي، توسعه زيرساخت ها و منبعي ارزشمند براي گذران اوقات فراغت برشمرد. معايب مختلف اکوتوريسم نيزشامل ؛ تخريب محيط زيست ، ، تغيير آداب و رسوم وفرهنگ بومي منطقه اي تحت تأثيرگردشگران ، همچنين ساخت جاده ها مستلزم تخريب جنگل ، دشتها، کوه ها است و اين امر خسارات جبران ناپذيري بر محيط زيست و جانوري وارد مي سازد و علاوه بر آن با عبور خودروها از اين جاده ها از لحاظ آلودگي هوا نيز تأثيرات مخربي بر محيط زيست خواهد گذاشت .اکوسيستم ايران ، بستر مناسبي براي سودآوري در بخش اکوتوريسم است . اگرچه بسياري از گونه هاي نادر جانوري ايران يا به کلي منقرض گشته و يا در معرض انقراض هستند، ليکن هنوز هم گونه هاي متنوع جانوري و گياهي در خور توجهي که در اقاليم گوناگون موجود است . که در صورت مديريت صحيح ، مي تواند جوابگوي گردشگران باشد. اطلاع رساني و معرفي جاذبه هاي اکوتوريسم ، شناسايي محدوده هاي مناسب حفاظت شده ،آموزش نحوه حفظ محيط زيست ،ايجاد امکانات مناسب طبيعت گردي را ميتوان ازراهکارهاي گسترش اکوتوريسم معرفي نمود.
کليد واژه : گردشگري طبيعت ، اکوتوريسم ، مزايا ، معايب ، محيط زيست
مقدمه :
اکوتوريسم يا بوم گردي از جمله انواع گردشگري مبتني بر طبيعت است که طي دو دهه اخير نزد صاحبنظران به عنوان يک موضوع چندارزشي براي رسيدن به توسعه پايدار اهميتي قابل توجه يافته است . چرا که اين نوع گردشگري بنا به ماهيت خود، به زير ساخت ها و امکانات زير بنايي و ساير سرمايه گذاري هاي کلان اقتصادي نياز چنداني ندارد.
اکوتوريسم يا گردشگري طبيعت از زيرشاخه هاي نوين گردشگري است که متخصصين و به ويژه زمين شناسان ، بوم شناسان ، جغرافيدانان و دست اندرکاران صنعت گردشگري را به خود جذب نموده است .
اکوتوريسم با تکيه بر پديده هاي طبيعي و اشکال ژئومرفولوژيک که عموما در اثر فرايندهاي بيروني تغير دهنده زمين شکل گرفته است ، علاقمندان به اين پديده ها را براي بازديد از جاذبه هاي زيباي زمين به طبيعت دعوت مي کند.مهم اينکه در اين شاخه از گردشگري برخورد مسئولانه با طبيعت و حفظ آثار طبيعي يک اصل محسوب مي شود و سعي دارد ضمن حفظ محيط ، امکان توسعه پايدار کالبدي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي را براي ساکنين محلي فراهم آورد و منشاء اشتغال و درآمدزايي، توسعه زيرساخت ها و منبعي ارزشمند براي گذران اوقات فراغت باشد.
در جهان رقابتي امروز کشورهاي مختلف با معرفي جذابيتهاي گردشگري خود سعي در بهبود وضعيت اقتصادي خود دارند. کشور ما نيز بي شک با وجود صدها مکان جذاب و ديدني، مي تواند با استفاده از اين ثروت خداداد، در بهبود وضع اقتصادي خود کوشا باشد و ثروتهاي غير قابل تجديد خود نظير نفت و گاز و معدن را، براي مصارف مهمتر نگاه دارد.
کشور ايران به عنوان يکي از پنج کشور برخوردار از بيشترين تنوع اقليمي در جهان و يکي از ذخيره گاه هاي مهم تنوع زيستي کره زمين از مزيت نسبي بسيار بالايي جهت توسعه اکوتوريسم برخوردار است .
کشور ما ، مجموعه گنجينه هاي نفيس خدادادي و پيشينه تاريخ و تمدن فرهنگي، همواره مورد توجه گردشگران بوده است . وبا دارا بودن طبيعت و اقليم متنوع و گوناگون خود قاره اي کوچک است با ديدنيهاي بسيار.
بيان مساله :
يکي از عاليترين صفات طبيعت اين است که هر کجا برويد"زمين " هم هست و طرح صدها گذران تعطيلات و اوقات فراغت براي مشتاقان طبيعت فراهم مي باشد. امروزه در بيشتر کشورهاي دنيا، اکوتوريسم ، واژه اي شناخته شده است .
گردشگران داخلي و خارجي از پديده هاي منحصر به فرد و ديدني هاي مربوط به طبيعت ديدن مي کنند و لحظات شاد و مفرحي را در کنار خانواده و دوستان سپري مي نمايند. به خصوص کودکان و نوجوانان از اين نوع گردشها لذت فراوان برده و درسهاي بسيار مي آموزند. آنچه تا کنون از گردشگري در ذهن ما خطور مي کرد، ديدن بناهاي تاريخي و آثار باستاني است که تنها بخش کوچکي از گردشگري به شمار مي آيد، ديدني هاي جاذبه هاي طبيعي، هم يکي از جذاب ترين زمينه هاي گردشگري و جذب گردشگر است .
صنعت گردشگري به يکي از گسترده ترين و متنوع ترين صنايع جهان بدل شده است . جابجايي سالانه ميليون ها انسان و ميلياردها دلار بين کشورها و ساکنين آنها از جمله آثار رشد و توسعه صنعت گردشگري در جهان است . بر اساس آخرين برآوردها، صنعت گردشگري در قرن ٢١ بزرگترين منبع درآمد براي بسياري از کشورها خواهد بود.
نکته حائز اهميت اينکه صنعت گردشگري به عنوان يک موضوع چندارزشي از راهکارهاي مهم نيل توسعه پايدار محسوب مي شود، چرا که منبعي تمام نشدني و با حداقل اثرات تخريبي زيست محيطي است .
در اين ميان ، گردشگري مبتني بر طبيعت و از جمله اکوتوريسم به سرعت در حال رشد و پيشي گرفتن از ساير بخش هاي صنعت گردشگري است ، طبق گزارش سالبالاس و لاسکارين و برآورد سازمان جهاني گردشگري بيش از ٧ درصد کل هزينه سفرهاي بين المللي از آن طبيعت گردي است و نرخ رشد سالانه آن بين ١٠ تا ٣٠ درصد است ، اين در حالي است که کل رشد صنعت گردشگري سالانه ٤ درصد اعلام شده است (رينولد و همکاران ، ١٩٩٣).
بنا به تحقيق ، کشور ايران جزء ده کشور برتر جهان در زمينه جاذبه هاي گردشگري است . همچنين کشور ما به عنوان يکي از پنج کشور برخوردار از بيشترين تنوع اقليمي در جهان و يکي از ذخيره گاههاي مهم تنوع زيستي کره زمين از مزيت نسبي بسيار بالايي براي توسعه اکوتوريسم برخوردار است (کرمي، ١٣٧٨).
مهم اينکه گردشگري مبتني بر طبيعت برخلاف ساير انواع گردشگري بنابه ماهيت خود، نياز به سرمايه گذاري هاي گسترده براي ايجاد امکانات زيربنايي ندارد و امکان توسعه بسيار بيشتري دارد.
متأسفانه با وجود قابليت ها و جاذبه هاي ويژه و منحصر به فرد توسعه گردشگري در ايران و مطابق آمارهاي جهاني و مطالعات انجام گرفته ، گردشکري در کشور ايران در مقايسه با بسياري از کشورهاي جهان هنوز جايگاه واقعي خود را پيدا نکرده است . به ديگر سخن گردشگري در ايران منبع اقتصادي کم نظير و ويژه و تا حدودي به حال خود رها شده است و اقداماتي که تاکنون در راستاي توسعه گردشگري در کشور انجام گرفته است ، به هيچ وجه متناسب با نياز و توان گردشگري کشورما نبوده است . از جمله مهمترين مسايل و مشکلات در اين زمينه مي توان به موارد زير اشاره نمود:
- توان ها و جاذبه هاي اکوتوريسم جهت علاقمندان ايراني و خارجي چندان شناخته شده نيست و متوليان امر جهت معرفي و اطلاع رساني اين جاذبه ها اقدام مهمي به عمل نياورده اند؛
- براي جذب علاقمندان به جاذبه هاي طبيعي موانع و محدوديت هاي فراواني وجود دارد از جمله اينکه زير ساخت هاي مناسب حمل و نقل و جابجايي، اقامت (هتل ، مهمانسرا، پناهگاه و استراحتگاه ) و پذيرايي و ديگر خدمات جانبي ايجاد نشده است ؛
- طرح و برنامه مشخص براي توسعه اکوتوريسم در کشورتهيه ، تدوين و اجرا نشده است .
- با وجود جاذبه هاي توريستي بسيار بالا ، تنها يک محدوده زمين شناسي در قشم به عنوان ژئو پارک به تصويب رسيده وبقيه گزينه ها ازقبيل : کوير لوت ، محدوده قله هاي سهند و سبلان و غار کتله خور زنجان که پيشنهادهاي ايران در حوزه اکوتوريسم براي ثبت در فهرست جهاني يونسکو بوده است ، به طور کامل معرفي نشده است .
باتوجه به موارد فوق مقاله حاضرکوشيده است ضمن بررسي قابليتها وتوانهاي توسعه گردشگري طبيعت نقش و تاثير اين منابع را در توسعه پايدار گردشگري منطقه وکشور مورد مطالعه و ارزيابي قرار دهد و به سوالات اساسي زير پاسخ دهد:
١) مهمترين مزايا واثرات مثبت گردشگري طبيعت چه مواردي بوده و چگونه ميتوان از اين قابليتها براي توسعه پايدار منطقه بهره برداري نمود؟
٢) معايب واثرات تخريبي گردشگري طبيعت چيست ؟ وچگونه مي توان از آن پيشگيري نمود؟
٣) مهمترين جاذبه هاي طبيعي ايران براي معرفي به گردشگران طبيعت کدام موارد را شامل مي گردد؟
روش پژوهش و گردآوري داده ها و اطلاعات
در اين پژوهش جهت گردآوري داده ها و اطلاعات از روش کتابخانه اي (اسنادي) به شرح زير استفاده شده است :
الف ) استفاده از کتب ، مقالات ، اسناد و طرح هاي ملي، منطقه اي و محلي و ساير منابع مکتوب مرتبط با موضوع پژوهش ؛
ب ) استفاده از کتب و مقالات الکترونيکي جهت اطلاع از تجربه ساير کشورهاي جهان به دليل کمبود منابع علمي و تحقيقاتي در داخل کشور؛
پيشينه اکوتوريسم و ديدگاههاي مرتبط با آن
اکوتوريسم که معادل فارسي آن بوم گردي است ، نوعي گردشگري مي باشد که با انگيزة استفاده از طبيعت و تمام جاذبه - هايي که به نوعي با طبيعت در ارتباط ميباشد صورت ميگيرد. "سازمان جهاني گردشگري " اين نوع گردشگري را چنين تعريف کرده است :
مسافرت به مناطق طبيعي که با احساس مسئوليت همراه است و موجب بهبود سطح زندگي مردم محلي و حفظ محيط زيست شود. "انجمن اکوتوريسم " تعريف جامع و کاملي از اکوتوريسم ارائه کرده است . به نظر انجمن ياد شده اکوتوريسم سفري مسئولانه به مناطق طبيعي است که محيط زيست را مورد حفاظت قرار مي دهد و آسايش عمومي بوميان را تأمين مينمايد. (فنل ١٣٨٥: ٦٩)
کنکاش در ويژگيهاي اين شاخه از طبيعت گردي نشان ميدهد، اکوتوريسم با انگيزة انس بيشتر با طبيعت صورت ميگيرد که گردشگر علاوه بر گذران اوقات فراغت ، از شگفتي هاي طبيعت ، عظمت و ظرافت هاي جهان خلقت آگاهي مييابد و از آن لذت ميبرد، ضمن اينکه گردشگران حفظ جلوه هاي طبيعت و احترام به فرهنگ و جوامع و ملل ديگر را برخود لازم ميدانند. (کاظمي١٣٨٥: ٢٧) بر اين اساس مي توان گفت چهار رکن اصلي و ضروري در اکوتوريسم عبارتنداز :
• حداقل تاثير زيست محيطي
• حداقل تاثير و حداکثر توجه به فرهنگ مناطق ميزبان
• حداکثر منافع اقتصادي جهت افراد ميزبان و
• حداکثر رضايت تفريحي براي جهانگردان
شايان ذکر است "اکوتوريسم " واژة نسبتا جديدي است که اغلب اشتباه فهميده مي شود و به شکل درست از آن استفاده نمي شود. برخي از اين واژه برداشتي سطحي مي کنند تا گردشگران را به حفظ محيط زيست ترغيب نمايند، اين در حالي است که اقدام آنها تنها يک برنامۀ سادة "طبيعت گردي " است که ممکن است موجب تاثيرات منفي اجتماعي و طبيعي نيز گردد. هرسفري که در طبيعت صورت پذيرد و ٣ مشخصه تعريف اکوتوريسم را نداشته باشد، طبيعت گردي نام دارد. در سفرهاي طبيعت گردي طبيعت براي حضور انسان آماده مي شود ولي در سفرهاي اکوتوريستي، انسان خود را براي حضور صحيح در طبيعت آماده مي سازد.
به علت اين که تاکنون واژه فارسي مناسبي براي معادل سازي کلمه انگليسي اکوتوريسم از سوي فرهنگستان فارسي اعلام نشده است در اين متن از واژه معمول اکوتوريسم استفاده مي گردد.
هنگامي که براي اولين بار در سال ١٩٨٠ ميلادي واژة " اکوتوريسم " مطرح شد تعريفي از آن ارائه شد که تا امروز در سطح وسيعي پذيرفته شده است و همان گونه که پيش از اين نيز گفته شد انجمن بين المللي اکوتوريسم ، اين نوع گردشگري را سفري مسئولانه به مناطق طبيعي با هدف حفظ محيط زيست ميداند که در عين حال زندگي بهتر و رفاه بيشتري را براي مردم و ساکنين محلي فراهم مي کند. (درام و مور، ٢٠٠٢)
به همان اندازه که آگاهي و تجربه نسبت به اکوتوريسم در سطح جهان افزايش مي يابد نياز به تعاريف جامع و
تفصيلي تر بيشتر مي شود. در سال ١٩٩٩ "مارتا هاني " تعريف دقيق تري از اکوتوريسم ارائه نموده است :
اکوتوريسم به طور معمول سفري است به "مناطق حفاظت شده " بکر که سعي مي شود تاثير بر محيط اندک و در مقياس کوچک باشد و به افزايش سطح آگاهي گردشگران کمک مي کند و سرمايه هايي را براي حفظ محيط زيست فراهم مي کند و به طور مستقيم به توسعۀ اقتصادي و اقتدار سياسي جوامع محلي کمک مي کند و فرهنگ هاي مختلف و حقوق بشر را محترم مي شمارد.
به هر حال ، سازمان هاي درگير اکوتوريسم از جمله سازمان حفظ جنگل ها و منابع طبيعي تعريف ارائه شده توسط اتحاديه جهاني حفظ محيط زيست در سال ١٩٩٦ را به شرح زير پذيرفته است :
"سفر مسئولانه به محيط زيست و بازديد از مناطق طبيعي به منظور بهره مندي و درک طبيعت (همراه با ويژگي هاي حال و گذشتۀ فرهنگي)که به حفظ محيط زيست کمک مي کند و داراي تاثير اندک گردشگر بر محيط مي باشد و براي مردم محلي فعاليت اجتماعي- اقتصادي سودمندي ايجاد مي کند." عناصر زير براي موفقيت نهايي يک برنامه اکوتوريسم تعيين کننده است و اکوتوريسم بايد:
• تأثيري اندک بر مناطق حفاظت شده داشته باشد؛
• دست اندرکاران اکوتوريسم (افراد ذينفع و درگير) شامل :اشخاص ، جوامع ، اکوتوريست ها، تورگردانان و مؤسسات دولتي را در فرآيند برنامه ريزي، توسعه ، اجرا و مراقبت درگير نمايد؛
• سنت ها و فرهنگ هاي محلي را محترم بشمارد؛
• درآمد عادلانه و مستمر(پايدار) براي جوامع محلي يا حداقل براي دست اندرکاران از جمله تورگردانان بخش خصوصي ايجاد نمايد؛
• براي حفظ منابع طبيعي حفاظت شده درآمد توليد نمايد؛
• به تمامي دست اندرکاران و نقش آنها در حفظ منابع طبيعي آموزش دهد.(جمالزاده ، فلاح ١٣٨٢)
اکوتوريسم نوعي گردشگري است که با انگيزه استفاده از جاذبه ها و توانمندي هاي طبيعي و تمام جاذبه هايي که به نوعي با طبيعت در ارتباط مي باشد صورت مي گيرد، کوهنوردي، کوه پيمايي، صخره نوردي، پياده روي، دامنه نوردي، قايق راني، قايق سواري در رودخانه هاي آرام ، شنا، انواع اسکي (روي آب ، برف ، چمن و ماسه ) پرواز با کايت ، پاتيناژ، اسکيت روي يخ ، اسکيت چرخ دار، حمام آفتاب ، غارنوردي، يخچال نوردي، تماشاي مناظر طبيعي (حيوانات ، گل و گياه کمياب و پرندگان )، گردش و پيک نيک ، تله کابين ، بازديد علمي، خريد و اکوتورهاي مختلف مانند تمشک چيني، فندق چيني، گلاب گيري و نيز فعاليت هاي مربوط به شکار و صيد در محيط طبيعي از جمله جاذبه هاي اکوتوريسم محسوب مي شود. (قادري١٣٨٣، ٢٦) اکوتوريسم واجد چهار ويژگي مشخص و بارز زير است :
• سفر به يک منطقه طبيعي صورت مي پذيرد؛
• حفاظت از تنوع زيستي مورد حمايت قرار مي گيرد؛
• براي جوامع ميزبان محلي سودمند است ؛
• موجب درک و فهم عميق تري از طبيعت و محيط زيست مي شود. (پاپلي يزدي١٣٨٥،٢١٧)
بنابراين مي توان حفاظت از محيط زيست را وجه تمايز اکوتوريسم از ديگر انواع گردشگري و از جمله طبيعت گردي دانست ، چرا که در ديگر انواع گردشگري و از جمله طبيعت گردي الزاما حفاظت از محيط زيست و حفظ ارزش هاي جامعه ميزبان مد نظر قرار نمي گيرد.
پيرس و والاس شش اصل زير را به عنوان اصول اکوتوريسم در نظر گرفته اند:
• از منابع موجود به گونه اي استفاده شود که ميزان تأثيرات منفي بر محيط زيست و افراد بومي به حداقل برسد؛
• ميزان اطلاعات و آگاهي عمومي در مورد زيست بوم و فرهنگ منطقه افزايش يابد و نظر بازديدکنندگان به مسايل و موضوعات مؤثر بر حفظ زيست بوم معطوف گردد؛
• فعاليت اکوتوريسم در حفاظت از محيط زيست و مديريت منطقي مناطق حفاظت شده و ساير مناطق طبيعي مؤثر باشد.
• ميزان مشارکت نزديک و دراز مدت بوميان را در روند تصميم گيري جهت تفسير نوع و ميزان گردشگري مستقر در منطقه افزايش دهد؛
• منافع اقتصادي و ساير فوايد حاصل از گردشگري به سمت چرخه اقتصاد هدايت شود، در اين ارتباط ترويج و توسعه فعاليت هاي سنتي مورد تأکيد قرار گيرد و جهت احياي اين فعاليت ها و جلوگيري از ورود فعاليت هاي جايگزين اقدام لازم صورت پذيرد؛
• در نهايت اکوتوريسم بايستي بتواند فرصت هاي استثنايي و مناسبي را براي بوميان ، نمايندگان مؤسسات ، شرکتها و ديگر دست اندرکاران گردشگري فراهم نمايد تا آنها نيز بتوانند از مناطق طبيعي بازديد کنند و از مواهب آن استفاده نمايند و همچنين در مورد شگفتي هاي مناطق گردشگري که ساير بازديدکنندگان جهت ديدن آن رنج سفر را تحمل نموده اند، مطالب بيشتري بياموزند. (فنل ١٣٨٥: ٦٨)
اکوتوريسم يا گردشگري زيست محيطي و بنا به تعريف موسسه بين المللي اکوتوريسم در سال ١٩٩١ گردشگر در يک سفر مسئولانه به مناطق طبيعي مي کوشد تا ضمن حفاظت از محيط زيست به زندگي راحت مردم و ساکنين محلي نيز خدشه اي وارد نسازد. (پاپلي يزدي ٣١٧،١٣٨٥)
نياز بشر به اکو توريسم وبومگردي از منظر دين واجتماع
بايد توجه داشت که گردشگري طبيعت با گردشگري معمولي وفراگير تفاوت اساسي دارد. زيرا در توريسم طبيعت اثرات کمتري بر پيکر محيط زيست وبافت فرهنگي وارد شده وضمنا اين نوع فعاليت به عوامل زير بنايي کمتري را طلب مي کند.
از آنجا که تعاليم حيات بخش اسلام به کرات مسلمانان را به ديدن سرزمينهاي مختلف ومراودت فرهنگي تشويق نموده است . دين مکبين اسلام هم در قران وهم در سنت به کرات به تبادل فرهنگي وتعامل صلح آميز ناشي از سفر اشاره نموده است .در بيش از ٢٠ آيه شريفه قر آنم مجيد ، سير وسفر مورد سفارش قرار گرفته وبه صيغه امر آمده است نماز مسافر نيز مشمول تخفيف قرار گرفته وشکسته است . همچنين از امر واجب روزه نيز معاف مي باشد.
«حضرت علي (ع ) براي گردشگري پنج خاصيت را ذکر فرموده اند که از آن جمله مي توان افزايش علم وآگاهي گردشگر به سبب ديدار از واديها وسرزمينهاي گوناگون وآشنايي با دانشمندان وانديشمندان مختلف اشاره کرد. »(بلمکي ، ١٣٨٢) در تعاليم اسلام برحفظ طبيعت خيلي تاکيد دارد از آن جمله شکستن شاخه در ختي را برابر با شکستن بال ملائک ويا آب دادن به در ختان را با نجات جان بشر برابر ميداند.
اکو توريسم از ديد روانشناسي اجتماعي سبب رشد شخصيتئ وشکوفايي استعدادها وارتقاي سطح دانش ومعرفت افراد مي گردد وانسانها را ياري مي دهد تا با شناخت تنوع فرهنگها ، ارزشها ي ملي اقوام گونا گون ،برخود محوري فائق آيند.ودر جهت وحدت خاندان انساني گام بردارند.(اشتري ، ١٣٨٣)
سفر به دنياي ناشناخته ، آشنا شدن با فرهنگها وقوميتهاي مختلف ، ديدن رودها ،جنگل ها ،مظاهر زيباي طبيعت ،سير وسفر به آفاق دور ونزديک .انسان امروزي هر قدر عوامل راحتي زندگي خود را بيشتر فراهم کندوصنعتي تر شود انگار بيشتر تشنه سفر مي گردد.
ارتباطات جمعي تجربه کردن سفر را در انسان نه تنها نمي کاهد بلکه زياد هم مي کند.انسان صنعتي نمي تواند خود را براي هميشه محبوس به چهار ديواري کند. او بيش از گذشته تشنه سفر خواهد بود. به همين دليل توريستهاي ژاپني ، آمريکايي وآلماني روز به روز بيشتر مي شوند. انسان مي تواند گرانترين اثر نقاشي يا ياقوت يا الماس را بخرد وبه خانه بياورد ولي نمي تواند جنگلهاي آمازون ، کوير لوت ، وقله سبلاان را به خانه بياورد. بايد خودش از نزديک به تماشاي آنه رود ، خاطر ه اي که در ذهن انسان از سفر مي ماند که قابل انتقال به ديگران نيست .آنجا که توريسم طبيعت نيز از شاخه هاي توريسم است مترادف با آمدن انسانهاي پر طاقت وصبلور وقوي روحيه به طبيعت است که خود نعمتي محسوب مي شود.(يزداني ١٣٧٨، شماره ٣)
اکو توريسم وتوسعه پايدار
در سال ١٩٨٠ براي نخستين بار نام توسعه پايدار در گزارش سازمان جهاني حفاظت از منابع طبيعي (IUCN) آمد. اين سازمان در گزارش خود با نام استراتژي حفظ منابع طبيعي اين واژه را براي توصيف وضعيتي به کار برد که توسعه نه تنها براي طبيعت مضر نيست ، بلکه به ياري آن هم مي آيد.
کميسيون جهاني محيط زيست ، وتوسعه پايدار را اين گونه تعريف کرد: «توسعه پايدار فرايند تغييري است در استفاده از منابع ، هدايت سرمايه گذاريها، سمت گيري توسعه تکنولوژي و تغييري نهادي است که با نيازهاي حال وآينده سازگار باشد».( درام و مور، ٢٠٠٢)
همچنين براساس گزارش برانت لند (رشد کميسيون جهاني محيط زيست و توسعه = WCED ) توسعه پايدار عبارت است از توسعه اي که نيازهاي کنوني جهان را تامين کند، بدون آنکه توانايي نسلهاي آتي را دربرآوردن نيازهاي خود به مخاطره افکند و اين که توسعه پايدار «رابطه متقابل انسانها و طبيعت در سراسر جهان است .( همان ) در چشم انداز زيست محيطي آنگونه که «مان » مطرح کرد، توسعه تنها زماني پايدار است که بر شالوده اصول بوم شناسي استوار باشد.
پايداري ميتواند چهار جنبه داشته باشد: پايداري در منابع طبيعي، پايداري سياسي، پايداري اجتماعي و پايداري اقتصادي.در حقيقت توسعه پايدار تنها بر جنبه زيست محيطي اتفاقي تمرکز ندارد بلکه به جنبه هاي اجتماعي و اقتصادي آن هم توجه ميکند. توسعه پايدار محل تلاقي جامعه ، اقتصاد و محيط زيست است . صنعت گردشگري به عنوان يک موضوع چندارزشي از راهکارهاي مهم نيل توسعه پايدار محسوب مي شود، چرا که منبعي تمام نشدني و با حداقل اثرات تخريبي زيست محيطي است .
اکو توريسم نيز به عنوان يکي از زير شاخه هاي گردشگري از مولفه هاي مهم در گسترش توسعه پايدار است .زيراکه در اين نوع از گردشگري برخوردار مسئولانه با طبيعت و حفظ آثار طبيعي يک اصل محسوب مي شود و سعي بر آن است که ضمن حفظ محيط ، امکان توسعه پايدار کالبدي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي را براي ساکنين محلي فراهم آورد و منشاء اشتغال و درآمدزايي، توسعه زيرساخت ها و منبعي ارزشمند براي گذران اوقات فراغت باشد .
مزاياي اکوتوريسم
اکوتوريسم يکي از مهمترين فعاليتهاي اقتصادي در نقاط مختلف جهان مي باشد. و فرصت بسيار مناسبي در اختيار بازديدکنندگان قرار مي دهد تا نسبت به اهميت حفظ فرهنگ ها و چگونگي محافظت از فرهنگهاي محلي و طبيعت آگاه شوند.
اين شرايط براي جوامع محلي و روستاها و نواحي دوردست طبيعي درآمد خوبي ايجاد مي کند.شهرت اکوتوريسم در اين است که ابزار مناسبي براي محافظت از نواحي محسوب مي شود.اجرا و توسعه اکوتوريسم نتايجي را به دنبال دارد:
• اهميت نواحي حفاظت شده و اکوسيستم ها را افزايش داده و ارزش اقتصادي آنها را بالا مي برد .
• براي نواحي حفاظت شده درآمد مستقيم ايجاد مي کند.
• منجر به ايجاد تشکيلات منسجم براي پايش از نواحي محافظت شده در سطح جوامع محلي،ملي و بين المللي مي شود .
• باعث ارتقاء فرهنگ استفاده پايدار از منابع طبيعي شده و منجر به کاهش تهديدات جوامع زيستي مي شود.
• اين نواحي قابليت بالايي براي تحقق سودبخشي اکوتوريسم به افراد محلي دارد.درحالي که در نواحي با بازديدکنندگان کمتر اين قابليت وجود ندارد .
در ديگر اشکال توريسم عوامل مهم ديگري نقش دارد.فرآيند برنامه ريزي اکوتوريسم شاخص بسيار مهمي براي اين قابليتهاي اکوتوريسم و استراتژي بسيار قوي براي محافظت از نواحي مي باشد.
اکوتوريسم براي گردشگر،يک سفرآموزنده مي باشد،که درآمد آن صرف حفاظت محل شده و مستقيما در رشد وتوسعه اقتصادي و تقويت سياسي جوامع محلي تأثير گذاشته و موجب تکريم فرهنگهاي گوناگون و حقوق بشر مي گردد.
بر اساس موافقت سازمانهاي مرتبط با اکوتوريسم (سازمانهاي فعال در زمينه حفظ طبيعت ) وتعريف ارائه شده در سال ١٩٩٦ توسط اتحاديه حفاظت از زمين ،عامل اساسي در اکوتوريسم که بايد مورد توجه قرار گيرد عبارتند از:
- اکوتوريسم ، بايد سفري مسئولانه و بازديد از مناطق طبيعي به منظور برخورداري و احترام به طبيعت با هر گونه ويژگي تاريخي و يا فرهنگي جديد مربوط به آن که به حفظ منطقه کمک کرده و کمترين تأثير منفي را داشته و از لحاظ اجتماعي -اقتصادي،براي ساکنين منطقه سودآور باشد.
- حفاظت از محيط زيست ،اکوتوريسم را به يک نوع از گردشگري تبديل کرده که از مشارکت کنندگان مي خواهد تا حد امکان با در نظر داشتن اهداف حفاظتي،به مديريت مناطق حفاظت شده توجه کنند.
- گردشگري در طبيعت بهترين روشي است که مي تواند براي منطقه و ساکنين آن مفيد بوده و منجر به حفاظت از طبيعت شود.استفاده از منابع طبيعي به عنوان جاذبه هاي گردشگري و بدون آسيب رساندن به آن ،مقوله اي ايده آل در راستاي توسعه پايدار است .
رشد و تحول اکوتوريسم
اکوتوريسم ،مفهومي است که همزمان با رشد سريع گردشگري طبيعي درطي ٢٠ سال گذشته در ميان مجامع مسئول حفاظت از محيط و مردم ساکن در اطراف مناطق حفاظت شده ، تکامل يافته است ؛به همين دليل مسئولين محيط هاي حفاظت شده و مردم ساکن در اين مناطق ،منافع مشترک خود را در رشد آن يافته اند.
اکوتوريسم باعث شد که به اهداف حفاظت از محيط ،درآمدزايي جوامع محلي وايجاد يک تجارت جديد،توجه شود.همکاري و روابط ميان حفاظت کنندگان ،جوامع و گردانندگان تور،هميشه بي دردسر نبوده است .البته ، عملکرد اکوتوريسم موجب شده تا گروه هاي زيادي با هم همکاري کنند.اکوتوريسم به مثابه عرصه اي مشترک براي خلق تشريک مساعي و هدايت مشترک مسير گردشگراني که قصد کسب تجربه و يادگيري درباره مناطق طبيعي و فرهنگهاي مختلف دارند،عمل مي نمايد.
حفاظت کنندگان و اکوتوريسم
شرايط ويژه ،منجر به گرايش جديدي در اکوتوريسم شده است .به منظور حفاظت از محيط ،مديران مناطق حفاظت شده در اثناي کار مجبور به ارائه راهکارهاي جديد حفاظتي هستند که از نظر عملي فعاليتهاي حفاظتي را با رشد اقتصادي درآميزند.
چرا که اين نکته کاملا مشهود است که رويکردهاي سنتي مبتني بر حفاظت شديد،ديگر پاسخگو نبوده و نياز به شيوه هاي نويني جهت دستيابي به اهداف مي باشد.در طي سال ها حفاظت کنندگان محيط هاي طبيعي،مناطق حفاظت شده را با همکاري وهماهنگي کمتربا ساکنان محلي يا ساکنين اطراف اين مناطق ،مديريت کرده اند.در سالهاي اخير و در بسياري از کشورها به ويژه در مناطق در حال توسعه اين شيوه شديدا تغيير يافته ورويکردهاي مربوط به حفاظت را تحت تأثير قرار داده است .
سهامداران محلي و اکوتوريسم
طي دو دهه گذشته با وجود رکود اقتصادي بسياري از کشورهاي در حال توسعه ،افزايش جمعيت را تجربه کردند.اين کشورها جهت تأمين نيازهاي اقتصادي روزمره و پرداخت بدهي هاي خارجي خود اغلب مجبور به نابود کردن مداوم منابع طبيعي شدند . چنين فعاليتي منجر به رقابت و درگيري افراد زيادي در بهره برداري از منابع طبيعي،شده است .لذا افراد زيادي که زندگي و درآمدشان وابسته و متکي به منابع طبيعي مناطق حفاظت شده بود،نابود شده و بسياري از مشاغل درآمدزاي متکي به آن از بين رفتند.
در اغلب کشورها،مناطق حفاظت شده ،آخرين قطعه زمين هاي مهمي هستند که هنوز ذخاير قابل توجهي از گونه هاي گياهي وجانوري، آب و هواي پاک و ساير خدمات اکولوژيکي را دارا هستند؛ ضمن اينکه مناطق حفاظت شده ، روز به روز براي کشاورزان معدن کاران ، چوب برها و ساير کساني که براي بقاء تلاش مي کنند، جاذبه بيشتري پيدا مي کند.توسعه اقتصادي اين مناطق را تحت تأثير قرار داده و اوضاع رادر اين مناطق هم در مقياس محلي يا کشوري و هم در مقياس جهاني ارتقاء داده است .بنابراين اکوتوريسم ، به طور بالقوه مي تواند ملاحظات حفاظتي و اقتصادي را با هم درآميزد.به دليل همين رقابت بر سر منابع ،حفاظت کنندگان متوجه شدند که شرايط و اوضاع اقتصادي جوامع محلي بايد به طور توأم و در کنار هم براي راهکارهاي حفاظتي در نظر گرفته شود.در اغلب موارد ساکنين محلي براي حفظ و مديريت منابع طبيعي پايدار به انگيزه هاي مالي نياز دارند.شرايط اقتصادي و سياسي اغلب باعث محدوديت انتخاب و افزايش اتکاء افراد محلي به مناطق طبيعي مي شود.
صنعت گردشگري و اکوتوريسم
افزايش تقاضاي گردشگري طبيعي موجب شده که مديران مناطق حفاظت شده به توريسم مبتني برحفاظت يا توريسمي که بر اساس حفاظت از محيط صورت مي گيرد،بيشر توجه نمايد.
مسافرين يا گردشگران ،نيروهايي هستند که اکوتوريسم را به سمت تکامل و رشد سوق مي دهند.بر اساس آمار ارائه شده سازمان توريسم جهاني،در سال ٢٠٠١ توريسم در سراسر دنيا تقريبا 4/7 درصد در سال ٢٠٠٠ افزايش داشته است که بيشترين رشد را در يک دهه گذشته نشان مي دهد و نسبت به سال ١٩٩٩ تقريبا دو برابر شده است .
تغيير سليقه توريست ها موجب شده است که صنعت توريسم ، رويکرد مسافرت به مکانهاي سرسبز را در پيش بگيرد و اين عامل باعث ترغيب و رشد اکوتوريسم شده است .گردشگران به دنبال مکانها و بازارهاي جديد تجاري و به دنبال فرصتي هستند تا از اين راه به مديريت منابع طبيعي کمک کنند.
بسياري از شرکتهاي مسافرتي با شرايط تغييريافته بازار توريسم هماهنگ شده و بعضي از شرکتها تورهاي ساحلي را کاهش داده و بيشتر به دنبال سفر به نقاط بکر و دست نخورده هستند. شرکتهاي جديد نيز سعي دارند سفر به مناطق طبيعي را برنامه ريزي کنند.تقاضاي مردم جهت سفر و بازديد به مناطق طبيعي منجر به تغيير رويکرد درصنعت توريسم شده است .
از واژه اکوتوريسم ، برداشت منطقي صورت نگرفته است و اگر بخواهيم درک درستي از آن داشته باشيم ، در واقع اکوتوريسم راهکار حفاظتي مهمي براي دستيابي به توسعه پايدار است (توسعه پايدار=توسعه اي که نيازهاي فعلي بشر را با در نظر گرفتن نياز نسلهاي آينده و بدون کاهش توانايي توليد آينده برآورد نمايد).بسياري از کلمات و اصطلاحات مرتبط با اکوتوريسم بعضا به طور اشتباه به جاي اکوتوريسم به کار برده مي شود از جمله :گردشگري طبيعي -گردشگري طبيعي پايدار- گردش علمي يا گردش هاي تحقيقاتي- گردشگري هاي ميراث فرهنگي و قومي- گردشگري پايدار سبز.
شيوه فعاليت اکوتوريسم وراهکارهاي حفظ محيط زيست
در تعريف اکوتوريسم ،اهداف حفظ محيط زيست کاملا لحاظ شده است .ضمن اينکه در نظرگرفتن مشارکت جوامع محلي و توسعه اقتصادي مي تواند براي توسعه مهم بوده و مشارکين مي توانند مجري طرح و برنامه اکوتوريسم باشند.راههاي زيادي وجود دارد که مي توان از آن براي حفاظت از محيط زيست استفاده نمود، ازجمله :
١. اکوتوريسم مي تواند براي مناطق تحت حفاظت منبع درآمد خوبي باشد.
٢. اکوتوريسم مي تواند در جوامع محلي و نواحي حفاظت شده پيرامون آن اشتغال زايي نموده و در اين نواحي انگيزه اقتصادي ايجاد کند.
٣. اکوتوريسم مي تواند از نظرزيست محيطي بازديدکنندگان را آموزش دهد.
٤. اکوتوريسم مي تواند دليلي براي حفاظت محيط زيست بوده و منطقه حفاظت شده بيشتر تحت حمايت قرار گيرد. به طور کلي هدف برنامه هاي اکوتوريسم محدود نمودن و به حداقل رساندن تأثيرات منفي گردشگري طبيعي است .
در اکوتوريسم معيارهايي وجود دارند که بايد در نظر گرفته شوند.اين معيارها در واقع خط مشي هايي هستند که بر اساس آنها مي خواهيم بدانيم آيا گردشگري طبيعي را مي توان معادل اکوتوريسم در نظر گرفت يا خير،البته قضاوت در مورد اينکه گردشگري طبيعي،اکوتوريسم محسوب مي شود يا خير،کار آساني نيست .
طراحان محيط زيست و مديران اجرايي زماني مي توانند به اهداف بلند مدت خود برسند که براي اجرايي کردن تمامي معيارهاي اکوتوريسم تلاش و به معناي واقعي،آن را رعايت نمايند.البته بايد گفت براي اجرايي کردن تمامي اين معيارها در شرايط فعلي مشکلاتي وجود دارد.عملا اجراي خط مشي هاي اکوتوريسم کار بسيار پيچيده و مشکلي است .اگر اين کاربه خوبي انجام شود،فوايد برگشتي آن بسيار شگفت انگيز خواهد بود.
معيارهاي اکوتوريسم هر مکان خاصي را بايد در همان مکان جستجو کرد و به همين منظوربايد شرايط خاص منطقه واهدافي را که براي حفاظت از آن محيط داريم در نظر بگيريم و سپس گردشگري را انجام داده و آنگاه اکوتوريسم نامگذاري کنيم .
از آنجا که مديران و طراحان اکوتوريسم به دنبال تأثيرات گردشگري عملي از بالقوه به بالفعل هستند،بايد نقش و اهداف نواحي حفاظت شده و تأثيرات منفي گردشگري را مد نظر داشته باشند،چون از نظر حفاظتي بسيار مهم است .
گردشگري ممکن است موجب لگدمال شدن و از بين رفتن کامل پوشش گياهي يک منطقه شود،به همين دليل جهت حفاظت ،نياز به محيط بانان بيشتري مي باشد.به کارگيري تعداد بيشتري از محيط بان بايد با رويکرد حفاظت از کل منطقه انجام گيرد نه اينکه فقط از پوشش گياهي منطقه حفاظت کنند.
نتيجه اينکه اکوتوريسم بر اساس شرايط هر منطقه حفاظت شده تعريف مي شود.مناطق حفاظت شده خصوصي ومحيط هاي بيولوژيکي بين المللي اصولا جزو واحدهاي حفاظتي در نظر گرفته مي شوند و بهترين مناطق براي ايجاد اکوتوريسم هستند.ساختارهاي مديريتي و قانوني اين مناطق توانايي دستيابي به فوايد و به حداقل رساندن هزينه اکوتوريسم را دارند.
يکي از گامهاي اساسي درجهت ارتقاي توسعه هر کشوري استفاده بهينه از کليه امکانات و منابع آن با مديريت علمي و استفاده از پژوهشهاي صاحبنظران است .اگرچه صادرات منابع نفتي و معدني و چند قلم کالاي محدود جوابگوي نيازهاي گذشته و جاري ايران بوده است ، ولي ضرورت توجه به بخشهاي ديگر توليد درآمد و ارزآوري باتوجه به محدوديت منابع پيش گفته ضروري به نظر مي رسد.يکي از اين بخشها صنعت اکوتوريسم است که باتوجه به وسعت کشـور و تنوع گونه ها امکان پذير و سودآور خواهدبود.
امروزه ، مديريت اکوتوريسم در ايران باتوجه به روند روبه رشد جمعيت و کاهش منابع نفتي و اتکــــــــاي کشور به اقتصاد تک محوري وابسته به نفت ، نه تنها يک نياز که يک الزام براي رشد و توسعه جامعه است .
در چند دهه اخير برنامه ريزان ، مديران و مجريان امور در سطح جهان باتوجه به فقر منابع درآمدزا، بر روي اکوتوريسم سرمايه گذاريهاي کلاني انجام داده اند که اين پديده نه تنها موجب حفاظت از اکوسيستم ها و محيط طبيعي سالم براي زيست بلکه به توليد درآمد و ارزآوري قابل توجهي منجر مي گردد.
در کشور ما، متاسفانه به دليل بي توجهي به قوانين و مقررات از گذشته هاي دور با معضلات زيست محيطي بسياري که ناشي از پراکندگي مواد زائد و ضايعات ، بهره برداريهاي بي رويه و تخريب منابع طبيعي و عدم استفاده از فنــاوري سازگار با محيط و غيره مواجه گشته ايم