بخشی از مقاله
چکیده
گونه مرزه با نام علمی Satureja kermanshahensis از گیاهان دارویی مهم به شمار می آید و از مرزه های انحصاری و نادر ایران است. از آنجایی که بذر این گیاه به اندازه کافی در طبیعت وجود ندارد و بذور موجود نیز به سختی جوانه دار می شوند، روش ریزازدیادی جهت احیاء و تکثیر انبوه به منظور حفظ و جلوگیری از خطر انقراض و نیز بررسی و شناخت بیشتر این گونه در دستور کار این پژوهش قرار گرفت.
بدین منظور سرشاخه های سبز گیاه در محیط - 21 MS با نیمی از مقادیر KNO3 و - NH4NO3 برای افزایش تعداد شاخه ها قرار داده شدند. سپس شاخه ها در محیط های MS و DKW همراه با سطوح متفاوت هورمون هایBAP, 2ip و IBA کشت شدند. شاخه ها در محیط کشت MS حاوی NAA و IBA ریشه دار شدند. بر اساس نتایج حاصل، بیشترین شاخه زایی درمحیط 21 MS حاوی 1 BAP میلی گرم در لیتر صورت گرفت و بهترین هورمون ریشه زایی IBA بود. گیاهچه های باززایی شده به گلخانه انتقال یافتند و در شرایط طبیعی به رشد و نمو ادامه دادند.
×مقدمه
گیاهان دارویی یکی از منابع مهم برای درمان بیماریها بوده اند و درتمدن های پیشین جمع آوری و کشت آنها در مکانهای مقدس نظیر دیرها و صومعه ها متداول بوده است. بر اساس شواهد تاریخی کشور ایران در زمینه ی استفاده از گیاهان در طب سنتی پیشتاز و از کشورهای مطرح جهان بوده است.شناسایی علمی گیاهان با استفاده از قوانین گیاه شناسی و نام گذاری آنها با استفاده از اسامی لاتین، امکان مستند ×سازی گیاهان دارویی را فراهم ساخته است - جم زاد، . - 1388
جنس مرزه در چهار چوب وسیع خود دارای 235 گونه است. این جنس در بررسی گیاه شناسان مختلف به طور بسیار متفاوت ارائه گردیده و مرور بر منابع، جدایی 17 جنس را از آن نشان می دهد - . - Doroszenko,1985 جنس مرزه شامل بیش از 200 گونه ی گیاهان معطر و درختچه ها می باشد که به طور گسترده ای در منطقه مدیترانه ای انتشار دارند . - Ghannadi et al., 2000 - این جنس در ایران با 12 گونه شناخته شده است که 8 گونه ی آن اندمیک و انحصاری ایران می باشند . - Ghannadi, 2002 -
گیاهان معطر شامل گیاهان، بوته ها و درختان در هر اندازه ای هستند که ممکن است یکساله، دوساله ویا چند ساله باشند. آمار تولید برای اسانسهای به دست آمده از بیش از 80 گونه شامل با اهمیت ترین اعضای خانوادههایLabiatae، UmbelliferaeوCompositae توسط لارنس وارد شده است . - Varlet,1993 - با توجه به اهمیت روزافزون اینگونه گیاهان و نیاز صنایع دارویی و غذایی به مواد اولیه گیاهی، اهلی کردن، ایجاد ارقام مرغوب و همگن و کشت وسیع این گیاه ضروری است - . - Hadian et al., 2011
مرزه Satureja kermanshahensis از گونههای انحصاری و نادر ایران بوده که بذر آنها به راحتی به دست نمی آید و تکثیر آنها نیز به سختی صورت میگیرد، بنابراین میتواند در معرض انقراض قرار گیرد. با توجه به اینکه دسترسی به بذر، جهت تکثیر آسان نیست، بهینهسازی و بهکارگیری روشهای ریزازدیادی با استفاده از کشت جوانههای جانبی روشی آسان و مقرون به صرفه برای تکثیر انبوه این گونه در زمان کوتاه و احیا در جهت حفظ این منابع غنی و کاشت مجدد این گیاهان به ویژه تولید بذر مرغوب از گیاه و یا کلنسازی جهت جلوگیری از نابودی و فرسایش ذخایر ژنتیکی گونه های مورد نظر میباشد. هدف از این مطالعه تعیین محیط کشت بهینه برای استقرار، رشد و تکثیر اکسشن های مختلف مرزه و موفقیت در باززایی S. kermanshahensis و مرحله سختوارسازی گیاهچههای حاصل میباشد.
روش تحقیق
سرشاخههای بالغ گیاه S.kermanshahensis از ارتفاعات غرب ایران - کرمانشاه - بین سومار و ایوان، نزدیک چهل زرعی جمع آوری و به عنوان ریز نمونه در آزمایشگاه کشت بافت موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران، ایران ذخیره و نگهداری شدند. سترون سازی بذور موجود با هیپوکلرید سدیم 1 درصد به مدت 5 دقیقه انجام شد و پس از آن - موقعی که بذرها تغییر رنگ دادند - هیپوکلرید سدیم را خارج کرده و بذور با آب مقطر سه بار شستشو شد. محیط کشت MS تهیه شد. pH کلیه محیط های کشت،
با سود 1 نرمال و یا اسید کلریدریک 0/1 نرمال، بین 5/6 - 5/8 تنظیم شد. ظروف کشت پس از مسدود کردن در آنها، در داخل اتوکلاو قرار گرفتند. ضدعفونی کردن ظروف کشت تحت فشار 1/5 اتمسفر و دمای 121 درجه سانتیگراد انجام شد. پس از کاشت، شیشه های محتوی جوانه ها در اتاق رشد با تناوب نوری 16 ساعت روشنایی و 8 ساعت تاریکی و دمای 25 درجه سانتی گراد روز و 19 درجه شب قرار گرفتند. بازکشت های بعدی، بعد از هر 20 روز انجام شد 6 - بار - ، تا تعداد شاخه ها به حد کافی برسد. بار هفتم از دو محیط کشت 21 MS و DKW برای یافتن بهترین محیط کشت برای شاخه زایی استفاده شد.
نمونه های سترون روی دو محیط کشت شامل 21 MS با تیمار هورمونی ,%$ 2,3 و BAP به ترتیب 0/5 0/1 0/3 میلی گرم در لیتر و DKW با تیمار - 0/5 BAP ، 1 BAP، 0/52IP، 1 2IP، 0/5 BAP و - 0 /5 2IP میلی گرم در لیتر و هر تیمار با 5 تکرار و 21 Nitrat با تیمار - BAP 0/5، BAP 1 ، 0/5 2IP، 2IP 1، 0/5 BAP و - 0/5 2IP میلی گرم در لیتر به منظور شاخه زایی به آنها داده شد. پس از یک ماه بر روی صفات تعداد شاخه، طول شاخه، تعداد جوانه و سبزینگی در شرایط کاملا استریل آزمون شاخه زایی انجام گرفت. عوامل مورد بررسی در این آزمایش محیط کشت و تیمارهای اضافه شده بود. میزان و نوع هورمون های اضافه شده و میانگین - تعداد شاخه ها، طول شاخه، تعداد جوانه، سبزینگی - در جدول آورده شده است.
بعداز 40 روز از میان شاخه های موجود در محیط شاخه زایی، برای قرار دادن در محیط های آماری ریشه زایی استفاده گشت. این محیط ها شامل پنج تیمار در محیط 0/5 IBA - DKW، 1 IBA ، /5 NAA، 1 NAA 0 ، - 0/5 NAA + 0/5 IBA میلی گرم در لیتر بود. آزمون مقایسه میانگین دانکن جهت تعیین بهترین محیط و بهترین تیمارها انجام شد. پس از ریشه زایی گیاهچه های تولید شده به خاک منتقل شده و در شرایط گلخانه قرار گرفتند.
در این مرحله ابتدا خاک گلدان ها حاوی دو ترکیب مختلف پیت و پرلیت به نسبت 3 : 1 جهت سازگاری تدریجی گیاهان به شرایط خارج از محیط کشت سترون شده به درون گلدان منتقل شدند. در هنگام انتقال گیاهان، گیاه همراه با محیط کشت از شیشه خارج شد تا ریشه ها آسیب نبینند سپس در زیر آب جاری به آرامی محیط کشت از اطراف ریشه حذف گشته و گیاهچه ها در حفره ای به عمق2 - 3 سانتی متر در گلدان کاشته شدند. دو گیاه در هر گلدان کاشته شد. پس از کاشت به منظور جلوگیری از کاهش سریع رطوبت گیاهچه ها بلافاصله گلدان ها با سرپوش پلاستیکی پوشانده و پس از گذشت 10 روز منافذ کوچکی در سرپوش های پلاستیکی ایجاد شد.
25 روز پس از استقرار گیاهچه ها در گلدان، برخی خصوصیات ظاهری مانند طول شاخه ها، درصد استقرار و سبزینگی گیاهان اندازه گیری شده و مورد مقایسه قرار گرفتند. مطالعات در قالب کارهای آزمایشگاهی و در طرح آزمایش فاکتوریل با طرح پایه کاملا تصادفی در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور - باغ گیاهشناسی ملی ایران - انجام گردید. داده های بدست آمده پس از ثبت در نرم افزار Excel با استفاده از نرم افزار SAS تجزیه گردیدند. میانگین صفات نیز با استفاده از آزمون چند دامنه ای دانکن مقایسه شدند.
یافتهها
نتایج تجزیه واریانس - جدول - 1 داده های حاصل از مطالعه بر روی ریز نمونه های بازکشتی S.kermanshahensis نشان داد که از نظر صفات مختلف شامل طول شاخه، تعداد جوانه وسبزینگی اختلاف معنی داری بین 2 محیط وجود دارد. غلظت هورمون نیز تأثیر معنی داری بر تعداد شاخه و تعدادجوانه - P <.0/01 - 0 و تأثیر غیر معنی دار بر طول شاخه و سبزینگی داشت. اثر متقابل هورمون و محیط نیز بر صفات طول شاخه و تعداد شاخه معنی دار - - P <.0/01 و برای تعداد جوانه معنی دار - - P <.0/05 بود. با توجه به جدول تجزیه واریانس اختلاف معنی داری بین منابع تغییر وجود داشت. لذا دسته بندی میانگین ها به روش دانکن نیز محیط های مختلف کشت را از نظر صفات تعداد شاخه، طول شاخه، تعداد جوانه و سبزینگی در 2 دسته قرار داد.
نوع محیط بر میزان شاخه زایی تأثیر معناداری نداشت اما تعداد شاخه ها روی محیط MS ، بیشتر از DKW بود.طول شاخه ها روی محیط MS بیشتر از محیط DKW بود. محیط DKW در مقایسه با محیط MS تعداد جوانه بیشتری ایجاد نمود. سبزینگی شاخه ها روی محیط DKW بیشتر بود. - جدول - 2 مقایسه میانگینها به روش دانکن برای چهار صفت مورد مطالعه در جدولهای 3 و 4 ارائه شده است.
هورمون 1 BAP میلی گرم در لیتر تأثیر معنی داری بر روی شاخه زایی و هورمون 1 2ip میلی گرم در لیتر بیشترین طول شاخه را موجب شد. با توجه به برتری هورمون BAP با مقدار 1 میلی گرم در لیتر برای ازدیاد ریز نمونه ها مورد استفاده قرار گرفت. بیشترین تعداد شاخه در غلظت هورمون 1 BAP میلی گرم در لیتر و کمترین تعداد شاخه در غلظت هورمون 1 2ip میلی گرم در لیتر مشاهده گردید. - جدول - 3
