بخشی از مقاله
بررسي نقش ايوان در مسکن روستايي
خلاصه
مساکن روستايي ايران پيش از اينکه در چند دهه گذشته دستخوش تغييرات شوند؛ از غناي بسياري برخوردار بوده اند. به نحوي که با وجود تمام امکانات موجود در شهر،خانه هاي روستايي همواره دلنشين تر و انساني تر و ... از مسکن شهري بوده اند. اما موجي بنيان کن شهرها و روستاهاي اين مرز و بوم را در نورديد و غناي معماري آن را تهديد کرد.
يکي از عناصر فضايي که در گذشته در خانه هاي روستايي به لحاظ عملکردي ، فرمي و کيفي نقش بسيار زيادي در بالا بردن ارزش هاي فضايي معماري ايفا کرده ؛ ايوان است .
در اين مجال ، ايوان به عنوان عنصري با ارزش به لحاظ معنايي ، تاريخي و عملکردي در مسکن روستايي مورد بررسي و بازخواني قرار مي گيرد و درنهايت راهکارها و الگوهايي جهت تجديد ارزشهاي معماري و طراحي مساکن روستايي ارائه مي گردد. اين پژوهش به روش مشاهدات عيني ،تحليل نمونه هاي موردي و مطالعات کتابخانه اي با تکيه بر مفاهيم نظري مي باشد.
کلمات کليدي : ايوان ، روستا ، معماري سنتي ، خانه ، نقش
مقدمه
روستا چهره نجيب زندگي اجتماعي و مأمن نخستين تجارب يکجا نشيني در تاريخ حيات بشري است . (امير فرجامي ،ص ۴) روستاهاي ايران در طول حيات خود، که به بلنداي تاريخ تمدن کهن اين آب و خاک است و به دليل پيوندهاي گسترده آنها با بسترهاي طبيعي و تاريخي خود موجد بسياري از ارزشهاي فرهنگ ايران بوده اند. اما در دنياي مدرن حتي روستاها هم از دگرگوني ، تقليد و دخالت هاي بيروني در امان نبوده اند. و دگرگوني هاي شگرف ، بزرگ و البته ناخوشايندي در طراحي و ساخت مساکن روستايي به وجود آمده است .
نمايان ترين تجلي دگرگوني در جامعه روستايي و عوارض آن در ابعاد کالبدي اين سکونتگاهها چهره نموده است . مصداق اين دگرگوني در هويت و سيماي کالبدي روستاها، طرح و نماي ساختمان هاي عمومي ، سازمان شبکه رفت و آمد و دسترسي و از همه مهمتر در شکل و فرم واحدهاي مسکوني و خانه هاي روستايي متجلي شده است . (مهران علي الحسابي ، ص ۶)
هدف از نگارش اين مقاله نه تقليد صرف از معماري گذشته و نه انقطاع از آن است ، بلکه شناسايي الگو هاي غني و با ارزش گذشته جهت رسيدن به يک معماري و طراحي برتر در زمينه مسکن روستايي است .
تعريف ايوان :
ايوان در فرهنگ نامه عميد به معناي پيشگاه اتاق ،صفه ، قسمتي از ساختمان که جلوي آن باز و بدون پنجره باشد آمده است و در لغت نامه دهخدا صفه ، تاق ، نشستگاه بلند ه داراي سقف باشد ، پيشگاه و درگاه معني شده است . صفه در کتاب استاد فقيد مرحوم دکتر پيرنيا به معناي ايوان و تالار که با تاق پوشيده شده باشد آمده است .
ايوان نمايشگر امکانات تعين و تحديد فضا ست و همانا طريقت يا فضاي انتقالي بين عوالم زميني و زماني است . از ديدگاه ما بعدالطبيعي ،ايوان خود مقام نفس مي تواند به شمار آيد که ميان باغ و حياط در حد روح و اتاق در حد جسم سير مي کند (اردلان و بختيار،۱۳۸۲،ص ۲۳) ايوان را مي توان فضايي دانست که هم به لحاظ صوري و هم مفهومي نقطه گذار از زمين به آسمان است .(عبدالله محمودي , ص ۵۵)
ايوان به فضايي نيمه باز و عمدتا مسقف اطلاق مي شود که مقابل فضاهاي زيستي قرار دارد و رابط بين فضاي باز حياط وفضاي بسته داخل مي باشد. ايوان به صورت فضايي مستطيل شکل وکشيده است که مقابل يکي از اضلاع بنا که معمولا بيشترين بازشوها در آن قسمت مي باشد ، ساخته مي شود. فضاي ايوان معمولا از يک يا دو طرف باز است . عمق ايوان به اندازه اي است که نور آفتاب به ديوارهاي داخلي نتا بد (سعيد امينيان ،محمدرضا خدادادي ، ص ۴۴)
در ديد از بيرون به درون مي توان ايوان را از آنجا که معمولا ارتفاعي بلند تر از ساير نقاط نما مي گيرد؛ همانا معرفي کننده و پيشاني بنا دانست که که اعتبار نماهاي داخلي حياط بسته به قدر و ارزش آن مي شود. در ديد از درون به بيرون نيز، ايوان گشادگي فضاي متعين و محصور و چشم خانه است رو به سوي حياط (عبدالله محمودي ، ص ۵۵)
تاريخچه ايوان :
منابع تاريخي نشان مي دهد وجود ايوان در معماري از قدمت بسياري برخوردار است . به طور مثال در نوشته هايي از سقراط فيلسوف يوناني در اگزنوفن ممورابيلا ۱ آمده است : حالا در خانه ها با يک بخش جنوبي ، در زمستان تشعشعات خورشيد در ايوان ها نفوذ مي کند و ... . پس از يونانيان ، رومي ها کشف کردند که اگر ايوان جبهه جنوبي را با شيشه بپوشانند انرژي خورشيدي را به دام مي اندازند و مي توانند از خاصيت گلخانه اي آن استفاده کنند.
در معماري ايراني ايوان هاي طويل و مشرف به باغ کاخ هاي کوروش در پاسارگاد ،ايوان کاخ آپادانا تخت جمشيد (تصوير ۱ ) ايوان کاخ شوش ( تصوير ۲ ) و خانه هاي برزن جنوبي تخت جمشيد و موارد بسياري از اين دست مؤيد اهميت ايوان در بناهاي دوره هخامنشي است .
کاخ آشور که يک بناي چهار ايواني است متعلق به دوره ي پارتي مي باشد ( تصوير ۳ ) آتشکده ي فيروز آباد يا بارين ،۲۲۴ميلادي نيز داراي يک ايوان بزرگ رو به آبگير يا برکه اي است که تا به اکنون آب از آن مي جوشد که ابعاد آن دوازده ذرع در ده ذرع است . ( پيرنيا ، ص ۱۱۱)
ايوان مدائن يا تاق کسري ( تصوير ۵ ) نيز نمونه اي برجسته از ايوان در معماري ايران است . بهره گيري از تناسب طلايي ايراني در ايوان بزرگ مياني آن که طرح آن مستطيلي به اندازه ۲۵.۳۰متر در ۴۲.۶۰است ، تاق آهنگي با دهانه ۲۴گز از اهميت عنصر ايوان در معماري آن دوره حکايت مي کند.
از ساخت ايوان در دوره ي ساساني و پس از اسلام نيز در بناها و خانه ها بهره گرفته شد.
در مورد منشأ پيدايش ايوان برخي آنرا همان چادر سنگي دانسته اند. به نظر اين گروه مردم بيابانگرد، چون سکونت در آبادي را برگزيدند براي حفظ ارتباط با طبيعت ، استفاده از تاق سه ديواره را معمول داشتند. با وجود ابهام در چگونگي پيدايش ايوان ، دانشمندان آن را پديده اي شاخص از معماري ايران مي دانند (محمودي ) تکامل ايوان در دوره اشکاني (پارتي ) انجام گرفت . احتمالا در تکامل ايوان متداول دوره پارتي دو مرحله وجود داشته است . در مرحله اول تنها يک تالار باز داراي سه ديوار با سقفي تخت از تيرهاي چوبي و مرحله دوم زماني آغاز شد که سقف اين تالارها با تاق ضربي ساخته شد. ( پير نيا ، ص102 ( تا امروز نشانه اي از آنچه بارزترين ويژگي نوآوري و ميراث معماري پارتي محسوب مي شود ، يعني ايوان يا تالار بازي که با يک تاق بلند ضربي پوشيده مي شد و برجسته ترين ويژگي حياط يا ميان سرا را تشکيل مي داد ، به دست نيامده است . ( پيرنيا ، ص ۱۰۲)
به دليل قرار گرفتن روستاها در بستري طبيعي و بکر و تعامل آنها با محيط زيست عنصر ايوان در مسکن روستايي از اهميت ويژه و
خاصي برخوردار است . لذا نقش ايوان در مسکن روستايي در موارد زير برجسته و با اهميت مي باشد :
۱) ايوان و تعامل انسان و طبيعت
۲) ايوان و حس مکانيابي
۳) ايوان و سلسله مراتب
۴) ايوان ، فضايي چند منظوره
۵) ايوان و سياليت فضايي
۶) ايوان و معماري پايدار
۱) ايوان و تعامل انسان و طبيعت
تعاملي که انسان با محيط طبيعي و انساني ايجاد مي کند، محيط کالبدي را شکل مي دهد که شامل بافت کالبدي ، گونه ي معماري ، عناصر و جزئيات معماري و ... مي باشد . مساکن روستايي به طرز تفکيک ناپذيري با بستر طبيعي خود در آميخته اندو براستي در اين معماري ايوان مظهر تعامل درست و احترام آميز انسان با محيط طبيعي است .
ايوان بسان چشم خانه ، دريچه اي را به سوي محيط طبيعي باز مي کند و با ايجاد ديد و منظر نقش بسزايي را در خلق کيفيات بصري ايفا مي کند.
اين فضاي نيمه باز تأثير بسياري در گسترش جريان زندگي از فضاي بسته به فضاي باز دارد و به ساکنين خانه اين امکان را مي دهد که ضمن فعاليت هاي روزانه به مناظر زيباي روستا ديد داشته باشند و استفاده بهينه از منظر بصري محيطي را ببرند. ( تصوير ۶ و۷) به واسطه ايوان در خانه هاي سنتي روستايي و حتي شهري انسان ارتباط درست و متوازن با طبيعت داشته و درک صحيحي از طبيعت و به دنبال آن درک درستي از زمان و محيط اطراف خود دارد. ايوان ساکنين خانه را از ديدن خورشيد، آسمان و چشم اندازهاي زيبا برخوردار مي کند و حذف اين عنصر با ارزش در خانه هاي مدرن ، انسان مدرن را در ارتباط با طبيعت فقير و محروم ساخته است .
۲) ايوان و حس مکانيابي
مکان يابي يکي از فرايندهاي ادراکي است ، به کمک مکانيابي دستگاه ادراکي مي تواند جايگاه اشيا و محرک ها را در جهان سه بعدي تشخيص دهد. « بدون جهت بودن يا انحراف از جهت موجب سردرگمي مي شود ما براي ماندن در مکاني خاص يا حرکت از مکاني به مکان ديگر نياز به ارجاعاتي داريم » ( پي ير فون مايس ، ص ۱۸۷ )
