بخشی از مقاله
چکیده
تدریس موثر باعث بهبود یادگیری می شود. فرهنگ تدریس وآموزش درچند دهه گذشته مورد توجه بیشتر معلمان ، مربیان، صاحب نظران علوم تربیتی قرار گرفته و می توان گفت تدریس یکی از فعالیتهای مهم هر معلمی است. تدریس اثربخش، درنظام های آموزشی جهان مورد توجه برنامه ریزان، سیاست گذاران آموزشی می باشد. بازاندیشی دربرنامه ریزهای آموزشی و درسی و شیوه آموزش و تدریس، همچنین تغییر وتحول دررویکردهای آموزشی درجهان معلمان را برآن داشته که خود به تفکر وتامل درعمل تدریس بپردازند. از طرفی یکی از چالش های نظام آموزشی عدم یادگیری معنا دار فراگیران، ترس از یادگیری، هراس از اصلاح, عدم تسلط معلمان، مدرسان در تدریس و علاقه مندی کلیه کارگزاران آموزشی به تغییر وتحول درنظام آموزش-یادگیری وتدریس است مقاله حاضر، به بررسی آثار استفاده از درس پژوهی - به عنوان نمونه ای از پژوهش مشارکتی در کلاس درس - بر توسعه حرفه ای معلمان می پردازد.
در این مقاله ابتدا به بررسی ویژگیهای برنامه توسعه حرفه ای مطلوب از دیدگاه معلمان پرداخته می شود. سپس درس پژوهی، که ایده ژاپنی برای توسعه حرفه ای معلمان می باشد، جهت بررسی به عنوان یک الگوی موثر در توسعه حرفه ای معلمان ارایه می گردد. و در پایان مشکلات و موانع به کارگیری این ایده در سیستم آموزشی فعلی ایران بررسی می شود. داده های این مقاله به شیوه پژوهش مشارکتی با مشارکت 15نفر از دانشجو معلمان دانشگاه فرهنگیان شهید رجایی اصفهان که هم زمان در دوره ابتدایی و راهنمایی تدریس داشتند انجام شد.
داده ها با استفاده از پرسشنامه، مشاهده مشارکتی، یادداشت های میدانی اعضای گروهها، یاد داشتها و نظرات ناظرین بیرونی، مصاحبه با معلمان و دانش آموزان، جمع آوری گردید و از طریق کدگذاری به شیوه مقوله بندی، تجزیه و تحلیل گردید. یافته ها نشان داد که از نظر معلمان شرکت کننده درس پزوهی، درسه حوزه دانش، مهارت ونگرش توانسته است به توسعه حرفه ای انها کمک کند. دانش شامل: دانش محتوایی، درس پژوهی، تدریس ومهارت شامل: مهارت های فکری،تدریس،درس پژوهی، ونگرش شامل: تمایل به همکاری، تمایل به مذاکره، کسب رضایت درونی، ایجاد انگیزه و علاقه بود. بر اساس نتایج حاصله پیشنهاد می گردد معلمان با شرکت فعال درگروه های درس پژوهی مهارت های حرفه ای خود را توسعه دهند.
کلید واژه: درس پژوهی، توسعه حرفه ای معلمان، پژوهش مشارکتی در کلاس درس.
مقدمه
در آغاز قرن بیست و یکم توجه همگان، بیش از گذشته، به نظامهای آموزشی معطوف شده است؛ توجه و تمرکز نظامهای آموزشی نیز به بهبود یادگیری مدرسهای افزایش یافته است. رویکردهای اخیر در نظام آموزش و پرورش در راستای بهبود یادگیری، حاکی از یادگیری مشارکتی در کلاس درس و تربیت دانشآموزان به عنوان نسل پژوهنده میباشد و چون معلم، کارگزار اصلی آموزش در کلاس درس است، اگر خود به درستی آموزش نبیند و پژوهشگر نباشد، چگونه میتواند نسلی پژوهنده را تعلیم دهد؟ معلم از آن جهت مورد تأکید است که کارگزار اصلی تعلیم و تربیت به شمار میرود و اهداف متعالی نظامهای تعلیم و تربیت در ابعاد مختلف در نهایت باید به واسطه او محقق شود. تعامل مستمر و چهره به چهره معلم با دانشآموزان، وی را در موقعیت ممتاز و منحصر به فردی قرار میدهد که هیچ عنصر انسانی دیگری در این سازمان از آن برخوردار نیست - مهرمحمدی،. - 1379
بنابراین،توسعه حرفهای معلمان به عنوان مهمترین نیروی انسانی در نظام تعلیم و تربیت، دارای اهمیت زیادی میباشد . فرهنگ آموزش، بهبود وبهسازی تدریس بیش از پیش مورد توجه متخصصان ،محققان،معلمان،مربیان تربیتی قرار گرفته است.صاحبنظران علوم تربیتی"آموزش ویادگیری مداوم وبا کیفیت برای همه " را دردستور کار نظام های آموزشی کشورها قرار داده اند.دراین راستا زا یکسو ،یادگیری درچهار محور به شرح زیر بازنمایی شده است - یادگیری برای دانستن - یادگیری مداوم - -2 یادگیری برای انجام دادن - کارآفرینی وتولید - -3 یادگیری برای باهم زیستن - پاسداری صلح، محیط زیست وتوسعه پایدار - -4 یادگیری برای بودن - شهروندی، هستی وندی مسئولانه وپاسخگو - - بختیاری، - 1395 از جملهء مهمترین موانع در توسعه حرفهای معلمان،فاصلهء بین نظریه و عمل و عدم تشریک مساعی با معلمان در برگزاری دورههای آموزش معلمان است.
بررسیهای بین المللی اخیر در حوزهء توسعه حرفهای معلمان، بیانگر رویکردهای نوینی مانند پژوهش مشارکتی در تعلیم و تربیت کلاس درس است که بیش از اقدامات گذشته در تلفیق نظریه و عمل توفیق یافته است یک نمونه از فعالیتهای مربوط به توسعهء حرفهای معلمان، روشی است که ژاپنیها در ابداع و به کارگیری آن پیشتاز محسوب میشوند و امروزه با نام"درسپژوهی"شناخته میشود. آنچه در ژاپن و برخی از کشورهای دیگر با نام درسپژوهی مورد استفاده قرار گرفته و هم اکنون نیز در جریان است،تلاشی در جهت بهبود فعالیتهای آموزشی از طریق مشارکت با همتایان و همکاران است . - سرکارارانی، - 1378
معلمان از طریق درس پژوهی "سبک تدریس" خود را بهبود می دهند چنین پژوهشی که شامل مشاهده تدریس یکدیگر است درحدود سا ل های 1870 یعنی در شروع دوران سلطنت "می جی - به معلمان ابتدایی ژاپنی در دانشگاه سکوبا ارائه گردید ودرآن معلمان را با روش تدریس به سبک سخنرانی آشنا می کردند،چرا کعه در دوران قبل از "می جی" تنها روش تدریس درژاپن ،روش تدریس خصوصی بود ودولت مردان ژاپنی تلاش می کردند تا هرچه سریعتر روش های جدیدی را برای بهبود روش غربی تدریس به معلمان خود معرفی کنند .درواقع می توان گفت الگوی تدریس پژوهی روش کهن ژاپنی برای بهبود تدریس بوده که یشینیه صد ساله دارد واصلاح وبهسازی آموزش وتدریس را درمدرسه وکلاس می دانند ومعلم به عنوان محقق درتلاش برای بهبود فرآیند آموزش ویادگیری است - مهر محمدی، ، - 1387 متاسفانه نتایج تحقیقات حاکی از آن است که عملکرد حرفه ای معلمان چندان مطلوب نیست، یافته های پژوهش های کریمی - - 1387 نشان داد که معلمان دوره ابتدایی از نظر صلاحیت های آموزشی، تدری،علمی، رفتاری، شخصیتی، اجتماعی،فکری،مدیریتی ،عملکردی، اخلاقی،حرفه ای وفناوری از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست.
نتایج پژوهش های دانش پژوه وفرزاد - - 1385 نیز درزمینه ارزشیابی مهارت های حرفه ای معلمان دوره ابتدایی نشان دادکه معلمان دوره ابتدایی در اجزای مهم تدریس بابرخی نارسایی هایی جدی مواجه هستند.در فعالیت های آموزشی به اهداف مهارتی، کمتر از هدف های دانشی و نگرشی توجه می کنند.اکثر آنها پایبند الگوهای سنتی تدریس هستند واز فناوری اطلاعات وروش های فعال به صورت محدود استفاده می کنند. روش های تدری آن بیشتر معلم محور هستند وبه روش های فعال تدریس چندان توجهی ندارند. توسعه حرفه ای مهلمان عبارت است از "فرایند ها وفعالیت های طرح ریزی شده به منظور افزایش دانش،مهارت ونگرش حرفه ای معلمان تا اینکه بتوانند موجب بهبود یادگیری دانش آموزان شوند" - معروفی وکرمی، - 1394 توسعه حرفه ای با کیفیت بالا ،عنصری اصلی در هر طرح نوین برای ارتقای سطح تعلیم وتربیت است - کاسکی، - 2002 نتایج پژوهش باچینسکی وهانسن - - 2010نشان داده که توسعه حرفه ای معلمان موجب افزایش دانش محتوایی آنها ، استفاده از روش تدریس مبتنی بر پژوهش درکلاس درس وبهبود یادگیری دانش آموزان می شود - کریمی - 1387 .
معلمان به منظور حرفه ای شدن باید صلاحیت های مناسب را کسب کنند وبه طور مداوم درحال پالایش آنها باشند. کاستر و همکاران 2005 - ، به نقل از معروفی وکرمی، - 1394 صلاحیت های حرفه ای معلمان را به پنج دسته اصلی تقسیم کرده اند که عبارتند از - - 1 دانش تخصصی شامل: داشتن اطلاعات لازم درزمینه دانش تخصصی، وتوسعه وبه روز نگه داشتن آن ،- - 2ارتباطات شامل: برقراری ارتباط با دانش اموزان با داشتند پیشینیه مختلف، هدایت انجام وظایف، تحلیل وروش سازی دیدگاه های دانش آموزان، - - 3سازمان دهی شامل: تعیین سیستم عملکرد دانش آموزان ،مدیریت زمان وتنظیم برنامه درسی مطابق اهداف سازمانی - - 4پداگوژی شامل: کمک به دنش آموزان وتعیین نیازهای یادگیری ،تنظیم برنامه درسی براساس نیاز دانش آموزان مختلف،طراحی فعالی تهای برای تسهیل یادگیری ورشد فراگیران، استفاده از فناوری اطلاعات در تدریس، - - 5 صلاحیت های رفتاری شامل: داشتن رویکرد دموکراتیک ،نگرش پیش کنشی، کنجکاوری درمورد تازه ها،صداقت ودرستی.
تربیت حرفه ای معلمان در هرعصر ودوره ای متفاوت است و ملاک های امرزی تربیت حرفه ای معلمان نسبت به گذشته تغییر پیدا کرده است.امروزه تربیت حرفه ای معلمان ،عنصر حرفه ای به فردی اطلاق می شود که از طریق به کاربردن دانش استاندارد شده درموقعیت خاص به حل مساله یا مشکل گشایی می پردازد. به همین دلیل شون اظهار می دارد تربیت حرفه ای معلمان را باید به سمتی سوق داد که محصول آن تربیت کارگزاران عملی فکور یا کارگزاران حرفه ای باشدکه تفکر درحین عمل را به عنوان یک هنجار حرفه ای پذیرفته باشند.او ویژگی اساسی الگوی تربیت حرفه ای خود را درآن می داند که به کارگزاران ومتصدیان عملی در هرقلمروحرفه ای - درتبیت معلمان ومربیان - فرصت خلق وافزایش دانش حرفه ای اعطاء شود واز آن ها انتظار می رود که منحصرا به کاربرد دانش ومعرفت تولید شده توسط دیگران اکتفا نکنند. - مهر محمدی، - 32 :1379
یکی از راههای خلق وافزایش دانش حرفه ای معلمان درگیری نمودن معلمان در فرایند پژوهش معلم محور است. زهوریک یکی از پژوهشگران تعلیم وتربیت، معتقد است که درجریان یاددهی-یادگیری لازم است معلم به عنوان پژوهشگر عمل کرده وبا به کارگیری مهارت های فرایند علمی یا مهارت های حل مساله به طور مستمر درپی دستیابی به حقیقت باشد وفعالانه وبا اتکای به نفس ،مسیر رشد وکمال حرفه ای را طی نماید - زهوریک،1987،به نقل از معروفی وکرمی، - 1394 کاسگی - 2009 - نیز ادعا می کند که به منظور بهبود توسعه حرفه ای، مربیان باید با پژوهشگران مشارکت فعال داشته باشند وخودشان هم به انجام تحقیقات مبادرت ورزند.معلمان پژوهشگر؛معلمان فکوری هستند که همواره درپی حل مساله هستند.وست - - 2011 بیان می کند معلمان فکور همیشه در جستجوی راه های برای بهبود تدریس خود هستند.
بسیاری از معملان به تنهایی قادر به ارتقاء حرفه ای خود نیستند، به مسائل تدریس والگوهای آن آشنا نیستند، نمی توانند مسائل به وجود آمده را درجریان تدریس حل نمایند. هرگاه با سوالی مواجه می شوند جرات پرسیدن جواب را از همکاران ندارند چون می ترسند به بی سوادی متهم شوند .از مشاهده کلاس وتدریس خود توسط دیگران هراس دارند.ساگور 1992 - ؛ به نقل از کریمی - 1387 اشاره می کند که معلمان نسبت به بسیاری از متخصصان خارج از زمینه های تعلیم وتربیت منزوی تر هستند واز تعامل وهمکاری باسایرین در طول روز لذت کمتری می برند.از این رو یکی از روش هایی که به توسعه حرفه ای معلمان وخارج شدن آن ها از این انزوا مکم می کند،درس پژوهی است.تعامل بین معلمان،استفاده از تجارب معلمان با تجربه وهمکاری ومشارکت فعال ،کلید اصلی موفقیت در درس پژوهی است.
پژوهشگران دریافته اند که دربرنامه های موثر توسعه حرفه ای معلمان،تجارب یادگیری معطوف به محتوایی خاص وروش تدریس،مرتبط با آموزش آن محتوا است، این برنامه ها حاوی تجارب یادگیری فعال برای معلمان هستند.آنها با فعالیت های یادگیری مشارکتی معلمان درگروههای یادگیری مرتبط هستند، تجربه یادگیری اولیه با آماده سازی مداوم، الگوسازی، بازخورد تاملی پشتیبانی می شود، وفعالیت های آنها در واقعیت آموزش روزانه گنجانده می شود - دارلینگ -هاموند، وی -ریچاردسون،اندره-وارفانوس، - 2009 از آن جا که درس پژوهی نیز از ویژگی های فوق برخوردار است،بنابراین برای توسعه حرفه ای معلمان، روش تدریس مناسبی است.درس پژوهی الگویی برای بهسازی وبازاندیشی درفرهنگ آموزش وتدریس است.
مربیان ،معلمان، مدیران وکارگزاران نظام های آموزشی به منظور اصلاح، بهبود،بهسازی آموزش -یادگیری وتدریس روش های مختلفی را بکارگرفته اند، یکی از روش های موفق درس پژوهی است .نتایج تحقیقات راک وهمکاران - 2005، به نقل از اسدی فر، - 1392 نشان داد که درس پژوهی با تاثیر درچند زمینه موجب توسعه حرفه ای معلمان می شود - 1 آموزش ویادگری مستمر ومتمرکز -2 تفکر مشارکتی وهمفکری با همکاران وکارشناسان-3 بهبود فرایند یاددهی - یادگیری آنان درس پژوهی را بر سه حوزه اصلی توسعه حرفه ای معلمان موثر می دانستند که عبارتند از: دانش معلم، مهارتهای معلم و روش های تدریس معلم و همچنین همکاری و مشارکت کارشناسان دانشگاهی ومعلمان.
مفهوم درس پژوهی
درس پژوهی که در ژاپن JUGYO Kenkyu - - ، نامدیه می شود هسته اصلی فرایند توسعه حرفه ای معلمان در ژاپن است که به منظور بهبود مستمر کیفیت آموزش معلمان وبهبود یادگیری دانش آموزان بکارگرفته شده وبه عنوان یک الگوی بهسازی آموزش ویادگیری به ویژه تدریس اثربخش مطرح شده است. درس پژوهی الگوی عملی بازبینی مداوم الگوهای ذهنی وبازاندیشی مشارکتی عمل کارگزاران آموزشی
