بخشی از مقاله
چکيده :
شهر بجنورد در استان خراسان شمالي واقع شده است . بر اساس مطالعات انجام گرفته سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري دشت بجنورد به عنوان يکي از ناحيه هاي گردشگري قطب شمال شرق کشور قلمداد شده است و علاوه بر قابليتهاي طبيعي از ارزشها و بنيانهاي تاريخي و فرهنگي ريشه داري برخوردار است که عمدتا در محيطي زمين شناسي تکوين يافته اند، همچنين در مقياس محلي نقشهاي تفريحي و بازرگاني را نيز نبايد ناديده گرفت . جهت توسعه گردشگري زمين شناسي و رسيدن به اهداف آن بايد تمامي عملکردها بصورت همزمان و موازي مورد مداخله قرار گيرند و بعد از حصول نتيجه پارامترهاي زمين شناسي گردشگري محور هر گونه تصميم گيري در خصوص تغيير کاربريها قرار گيرند.در اين پژوهش با مروري بر اهميت گردشگري زمين شناسي دشت بجنورد عوامل موثر در توسعه گردشگري معرفي و بر اساس عملکرد غالب يا مجموعه اي از عوامل مدل توسعه گردشگري با تکيه بر جاذبه هاي ژئوتوريستي ،پيشنهاد شده است .نتايج اين پژوهش حاکي از تاثير عوامل ژئوتوريستي و چشم منظرها بر جذب گردشگر است که مي تواند مبناي طرحهاي توسعه گردشگري در منطقه قرار گيرد. امروزه رويکرد جهانيان به موضوع گردشگري طبيعت (اکوتوريسم ) در حال گسترش است و روز به روز بر جذابيت اين شاخه از گردشگري افزوده ميشود. در همين راستا، شاخه جديد گردشگري زمين شناسي (Geotourism) که ارتباط تنگاتنگي با طبيعت دارد نيز مورد توجه همگاني قرار گرفته است .
واژه هاي کليدي : ژئوتوريسم ،گردشگري،دشت بجنورد،گردشگري زمين شناسي،نظام سلسله مراتبي
مقدمه :
يکي از نيازهاي اصلي انسان ، وابستگي او به محيط اطراف است .نياز انسان به طبيعت ، با گردش و تفرج در آن هويدا مي شود. طبيعت گردي و گردش و تفرج در سرزمينهاي درخور ديدن به آن پايه رسيده که امروزه از " گردشگري" به عنوان "صنعت " ياد مي کنند،صنعتي که ضمن تامين آسايش و تفريح موجبات درآمد و تمول مالي را نيز فراهم مي آورد.گردشگري محيطي يا اکوتوريسم از ديگر تعريفي است که امروزه گسترش فراواني يافته است . براي بسياري از سازمانهاي محيطي و توسعه اي اکوتوريسم به عنوان بخشي از گردشگري پايدارsustainable tourism تلقي مي شود که گاهي از آن به گردشگري طبيعي نيز ياد مي کنند. با اين همه دراين مورد نيز تعريف جامعي وجود نداشت تا اينکه در سال ١٩٩١ توسط انجمن بين المللي اکوتوريسم يا
TIES بسياري از واژه هاي مرتبط با آن را خلاصه و به شرح "سفري مسئولانه و آگاهانه به نواحي طبيعي که با حفاظت از محيط و ايجاد خير و رفاه براي مردم محلي همراه است ."تعريف کرد ( TIES٢٠٠٣).
براي ژئوتوريسم از ديدگاههاي مختلف تعاريف متعددي ارائه شده است که ذکر همه آنها در اين مختصر نميگنجد، بنابراين تنها به يک تعريف بسنده ميشود. براساس تعريف (رحيم پور،٥٥:١٣٨٥) ژئوتوريسم ، جئوتوريسم ، توريسم زمين شناسي (Geotourism) يکي از رشته هاي تخصصي اکوتوريسم است که به معرفي پديده هاي زمين شناسي به گردشگران با حفظ هويت مکاني ميپردازد.
ژئوتوريسم از علوم ژئومورفولوژي، ژئوتکنيک ، ژئوفيزيک زميني، ژئوشيميايي و کليماتولوژي بهره برده و کارشناسان علوم زمين و علاقه مندان به طبيعت را براي بازديد از جاذبه هاي زمين دعوت ميکند.
حفظ محيط زيست و چشم اندازهاي آن ، عدم تغيير و خودداري از دخالت انسان در برهم زدن چهره زمين از اهداف اصلي ژئوتوريسم است . به طور کلي مطالعه در مورد ژئوتوريسم براي نخستين بار در سطح ملي و در مقياس بزرگ بوسيله اتحاديه صنعت مسافرت و سفر جغرافياي ملي آمريکا صورت گرفته که در آن به پايداري محيط و توسعه همه جانبه پرداخته شده و حتي به مسائل فرهنگي نيز اهميت داده شده است (ناظري ،٦٢:١٣٨٥)
دراين تحقيق با توجه به اهميت توانهاي محيطي و جاذبه هاي گردشگري به بحث و بررسي زمينه هاي شناخت توانها و معرفي جاذبه ها پرداخته شده است .ضمن اينکه رهکارهاي عملي، قابل اجرا و منطبق بر اصول گردشگري نيز ارايه شده است .
عوامل مختلفي در توسعه گردشگري يک منطقه تأثير گذار است از جمله وجود جاذبه هاي بينظير- کم نظير يا تک پديده ، عناصر اقليمي ( آب و هوا) ارتفاع از سطح دريا ، چشم اندارهاي طبيعي، شيب ، توپو گرافي و امنيت اجتماعي و سهولت دسترسي به عناصر رفاهي و سياحتي . جاذبه هاي تک و بي نظير (ملي يا استاني) به عنوان مبنا و مرکز ثقل و دومين جاذبه نزديک به هر يک از جاذبه هاي تک با احتساب امتياز به روش تحليل سلسله مراتبي جانمايي و با شعاعي به فاصله مستقيم اين دو جاذبه دايره اي با مرکز تک پديده رسم گرديد. نقاط و مساحت محصور در اين دايره به عنوان زون يا منطقه ١ معرفي گرديد. با ادامه اين روند جاذبه دوم از نظر مقادير ارزشي انتخاب و دايره هاي ديگري رسم گرديد. اين کار تا محيط شدن آخرين دايره در محدوده سياسي شهر و مماس شدن آخرين زون هر ناحيه برهم ادامه يافت .
ويژگيهاي جغرافيايي دشت بجنورد
دشت بجنورد از نظر طبيعي محصور بين دو رشته کوه کپه داغ در شمال و آلاداغ و شاه جهان در جنوب مي باشد. منطقـه مـورد مطالعه بين مدارات ٣٧ درجه و١٣دقيقه تا٣٧ درجه و٣٦ دقيقه عرض شمالي و٥٧درجه و٧دقيقـه تـا ٥٧درجـه و٤٠ دقيقـه طـول شرقي واقع شده است و مساحتي بالغ بر5/1273 کيلومترمربع را پوشش مي دهـد. طـول تقريبـي آن حـدود ٥٦ کيلـومتر وعـرض تقريبي آن حدود ٤٠ کيلومتر است . دشت بجنورد وسيع ترين محدوده مسطح حوضه آبريز در شـمال شـرقي ايـران بعـد از دشـت مشهد-شيروان مي باشد. که در بين تراز هاي ارتفاعي ٩٠٠ متر تا حدود٢٩٠٠ متر قرار گرفته است .
در اين منطقه بدليل وجود ارتفاعات و اقليم مناسب ، رودخانه هاي متعددي جريان دارند که مي توان رودخانه هاي چناران ، فيروزه ، بازخانه ، پسته -دوبرار و غيره ... را نام برد. تمامي اين رودخانه ها پس از زهکشي حوضه خود به زهکش اصلي (اترک) مـي پيونـدد.
رودخانه هاي پسته -دوبرار و آق قلعه عمدتا در سيلاب فصلي مشارکت داشته و معرف يک جريان تشنجي و سيل آسا هستند. ولـي حوضه هاي ديگر علاوه بر پتانسل سيلابي از جريان پايدار و هميشگي با چشمه هاي پر آب کارستي که تامين کننده آبهاي دائمـي نيز هستند برخوردارند. منطقه مورد مطالعه بدليل مرکزيت سياسي استان خراسان شمالي با ميزان بارندگي سالانه ٢٨٠ ميليمتر و بدليل مناسب بودن آب و هوا باعث گسترش و رونق زندگي شهري گشته است .
منطقه مورد مطالعه داراي چينهاي تاقديسي و ناوديسي است که بدليل راندگي ناشي از نيروهاي تکتونيک در جهت شرقي – غربي امتداد پيدا کرده است . از جمله ارتفاعات مهم در اين منطقه مي توان کوه باباموسي با ارتفاع ٢٧٥٠ متر در شمال دشت و کوه آخور با ارتفاع ٢٣٢٠ متر و کوه سالوک تقريبا با ارتفاع ٣٠٠٠ متر را نام برد. ارتفاع جنوب منطقه از شمال آن بيشتر است . ضلع شـمالي اين دشت شامل پرتگاههاي بسيار تند و به شدت گسلي بنام کوه باباموسي مي باشد که داراي اختلاف ارتفاعي بالغ بـر ٧٠٠متـر از کف دشت بجنورد است . اين واحد با يک نماي سنگي ومطبق پر شيب ، منظره زيبايي را در منطقه ايجاد نمـوده اسـت .ديواره هـاي شرقي–غربي وعمدتا جنوبي، ملايم وساختاري دامنه اي وبعضا تپه اي دارند. اين توده نسبتا مضـرس ، توسـط دره هـاي مـوازي بـا جهتي تقريبا جنوبي– شمالي بريده شده که علت اصلي اين برش ها، وجود رود هاي نسبتا پر آب واقع در قسمتهاي مرتفع جنـوبي حوضه آبريز دشت است . شيب بخش شرقي و غربي عمدتا ٢٠-١٠درصد ميباشد درحالي که نسبت شيب پرتگاه سنگي بابا موسـي تا کوه آخور داغ حدود ١٠٠% است . بيشترين سهم دامنه هاي دشت بجنورد که عمدتا قسمتهاي جديد شهري نيـز بـر روي آن در حال توسعه مي باشد، شامل دامنه هاي جنوبي است که در حال حاضر توسط تاسيسات جديد شهري نظير مجتمع هاي دانشگاهي، بيمارستاني و ورزشي در حال اشغال وتغيير مورفولوژي بوده که در اين بين به تخته ارکان مي تـوان اشـاره نمود.شـيب قسـمتهاي مرکزي دشت بجنورد بسيار کم و کمتر از يک درصد تا يک در هزار است . بر حسب همين کيفيـت شـيب از نظـر جهـت و تفـاوت شدت که موجب اتحاد توپوگرافي پيرامون به سمت قسمت مرکزي دشت و خروجي متمرکز آن در قسمت شمال شرقي اسـت . کـه موجبات سرريز شدن تمام آبهاي جاري وسيلاب هاي فصلي به سمت دشت بجنورد را فراهم ساخته و و مورفولوژي ظـاهري دشـت بجنورد را با منظرهاي مشابه کاسه يک دست و پر شده با پيراموني ديوارهاي محصور ومرکز مسطح وکم شيب نمايان ساخته است .
اصطلاحا کيفيت ظاهري دشت پر شده بجنورد را ميتوان پديپلين ناميد.(وقاري موسوي، ١٣٨١ : ٣). شهر بجنورد تنها شهري است که در موقعيت محصور کوهستاني، بر روي دشت با توپوگرافي ملايم و مناظر کوهستاني زيباي مجاور قرار گرفته است . اين حوضـه شامل ٩٠ آبادي با ٦٢٧٠٣ نفر جمعيت است که فعاليت غالب در آن کشاورزي و دامپروري مي باشند. (نتـايج سرشـماري عمـومي نفوس و مسکن سال ١٣٨٥).از لحاظ هيدرولوژيکي دقيق ترين تقسيم بندي حوضه هاي آبريز ايـران متعلـق بـه هيـاتي اسـت کـه سرپرستي آن را آقاي ا.اج . باکر کارشناس سازمان خوار و بار کشاورزي (F.A.O) بر عهده داشت و بعد از سـالهاي ١٣٢٠ در ايـران مشغول بکار بودند. اين هيات ايران را به شش حوضه منطقه اي تقسيم نمودند (بديعي،٥٦:١٣٦٢).
H1 حوضه آبريز درياي خزر در شمال ايران
H2 حوضه آبريز خليج فارس و درياي عمان در غرب ، جنوب غربي و جنوب
H3 حوضه آبريز اروميه در شمال غرب
H4حوضه آبريز درياچه هامون در شرق
H5 مجموعه حوضه هاي بسته داخلي ايران
H6 حوضه دشت قره قوم .
از اين نظر حوضه دشت بجنورد و زير حوضه هاي آن جزو حوضه هاي آبريز اترک مي باشد که شامل آبريز درياي خزر در شمال کشور است .
نقشه شماره (١) نقشه توپوگرافي دشت بجنورد
سرتاسر شهر بجنورد بر روي تشکيلات زمين شناسي کواترنر و بخش بسيار اندکي روي تشکيلات نئوژن توسعه يافته است . در ساير مناطق حاشيه اي پوشش گياهي بر حسب موقعيت اقليمي و از همه مهمتر پتانسيل بارش عمدتا در حد پوشش استپ با غلبه عمده چشم اندازه هاي درمنه و گون همراه با تيره عمده گندميان مي باشد. اين منظره عمدتا بر روي تپه هاي پيراموني دشت بجنورد غلبه دارد ولي بر روي ديواره هاي کوهستاني پيرامون بعضا پوشش درختي از خانواده انجير، گز وحشي و ... قابل مشاهده است . پوشش گياهي مهم منطقه معطوف پوشش گياهي دامنه هاي جنوبي بويژه مجموعه کوهستاني سالوک و دامنه هاي بدرانلو مي باشد. ديواره هاي کوهستاني سالوک داراي پوشش گياهي عمدتا ارس و دامنه هاي مجموعه بدرانلو چشم انداز زالزالک پراکنده پوشيده اند است . چهره عمده پوشش دشت بصورت استپي و مملو از تيره يکساله و چند ساله است .اين تيره هاي گياهي بعضا با ترکيب درختان پرورشي نظير چنار، زبان گنجشک ، سرو نقره اي، کاج ، سرو خمره اي، افرا، اقاقيا، بيدمشک ، بيد، بيد مجنون ، صنوبر و عرعر، توت و سروناز خود نمايي مي کنند که بطور رديفي کاشته شده وضمن ترکيب پارکهاي تفريحي و حاشيه خيابانهاي اصلي شهر، تنوع قابل توجه گونه هاي قابل توسعه و تکثير را نيز نشان مي دهد.
زمين شناسي
زمين شناسي دشت بجنورد از طريق مطالعه برونزدها و تشکيلات مشهود پيراموني تا حد زيادي قابل شناسايي است . لذا تحليل گسترش سازندها، ستون چينه شناسي، مورفولوژي سطحي، تحول گسلها و تکتونيک منطقه بطور قابل توجهي پتانسيل مطالعه و توجيه دارد.
جدول شماره (٢ )سازندهاي زمين شناسي تشکيل دهنده حوضه دشت بجنورد
