مقاله بررسی بعد زیست محیطی توسعه پایدار شهری مطالعه موردی : کلانشهر تهران

بخشی از مقاله

بررسی بعد زیست محیطی توسعه پایدار شهری مطالعه موردی: کلانشهر تهران

چکیده:

توسعه پایدار، فرایندی است که ضمن توجه داشتن به رشد اقتصادی، عدالت اجتماعی و پایداری منابع زیست محیطی را نیز مورد تأکید قرار می دهد. قبل از انقلاب صنعتی 1750) م)، رابطه انسان و محیط طبیعی متعادل بوده و به نوعی توسعه پایدار بر آن حاکم بوده است. اما بعد از انقلاب صنعتی با توجه به دستیابی بشر به فنون و ابزارهای جدید، افزایش جمعیت و گسترش ایده مصرف انبوه، روز به روز تعادل بین بشر و محیط طبیعی، به زیان محیط طبیعی بهم خورده است. این عدم تعادل در محیط های شهری، بخصوص کلان شهرها بروز بیشتری داشته است و مشکلات فراوانی، از جمله مشکلات زیست محیطی را به همراه داشته است. درنتیجه، در نیم قرن اخیر(1970م)، توسعه پایدار به عنوان کلیدی ترین مفهوم وارد مدیریت و برنامه ریزی شهری شده است. هدف اصلی از این مقاله، ضمن ارائه مختصر از مبانی و مفاهیم توسعه پایدار، به بررسی بعد زیست محیطی توسعه پایدار در شهر تهران می پردازد. روش تحقیق در این مقاله، با توجه به ماهیت نظری آن، توصیفی - تحلیلی بوده و برای گردآوری اطلاعات از روش اسنادی - کتابخانه ای استفاده شده است. براساس نتایج این تحقیق، تهران امروزه با مشکلاتی فراوان زیست محیطی نظیر آلودگی هوا، آلودگی خاک، آلودگی آب، آلودگی صوتی و..... دست وپنجه نرم می کند که هرساله زیان های جانی و مالی فراوانی به مردم و دولت تحمیل می کند، که میزان آلودگی های زیست محیطی در جنوب، جنوب غرب و جنوب شرق بیشتر از سایر قسمت های تهران می باشد. بنابراین هر طرح وبرنامه ای برای این شهر باید با دید سیستمی و رعایت اصول توسعه پایدار همراه باشد.

کلمات کلیدی: توسعه پایدارشهری، محیط زیست، تهران

.1 مقدمه

شهرنشینی در چهار دهه گذشته به سرعت در کشورهای در حال توسعه آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین فراگیر شده است. جمعیت شهری در سال 1970 به میزان 1/4 میلیارد نفر و در سال 2000 به میزان 2/9 میلیارد نفر بوده است و پیش بینی می شود در سال 2025 به 5/1 میلیارد نفر برسد. در کشورهای در حال توسعه، خطرات و معضلات شهری بدلایلی بسیار پیچیده و پردامنه است. در نتیجه بسیاری از این گونه شهرها، به شدت از آلودگی منابع آبی، آلودگی هوا، عدم کفایت آب آشامیدنی، نبود سیستم جمع آوری و تصفیه فاضلاب، آلوده شدن خاک به مواد شیمایی، روی هم انباشته شدن مواد زائد جامد، فرسایش خاک، کاهش سطح جنگلها و مراتع و بالاخره جاده های نامناسب رنج می برند. زیرساخت های شهری در این گونه شهرها ناکافی بوده و غالبا در همان باقی مانده و یا در اثر افزایش نیاز دچار نابسامانی شده است. آثار تجمعی اینگونه مسائل زیست محیطی، نه تنها باعث تهدید سلامت مردم می شود بلکه به توان شهری جهت دستیابی به رشد اقتصادی لطمات جدی وارد می کند ( محرم نژاد، .(13-14 :1383 رشد سریع جمعیت و تمرکز آن ها در شهرها در سراسر جهان بر دورنمای زندگی اکثریت بشریت اثر می گذارد. بحران های این رشد سریع، فقر، تخریب محیط زیست، فقدان خدمات شهری، نزول زیربناهاب موجود، فقدان دسترسی به زمین و سرپناه می باشد. برنامه ریزی شهری قرن بیستم در حالی پایان یافت که نه تنها این برنامه ریزی مثبت ارزیابی نمی گردد، بلکه چهره ای نازیبا در برابر محیط زیست شهری عرضه نموده و با فرهنگ فن گرایی ساختارهای زیستی و اجتماعی را نشانه رفته است، که پیامدی جز ناپایداری و عدم تعادل در زیرساخت های طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی نداشته است ( زیاری، :1380 .(371 امروزه توسعه((پایدار)) به عنوان یک فرایند ، مهمترین بحث کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه است تحقق پیشرفت و توسعه کشورها نیز مستلزم بهره گیری از استعداد، توان و حضور فعالانه مردم و مشارکت آنها در مراحل مختلف توسعه است( ازکیا،.(39 :1387 به طور کلی، توسعه پایدار دارای سه بعد، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی می باشد. پایداری زیست محیطی، استفاده و بهره برداری معقول از منابع طبیعی شامل منابع آب، هوا، بیایان، جنگل، مراتع، محیط های دریایی، اکوسیستم های ویژه و گونه های زیستی را مورد توجه قرار می دهد (مکنون،.(1374

تراکم بیش از اندازه جمعیت تهران و فشردگی بافت مسکونی و تولید مواد زائد و زباله بسیار زیاد همگی سبب شده اند که شهر تهران جزء شهرهای بسیار آلوده جهان درآید( (Graedel and Crutzen, 1993: 167 .جمعیت بیش از حد و ترافیک سنگین درون شهری و عدم کنترل این جمعیت همگی باعث شده اند که شهر تهران از نظر شرایط محیط زیستی کیفیت و سلامت خود را از دست بدهد و سبب نگرانی های مدیران و برنامه ریزان شهر شود. در واقع شهر تهران نه تنها برای ساکنین محیطی امن و آرام فراهم نمی کند بلکه روز بروز بر نگرانی ها و اخطارهای ناگوار آنها اضافه می کند ( علیجانی،.(20 :1387 تهران به عنوان بزرگترین شهر ایران، و یک از بزرگترین پایتخت های جهان، همچون دیگر همنوعان خود، بخصوص در کشورهای درحال توسعه درگیر مشکلات و مسائل زیست محیطی فراوان می باشد. با توجه به اینکه محیط زیست شهری یکی از مسائل بسیار مهم و حائز اهمیت است و آن بدلیل وابسته بودن آسایش و راحتی شهروندان به کیفیت محیط محل سکونت خود می باشد. بنابراین این مقاله به بررسی بعد زیست محیطی که در بحث توسعه پایدار(که به طور کلی دارای سه بعد زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی می باشد

و بررسی هر سه بعد توسعه پایدار در مورد تهران از حوصله این مقاله خارج می باشد)، بیشتر خودنمایی می کند، در شهر تهران به روش توصیفی و تحلیلی و با کمک گیری از روش اسنادی - کتابخانه ای انجام شده است.

مبانی نظری

-1,2 توسعه پایدار

توسعه به معنی وسعت دادن، فراخی، ترقی و پپیشرفت و پایدار به معنی استوار، پابرجا وثابت است ( فرهنگ معین). واژه توسعه پایدار را اولین بار به طور رسمی برات لند در سال 1387 در گزارش آینده مشترک ما مطرح کرد (زیاری،.(20-3 :1392 توسعه یکی از مفاهیمی است که بعد از جنگ جهانی دوم در مباحث علمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و کشور داری و همچنین مسائل بین المللی جایگاه ویژه ای پیدا کرده است .(frazier,1997: 187) در این اجلاس( اجلاس زمین) توسعه پایدار این گونه بیان شد: توسعه ای که درصدد پاسخگویی به نیازهای فعلی بدون تخریب توانمندی نسل های آینده در پاسخ گویی به نیازهای خودشان است .(Barton,2000:44) این واژه در مفهوم گسترده آن به معنی اداره و بهره برداری صحیح و کارا از منابع پایه، طبیعی، مالی و نیروی انسانی برای دستیابی به الگوی مصرف مطلوب است که با بکارگیری امکانات فنی وساختار وتشکیلات مناسب برای رفع نیاز امروز و آینده به طور مستمر و رضایت بخش امکان پذیر می شود. نظریه توسعه پایدار شهری، بحث های طرفداران محیط زیست درباره مسائل زیست محیطی به خصوص محیط زیست شهری است که به دنبال نظریه توسعه پایدار برای حمایت از منابع محیطی ارائه شد. در این نظریه موضوع نگه داری منابع برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین و وارد کردن کمترین ضایعات به منابع تجدید ناپذیر مطرح است (مکنون، .(5 :1374 توسعه پایدار به عنوان مفهومی حرکت بر محور انسان - محیط است و توسعه امکانات اقتصادی با توجه به ملاحضات محیطی و عدالت اجتماعی را مورد توجه قرار می دهد. توسعه پایدار پس از مشکلات ایجاد شده از توسعه صرفا اقتصادی پس از جنگ جهانی مطرح گردید. جایی که توسعه بی رویه باعث اختلاف طبقاتی و مشکلات زیسط محیطی عدیده ای شده و مسیر توسعه به ابعاد محیطی و اجتماعی کمتر از اقتصادی بها داده بود(.(www.urbanmanagement.ir اصولا ارائه یک تعریف جهانی دقیق و صریح از توسعه پایدار امکان پذیر نمی باشد؛ زیرا توسعه پایدار مفهومی چند بعدی و گسترده است ( .(Cowan,2007:383

-2,2 شهر پایدار

شهر پایدار شهری است که تنوع در آن وجود داشته باشد و تفکیک و جدایی فضایی بارزی در گروه های درآمدی و اجتماعی وجود نداشته باشد و کلیه افراد گروه ها به خدمات و تسهیلات اساسی دسترسی داشته و ساکنان آن دارای موقعیت برابر باشند. شهر پایدار در حقسقت شهری است که در آن رفاه و عدالت اجتماعی، توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست توأمان صورت پذیرد( .(Brayan,2004:87-99 شهر پایدار، شهری است که ورای راحل های محدود و متعارف،مسائل اجتماعی و زیست محیطی را مورد توجه قرار داده و به آنها با یک دید وسیع وجامع بنگرد. شهر پایدار شهری است که انسان در آن بتواند درآمد عادلانه بدست بیاورد،سرپناه مناسب تهیه کند،احساس راحتی کند و تلاش کند وقتخود را صرف حفاظت از تصاویر شهر نماید. شهر

پایدار، شهری با چنان پایه اقتصادی است که نه تنها کمترین اثر نامطلوبی بر محیط زیست تحمیل نمی کند، بلکه در احیا و ارتقای آن نیز موثر است (لطفی و آقامیری،.(72-3 :1390 شهر پایدار را می توان بستری برای رسیدن به اهداف پایداری دانست که رفاه اجتماعی، اعاده حقوق شهروندی، عدالت اجتماعی شهروندی و توسعه انسانی شهری همراه با رضایت اجتماعی شهروندی را به همراه می آورد(جهان بین و نوری، .(46 :1392 شهر پایدار شهری است که بدلیل استفاده اقتصادی از منابع، اجتناب از تولید بیش از حد، ضایعات و بازیافت آن ها تا حد امکان و پذیرش سیاست های مفید، در دراز مدت قادر به ادامه حیات خود باشد. شهر پایدار در مقابل شهر نوگرا با مشخصات حجم زیاد ورودی مواد و انرژی در مقابل حجم زیاد خروجی ضایعات و آلودگی است. برنامه ریزان شهر پایدار باید هدفشان را بر مبنای ایجاد شهرهایی با ورودی کمتر انرژی و مصالح و خروجی کمتر ضایعات و آلودگی متمرکز کنند ( ترنر، .(18 :1376

.2 روش تحقیق

روش تحقیق در این مقاله، با توجه به ماهیت نظری آن، توصیفی - تحلیلی بوده و برای گردآوری اطلاعات از روش اسنادی - کتابخانه ای (کتاب ها، مقاله ها، نشریه ها و..............) استفاده شده است. این مقاله به دو بخش تقسیم شده است . بخش اول: به ارائه مختصری از مفاهیم و مبانی توسعه پایدار می پردازد. و بخش دوم: باوجود اینکه به کلی توسعه پایدار دارای ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی می باشد، اما به دلیل اینکه بررسی هر سه بعد آن در یک مقاله امکان پذیر نبود، تنها به بررسی بعد زیست محیطی توسعه پایدار شهر تهران ( مهمترین عوامل تهدید کننده زیست محیط تهران) می پردازد که شاید بیشتر از دو بعد دیگر به چشم می آید.

.3 مفاهیم و مبانی

-1,4 پیشینه و خاستگاه مفهوم توسعه پایدار شهری

بعد از انقلاب صنعتی، به تدریج کارخانه های صنعتی با سوخت زغال سنگ کارگران را از روستا به شهر جذب می کردند و در عین حال عواملی مثل ازدیاد جمعیت، خصوصی سازی زمین های کشاورزی روستایی و... ساکنان روستاها را از جوامع سنتی خویش دورتر می کرد. برای اولین بار در اواسط قرن نوزدهم میلادی، تعداد زیادی از مردم در محیط های شلوغ شهری دور از روستا زندگی می کردند و پیشرفت های فناوری جدید از جمله خیابانهای ماشین رو، خط آهن، کف سازی های آسفالتی، لوله کشی و روشنایی به کمک برق نیز بیش از پیش به ایجاد فاصله میان مردم و طبیعت منجر شد. این مردم، مشکلات زیادی را در رابطه با سلامت عمومی، بهداشت، تراکم بیش از حد واحدهای مسکونی و عدم وجود زیرساخت ها تجربه کردند. جنگل زدایی در روستاها و آلودگی هوا و آب نیز به حدودی جدی و در بعضی موارد بی سابقه رسید. با این اوصاف جای تعجب نیست که بعضی ناظران احساس کردند که موازنه میان بشر و دنیای طبیعی به یک جهت منحرف شده است ( لطفی و آقامیری،.(74-5 :1390 از اواخر دهه 1960 پس از مشاهده ناکامی های اجتماعی - زیست محیطی و اقتصادی، درک محدود تک سویه از توسعه که مترادف ایجاد رشد اقتصادی بود، مورد انتقاد و بازنگری واقع شد. به موازات نارضایتی هایی که غالبا از دیدگاه عدالت اجتماعی در رابطه با

انگاره توسعه متداول مطرح می شد، به موازات نارضایتی هایی که غالبا از دیدگاه عدالت اجتماعی در رابطه با انگاره توسعه متداول مطرح می شد ، از دیدگاه تعادل بوم شناسانه نیز اعتراض های فزاینده ای شکل گرفت که نقطه اوج آن تشکیل کنفرانس جهانی استکهلم برای محیط زیست در سال 1972 بود. با انتشار گزارش براتلند در سال 1987 در رابطه با توسعه پایدار توسط کمیته جهانی محیط زیست و توسعه و گزارش ریودوژانیرو در سال 1992، مفهوم توسعه طی چند دهه اخیر، از انحصار دیدگاهای رشد اقتصادی خارج شده و دیگر هدف توسعه افزایش مصرف سرانه نیست، بلکه دیدگاهای عدالت اجتماعی و تعادل بوم شناسانه با مفهوم نوین توسعه پیوند یافته است ( صرافی، .(37 :1377 این کنفرانس که کنفرانس زمین نامیده شد، فعالیت های بیست ساله بین المللی و ملی در زمینه های زیست محیطی را ارزیابی کرد و دستاورد آن ارائه نظریه توسعه پایدار و راهنمایی توسعه پایدار در مجموعه های زیر است:

1. بیانیه ریو یا منشور زمین که شامل 27 بند است و اصول اساسی مربوط به حقوق و رفتار کشورها را نسبت به محیط زیست و توسعه بیان می نماید، به صورتی که حیات نسل های آتی بشر و سایر موجودات زنده تضمین گردد.

2. کنوانسیون تنوع گونه های زیستی، که هدف آن حفظ گونه های متنوع بیولوژیکی در سطح جهان است.

3. کنوانسیون تغییرات آب و هوا، که اهداف وبرنامه ای اجرایی برای حفاظت کره زمین در برابر تغییرات آب و هوا از جمله تولید گازهای گلخانه ای و کاهش لایه ازن را مطرح نمود.

4. اصول جنگل، که به ارائه اصولی برای حفاظت از جنگل ها برای موازنه آب و هوایی جهانی پرداخت.

5. دستور کار 21، که به مفهوم دستور کار جهان برای قرن 21 می باشد ( مکنون،(1374

این گستره پویا به دلیل تنوع بسیار عرصه ها پس از موفقیت در اجلاس ریو و مصوبات آن بویژه دستور کار 21، پیوسته در شاخه های گوناگون بسط و توسعه پیدا کرد و به عنوان اساسی ترین و حیاتی ترین مناظره قرن 21، در بسیاری از پژوهش های جهانی مطرح شد به طوری که اجلاس جهانی توسعه پایدار در سال 2002، ده سال پس از اجلاس محیط زیست و توسعه سازمان ملل متحد((1992 با حضور سران کشورها و سازمان های غیر دولتی تشکیل گردید و هدف آن ارزیابی دهه 1992-2002 و تدوین برنامه برای سالهای آینده است ( .(Daly and Farley,2004
انقلاب صنعتی باعث رشد صنایع شده که به دنبال رشد صنایع اشتغال و درآمد افزایش و کشت مکانیزاسیون گردیده است، در نتیجه سطح زندگی بالا رفته و میزان مرگ میر در نتیجه بهبود وضع بهداشتی به شدت کاهش یافته و از طرف دیگر باعث افزایش طول عمر انسان ها شده است، در نتیجه روز بروز بر جمعیت افزوده شد، اما بدلیل تمرکزامکانات شغلی، بهداشتی، درآمدی و...... در شهر علاوه بر افزایش طبیعی جمعیت شهر از روستاها هم جمیعت به صورت چشم گیری روانه شهرها شده است. و این افزایش جمعیت، باعث افزایش وسایل حمل و نقل، افزایش مصرف و افزایش کارخانجاتی که روز به روز کالاهای مصرفی بیشتر تولید می کردند و درنتیجه باعث ایجاد انواع تهدیدهای زیست محیطی (مثل، آلودگی آب، آلودگی هوا، افزایش زباله ها، آلودگی صوتی و......) برای جامعه بشری شده است که ضمن برهم زدن تعادل بین محیط طبیعی و انسانی و هم چنین رابطه متعادل روستا و شهر، باعث شده زندگی شهری را به کام بسیاری از شهروندان تلخ کرده که گاهی زیان های جانی و مالی فراوانی را برای بشر به همراه دارد . پس می توان بحران زیست محیطی که اکنون ما با آن مواجه هستیم نتیجه مستقیم انقلاب صنعتی دانست.

در نمودار شماره((1، می توان بخوبی تاثیر انقلاب صنعتی(1750م) را در بحرانهای زیست محیطی مشاهده کرد.

نمودار شماره :(1) چگونگی منتج شدن بحران های زیست محیطی از انقلاب صنعتی، با اقتباس از رجایی فیروزآبادی،1368، پایان نامه کارشناسی ارشد

-2,4 اهداف توسعه پایدار

درگزارش آینده مشترک ما و تعاریف آن از توسعه پایدار، برخی از اهداف کلیدی توسعه پایدار آورده شده است که غالبا در ادبیات موضوع و اسناد بیان می شود، که عبارت اند از: برابری بین نسل ها، برابری درون نسل ها، حفاظت از محیط طبیعی، استفاده حداقل از منابع غیر قابل تجدید، بقای اقتصادی، جامعه خود اتکا، رفاه فردی و رفع نیازهای اساسی جامعه( .(Taylor,2002 با توجه به اهداف مذکور، این گزارش شامل سه هدف کلان، توسعه، برابری وعدالت اجتماعی و حفاظت از محیط زیست می باشد ( لطفی و آقامیری، .(80 :1390 توسعه پایدار همواره در مباحث خود بر این موارد تأکید دارد: .1 به هم پیوستگی محیط زیست و توسعه اقتصادی بهعنوان اساس بحث توسعه پایدار .2 اهمیت مردم در دستیابی به توسعه پایدار و توجه به افراد بهعنوان محور توسعه و تلاش در جهت برقراری زمینه های مشارکت .3 توجه به مردم و رفع نیازهای اولیه و اساسی آنها؛ از جمله مسکن مناسب، بهداشت و تکنولوژی مناسب برای همه .4 توجه داشتن به توسعه درونی در چارچوب محدودیت های منابع طبیعی .5 کمک به فقرا و تنگدستان؛ چون راهی جز تخریب و آلودگی محیط زیست برای این گروه باقی نخواهد ماند .6 سعی در دستیابی به عدالت اجتماعی و برابری “درون نسلی” و “بین نسلی” و تلاش برای برقراری عدالت اقتصادی .(www.wormanic.com) از این رو به منظور دستیابی به توسعه پایدار و اهداف آن، رعایت اصول چهارگانه زیر امری اجتناب ناپذیر تلقی می شود:

1. به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی تجدید ناپذیر ( مانند سوخت های فسیلی و...) به تناسبی کمتر از رشد طبیعی آنها.

2. به کارگیری و پایدار ساختن مصرف منابع طبیعی تجدید پذیر ( مانند گیاهان، آب های زیرزمینی و..)

3. نگه داشتن حد تولید ضایعات و آلودگی ها در میزان ظرفیت جذب محلی و جهانی ( مانند گازهای گلخانه ای، زباله های سمی و..)

4. تامین نیازهای پایه انسانی و اجتماعی و ایجاد محیطی سالم برای نسل های آینده ( مانند دسترسی به ابزار معیشت، داشتن حق انتخاب، مشارکت در تعیین سرنوشت اجتماعی و دسترسی به محیط سالم و خدمات پایه) .(Taylor,2002)

-3,4 اصول شهر پایدار

به منظور دستیابی به اهداف توسعه پایدار شهری با موارد زیر رعایت بشود.

1. به کارگیری و پایدار ساختن مصرف منابع تجدیدپذیر و یا آنهایی که قابلیت تجدیدپذیری دارند.

2. بهینه سازی و ممیزی استفاده از منابع تجدید ناپذیر و به حداقل رساندن مصرف منابع طبیعی با توجه با رشد طبیعی آنها.
3. حداقل تولید ضایعات و آلودگی ها که قابل جذب در مقیاس و ظرفیت محیط محلی و جهانی را داشته باشند.
4. ایجاد محیطی سالم برای نسل های آینده و تأمین نیازهای اساسی انسان و جامعه (Edward,1999)

5. افزایش فرصت های اقتصادی و اجتماعی، به گونه ای که ساکنان شهری را پوشش دهد؛

6. کاهش سهم انرژی در رشد شهری؛

7. استفاده ی بهینه در صرف آب، زمین و سایر منابعی که مورد نیاز چنین رشد شهری است؛
8. کمینه کردن میزانه تولید زباله و فاضلاب و پیشینه کردن بازیافت از پسماندها؛

9. ایجاد سیستم های مدیریت با قدرت و کارایی کافی جهت نیل به اهداف اقتصادی؛ اجتماعی و زیست محیطی؛

1. سوق دادن فن آوری های مورد استفاده در شهر به سمت اهداف توسعه پایدار؛

11. تقویت توان مناطق مختلف شهر، در راستای جلوگیری یا پاسخ گویی به تهدیدات و اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی، که در نتیجه عوامل طبیعی یا انسانی به وجود می آیند، همچنین انعطاف پذیری در روبرویی با اختلالات غیر منتظره در سیستم شهر. در این ارتباط شهر پایدار شهری است که در آن بهبود در عدالت اجتماعی، تنوع و امکان زندگی با کیفیت مطلوب تحقق یابد ( عزیزی،.(22 :1380

-4,4 ابعاد توسعه پایدار

بیشتر محققین بنا به تعریف گزارش براتلند که در آن سه لایه توسعه، برابری و حفاظت از محیط زیست مشخص شده، توسعه پایدار را در سه بعد زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی مورد ررسی قرار می دهند. هم چنین برخی معتقدند به بعد پایداری نهادی یا سیاسی در توسعه پایدار نیز هستند در هر حال توسعه پایدار دستیابی همزمان به همه اجزا یا ابعاد با رویکردی سیستمی