بخشی از مقاله
چکیده
امنیت روانی به عنوان یکی از نیازهای اساسی شهروندان در ساختارهای شهری به شمار رفته و از اهمیت ویژهای به واسطه دربرگیری احساس آرامش و آسایش بصری برای شهروندان برخوردار است. امروزه یکی از مهمترین مسائلی که نظر معماران، برنامهریزان و طراحان شهری را به خود جلب نموده است، مسئلهی آلودگیها و اغتشاشات بصری محیط شهری است. این نوع آلودگی که متاسفانه از دید مدیران شهری پنهان مانده بدون شک در آیندهای نه چندان دور معضل جدی شهر خواهد شد. بخشی از اغتشاشات بصری در خیابان طالقانی بیرجند مربوط به ناهماهنگی و بی نظمی در تابلوها و بنرهای مراکز پزشکی و تجاری، بنرهای تبلیغاتی در میادین و خیابانها، بناهای نیمهکاره، نوشتههای روی دیوارها، رنگهای مرده و عناصر ناهماهنگ شهری میباشد که اغلب گمان میشود در مقایسه با دیگر آلودگیها پیامدهای کمتری دارند اما بیتوجهی به آن از عوامل مهم ایجاد ناهنجاری دیداری و عدم امنیت روانی و سردرگمی افراد در سطح شهرهاست. این تابلوها متاسفانه بدون هیچ نظارتی تولید و نصب میشوند و از نظر نوع، اندازه و محل نصب از هیچ ضابطهای پیروی نمیکنند و به نظر میرسد که نهاد و یا دستگاهی نظارت جدی بر این کار ندارد. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا، تبلیغات شهری و تصاویر موجود در خیابانها بر اساس اصول شهرسازی تنظیم شده و هر محله بر اساس بافت شهری تبلیغات خاص خود را دارد. در حقیقت ساختمانسازی و به تبع آن تبلیغات محلههای شهری در این کشورها قاعده مند است. این مقاله با استفاده از مطالعات کتابخانهای و مشاهدات میدانی ابتدا عواملی که به طور کل باعث بروز آلودگی بصری در نماهای شهری میشود را مطرح و سپس راهکارهایی را جهت کاهش آلودگی بصری و ایجاد آرامش روانی و نشاط شهروندان ارائه میدهد. به دنبال اجرایی ساختن راهکارهای پیشنهاد شده در این پژوهش انتظار میرود بتوان با ساماندهی تابلوها و بنرهای تبلیغاتی و استانداردسازی آنها از نظر شکل و محل نصب، بینظمیها و اغتشاشات بصری که هارمونی و آرامش مغز را دچار اختلال می کند را کاهش داد و باعث افزایش کیفیت کالبدی و ارتقاء آسایش بصری در این خیابان شد.
واژههای کلیدی: طراحی شهری، نماهای شهری، امنیت روانی، خیابان طالقانی، بیرجند، اغتشاش بصری
-1 مقدمه
ضرورت توجه به ارتقا کیفیت دیدها و چشماندازها در فضاهای عمومی شهری به واسطه عدم وضوح فرمی مطلوب در اینگونه فضاها
æ زمینهسازی برای خوانایی و وضوح فرمی فضاهای عمومی شهری است. فرمهای بیارتباط، ارتفاع و رنگهای متفاوت ساختمانها، استفاده از مصالح ناهمگون و نامناسب با اقلیم، ناهمگونی حجم، توده و نحوهی قرارگیری ساختمانها، همجواریهای متعارض و وجود آلودگیهای بصری همچون بینظم و غیرمنطقی تابلوها، انتنها، تاسیسات گرمایشی و سرمایشی در جدارهها و پشت بامها، وضع نامناسب جویها، درختان و پیادهروها از وضوح فرمی مطلوب فضاهای شهری امروزی کاستهاند و حس جهتیابی شهروندان در شهرها را با مشکل روبهرو کردهاند. از این رو به نظر میرسد مباحث مربوط به دیدها و چشماندازها در شهر و ضرورت توجه به آنها و تلاش در جهت ارتقا کیفیت آنها بخشی لاینفک از مولفه بصری زیباشناختی کیفیت محیط است.
بخشی از اغتشاشات بصری در شهرهای بزرگ مربوط به ناهماهنگی و بینظمی در تابلوها و بنرهای مراکز پزشکی و تجاری و بنرهای تبلیغاتی در میادین و خیابانها می باشد. این تابلوها متاسفانه بدون هیچ نظارتی تولید و نصب میشوند و از نظر نوع، اندازه
æ محل نصب از هیچ ضابطهای پیروی نمیکنند و به نظر میرسد که نهاد و یا دستگاهی نظارت جدی بر این کار ندارد . این در حالی است که در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا، تبلیغات شهری و تصاویر موجود در خیابانها بر اساس اصول شهرسازی تنظیم شده و هر محله بر اساس بافت شهری تبلیغات خاص خود را دارد. حتی رنگبندی ساختمانها نیز معیاری خاص برای خود دارد. در حقیقت ساختمانسازی و به تبع آن تبلیغات محلههای شهری در این کشورها قاعدهمند است. ( اسماعیلی(3:1390 آلودگی بصری در شهر های بزرگ معضلی است که با وجود آثار مخرب اجتماعی و بهداشت روانی در بین مردم، اهمیت آن از چشم مسئولان پنهان مانده است. کارشناسان معتقدند آلودگی بصری که در سطح شهرها دیده میشود در دراز مدت انسان را دچار پریشانی ذهنی و بیماری روحی میکند. به عبارت بهتر بسیاری از برخوردها و مشاجرات که در شهر صورت میگیرد تحت تأثیر سوء آلودگیهای شهری به ویژه دیداری و شنیداری است. بخشی از رفتارهای روزمرهی شهروندان مستقیم با زندگی شهری و مؤلفههای آن در ارتباط است. بی نظمیها و اغتشاشات بصری هارمونی و آرامش مغز را دچار اختلال می کند و فرد در دراز مدت آمادگی بروز رفتارهای پرخاشگرانه را پیدا میکند. ضمن اینکه این اغتشاشات بصری در بروز اختلالات خواب نیز موثر میباشد. خودروهای فرسوده، ساختمانهای قدیمی، بناهای نیمهکاره، فضاهای رها شده و متروکه، نوشته های روی دیوارها، رشد قارچگونه تابلوها و بنرهای تبلیغاتی و عناصر ناهماهنگ شهری چنان آشفتگی را بر سیمای بصری این شهرها تحمیل کرده که نمای هر ساختمان بی هیچ هماهنگی با نماهای مجاور و موقعیت اقلیمی حاکم بر آن ساز خود را میزند. ( اسماعیلی(3:1390 اعمال سلیقههای شخصی در ساخت وساز، بی توجهی به نمای ساختمان، بناهای نیمهکاره و فضاهای رها شده از نمونههای اصلی
ایجاد آلودگی بصری در شهرها است که مقابله با آنها تاثیر قابل توجهی درکاهش آلودگی های بصری از چهره شهر خواهد داشت. تابلوهای تبلیغاتی و بنرها لازمه زندگی شهری است که در استفاده از آنها تناسب تابلو را از نظر مکان نصب یا اندازه، سطح کیفی و نوع طراحی با کاربرد آن باید مورد توجه قرار داد تا بتواند به محیط، زیبایی بخشیده و آزردگی دیداری به همراه نداشته باشد.
بسیاری از کارشناسان بر این باورند که اگر در تابلوهای تبلیغات شهری ضوابط مشخصی نباشد به تدریج آرامش و زیبایی محیط کاهش یافته و پدیدههای نوظهوری مانند آلودگی های دیداری بیش از پیش زندگی ما انسانها را در معرض تهدید خود قرار خواهد داد. اما متاسفانه در دهه اخیر رشد قارچگونه بنرها وتابلوهای تبلیغاتی در مناطق مختلف شهرها، دیوارهای شهر، صندوقهای پستی ناآرامیهای دیداری زیادی را در شهرهای بزرگ پدیدآوردهاند و به راحتی میتوان دریافت که نحوه طراحی، چاپ و حتی نصب این بنرها به گونهای است که علاوه بر افزایش میزان آلودگیهای بصری، حقوق شهروندان را نیز زیر پا میگذارد. حتی دیوارهایی که عبارت »نصب هرگونه آگهی پیگرد قانونی دارد« بر پیکر آنها حک شده است نیز از هجوم برچسب تبلیغاتی در امان نماندهاند. طراحی باعث ایجاد نظم، زیبایی و مقیاس میشود: نظم مبتنی بر آرایش منطقی و قابل فهم عناصر مستقل میباشد، که ترتیب و رابطه یک عنصر با عناصر دیگر را در بر میگیرد. زیبایی در واقع همان کیفیت تعالی احساسات و درخشش ذهن است، که حس زیباشناختی و تأثیر بصری خارجی را به همراه دارد.(.(Trancik, 1986: 225 درخیابانهای بیرجند برچسبها و پوسترهای
تبلیغاتی، نمای آشفته ساختمانها، رنگهای مرده، تابلوهای بزرگ و کوچک سردر شرکتها، سازمان ها و فروشگاهها، سایهبانهای مندرس و فرسوده مقابل مغازهها و تابلوها و بنرهای ناموزون چنان بینظمی را در این شهر پدید آوردهاند که چشم هر رهگذری را میآزارد.
-2 چارچوب نظری پژوهش
-1 -2 منظر شهری
منظر شهری، هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمانها، خیابانها و مکانهایی است که محیط شهری را میسازند و هنر چگونگی برقراری ارتباطات بین اجزای مختلف سازنده کالبد شهر است.(کالن.(58:1377
-2-2 نما
نما در لغت نامه دهخدا به معنای صورت ظاهری هر چیزی، آنچه که در معرض دید و برابر چشم است، آنچه از بیرون سوی دیده میشود، منظره خارجی بنا و عمارت، قسمت خارجی ساختمان و نماسازی، فن روسازی ساختمان و ساختن نمای عمارت است. درمعماری به پوسته بیرونی ساختمان نما میگویند. (دلاکه (19:1393
-3 -2 نماهای شهری
فصل مشترک معماری، شهرسازی و طراحی شهری هستند که می تواند ریشه در عوامل جغرافیایی، محیطی، فرهنگی واجتماعی هر اقلیم و دیار داشته باشد و رابطه مستقیمی بین انسان، طبیعت و معماری برقرار کند، رابطهای که منجر به خلق یک اثر هنری گردد. (دلاکه (19:1393
-4-2 عناصر الحاقی
عناصری هستند که جزء طرح اولیه ابنیه نبوده و بعدا در اثر نیاز مالک یا ساکن به ساختمان الحاق گردیده است. این الحاقات عموما بدون طراحی بوده و باعث تنزل کیفی بدنه میشوند(کولر، کانال کولر، تابلوهای تجاری،...).(دلاکه (22:1393
-5-2 عناصرگرافیکی
امروزه تابلوها و علائم تبلیغاتی نیز بخش جدایی ناپذیری از نما هستند. عناصر گرافیکی که در هر ساختمان متناسب با نیازش بر روی نما قرار میگیرند میتوانند به عنوان یک نکته مثبت قلمداد شوند. به این معنا که با طراحی مناسب آن میتوان آن را جزئی از طرح نما در نظر گرفت. تناسب ابعاد و اندازه، رنگ، جنس، بافت و شکل مناسب و.. از جمله مواردی هستند که باید در این زمینه مورد توجه قرارگیرند. این که عناصر گرافیکی جزیی از نما هستند باید همیشه مورد توجه طراحان باشد، اما رعایت این نکته هم ضروری است که این اجزا جزیی از نما هستند نه کل نما،پس طراحان باید به تناسب درجه اهمیت، برای آن ها برنامهریزی کنند.
یکی از عناصر مهم انواع ساختمانها، به خصوص ساختمانهای تجاری، تابلوی نما می باشد. تابلوها نشاندهنده زنده بودن فضای شهری است و راهنمایی است برای عابر جهت یافتن ساختمان مورد نظر؛ عدم استفاده از تابلوهای اصولی و متناسب نه تنها چهره فضا را مغشوش می کند بلکه ارزش بصری مناطق وابسته به آن را کاهش میدهد. محل نصب تابلو باید هنگام طرح نما با توجه به دستورالعملهای موجود تعیین شده و و طرح و رنگ آن متناسب با تابلوهای همجوار انتخاب گردد. در طراحی تابلوها در نظر گرفتن موارد زیر توصیه میشود:
شکل تابلو، نوع خط نوشتاری، رنگ خط، اندازه خط، رنگ زمینه، جانمایی، مساحت، اندازه و تناسب.
در پایان باید این نکته را یاد آوری کرد که در طراحی نمای ساختمان هدف باید آفرینش یک کلیت هماهنگ با سایر اجزای طرح باشد.( شفیعی(10:1392
-6-2احساس امنیت و سیمای بصری شهر
امنیت، از ریشه لاتین «secures»که در لغت به معنای نداشتن دلهره و دغدغه است؛ گرفته شده و همچنین موضوعاتی چون »رهایی از خطر، تهدید، آسیب، اضطراب، هراس، نگرانی با وجود آرامش، اطمینان، آسایش، اعتماد، تامین، ضمانت« را در برمی گیرد. امنیت در فرهنگ فارسی نیز به معنای آزادی و آرامش، فقدان ترس و عدم هجوم دیگران بیان شده و در فرهنگ علوم رفتاری نیز دو معنا از این واژه شامل »یک حالتی که در آن ارضای احتیاجات و خواستههای شخصی انجام شود« و »احساس ارزشی شخصی، اطمینان خاطر، اعتماد به نفس و پذیرشی که در نهایت از سوی طبقههای اجتماعی نسبت به فرد اعمال میشود« مطرح شده است.(مؤیدی(5:1392 زشتی سیمای شهر، تعامل شهروندان را با محیط اطراف از بین میبرد و بر سلامت روانیشان تاثیر منفی دارد. فرد زمانی که در
شهر حرکت میکند، سیمای شهری یا او را تشویق میکند تا بیشتر در محیط بماند یا این که آنقدر محیط برایش دلهرهآور است که احساس امنیت نمیکند. به طور کلی فردی که در محیط منظمی زندگی میکند، غیرمستقیم احساس امنیت میکند. مطالعات نشان میدهند که وقتی افراد در محیطی هستند که احساسهای دیداری خوشایند دارند، بحث انفاق و کمک کردن آنها به دیگران افزایش مییابد .همچنین لازم است، هر یک از افراد جامعه از مکان زندگی خود شروع کنند و در و دیوارهای محل زندگی خود را نظم بخشند؛ در درجه اول اتفاقی که میافتد این است که در هر مکانی افراد احساس کنند، در آن نقش دارند و نظرشان مثمرثمر است و اجرایی میشود، مطمئنا در نظم آن سهیم خواهند بود. مردم در این صورت نسبت به مکانی که زندگی میکنند، احساس هویت میکنند و خود را در آن دخیل میدانند و با آن محیط زندگیشان را به دیگران معرفی میکنند.( ورشوچی(14:1391
-7-2آسایش بصری
آسایش بصری از مؤلفههای مهم و اساسی محیطهای انسانساخت امن محسوب میشود، چرا که »برای سکونت و زندگی، شهر خانهای است، بزرگ و همانگونه که خانه باید از صفات و مزایایی برخوردار باشد تا سکونت و زندگی را مطلوب و آسایشبخش سازد، شهر نیز باید دارای کیفیات و ویژگیهایی برای تأمین آسایش، راحتی و امنیت باشد .همچنین شهر مانند خانه باید محیطی گرم و صمیمی و دلپذیر باشد تا امکان زندگی مطلوب را فراهم سازد).«صالحی (3:1389 نتایج بررسیهای به عملآمده متعدد حاکی از وجود همبستگی آماری میان فراوانی انحرافات و ناهنجاریهای رفتاری با انواع
آلودگیهای محیطی و بصری دارند. فرضیه این مطالعه این است که آلودگی رفتاری گرایش به چسبندگی مکانی وزمانی آلودگیهای محیطی (اعم از آلودگی بصری) دارند. در مقابل، آسایش بصری را میتوان برای مکانهایی توصیف نمودکه این مکانها به علت کمیت وکیفیت مطلوب اطلاعات و شرایطی که ارائه میدهد به نحو سالمتر، ایمنتر و مطلوبتری مورد استفاده واقع شده و نظارتهای رسمی و یا اجتماعی بالاتری را نیز از این حیث همراه دارند.( صالحی (3:1389 مؤلفههای شاخصگونه موردنظر در این خصوص، شامل محورهای زیر میشوند:
-1 آلودگی نمادی (اطلاعات محیطی) و خوانایی
-2 آلودگی دیداری (اغتشاش بصری) -3 آلودگی رنگ (کاربرد نامطلوب رنگها در فضاهای شهری) -4 آلودگی نور (تاریکی)
مهم ترین اهداف هنر مورد اشاره کالن و هنر مورد اشاره لینچ در طراحی شهری، به تأمین آسایش بصری معطوف است. گوردن کالن این موضوع را با مطرح ساختن »هنر تناسبات« در محیطهای انسانساخت مورد توجه قرار میدهد. وی عنوان میکند که
تفاوت در معنی بین بزرگ بودن و افراشته بودن در اندازه تناسبات است. در حقیقت هنر تناسبات وجود دارد، همچنان که هنر معماری وجود دارد. دلیل وجود آن نیز به خاطر ایجاد نظم معقول بین تمام عناصری است که در تکوین محیط به کار رفتهاند. ساختمانها، درختان، طبیعت، آب، ترافیک، علایم تبلیغاتی و مانند آنها را باید به گونهای به هم مرتبط کنیم تا این که نمایش هنری به حقیقت بپیوندد. زیرا یک شهر یک رویداد هیجانانگیز در محیط میباشد).«کالن،(6:1377
همچنین در کتاب محیط های پاسخده (Responsive Environment) به عنوان یکی از عوامل پاسخدهندگی محیط آمده است. این موضوع مهمی در شکل شهر است، زیراقویاً بر تفسیر مردم از مکان تأثیر خواهد گذاشت .چه طراحان مایل باشند و چه نباشند مردم از جزئیات برتافته از ابنیه برای تفسیر خود نسبت به مکان وام میگیرند. همین که یک مکان بتواند به وسیله کیفیات ظاهری خویش مفاهیمی را به مردم منتقل کند که آنها را با حق انتخابهایشان آشنا کند، آن مکان دارای تناسبات بصری است. (بنتلی و همکاران،(8:1382
-8-2 طراحی نمای ساختمان و جداره های شهری
نمای هر ساختمان در شکل دهی به مجموعه شهری که در آن حضور دارد، موثر است .اگر به نمای یک ساختمان بدون در نظر گرفتن نمای دیگر ساختمان های شهر توجه شود، همگونی نمای شهری در مجموع از بین میرود . طراحی نمای ساختمان را بدون شناخت از محتوا و عملکرد آن نمی توان انجام داد؛ اما در این بخش مواردی به عنوان راهنمایی در طراحی نما در فرایند طراحی معماری آورده شده است: نما در واقع یک سطح نیست، پوسته ای تخت و بی روح نیست بلکه بخشی از طرح است که باید همچون بقیه اجزا طرح در چرخه طراحی، در رفت و برگشت بین اجزا مختلف طرح، طراحی شود. برای نما نیز باید سناریو داشت به این معنا که که نما باید به نحوی طراحی شود که در هر مرحلهای از نزدیک شدن افراد، بنا دارای تازگی ها و جزییات بیشتری میباشد. یعنی طراح برای هر لحظه از حرکت افراد در مسیر نزدیک شدن به بنا برنامهریزی کرده باشد و در طرح خود به آن توجه داشته باشد. (دلاکه (23:1393
-9-2 سیر تکوینی توقعات از نما
هارلد دایلمان و همکارانش در بررسی مختصر خود از نما، به چهار عملکرد که از نما انتظار میرود، پرداختهاند: -1محافظ-2رابط-3معرف-4جزئی از یک کل.
این توقعات در ظاهر دو به دو با هم در تضاد میباشند، ولی در عمل نهایتهایی هستند که طرح سعی در ایجاد تعادل و آشتی دادن میان آنها داشته باشد. (دلاکه (30:1393
-1-9-2 نما به عنوان محافظ
ابتداییترین و حتی از لحاظ قدمت نخستین وظیفهای که نما عهدهدار گردید، وظیفهی حفاظت از انسانها در مقابل تهدیدهای بیرونی بود. انسانها برای حفاظت از عوامل جوی و اقلیمی از یک سو، و حیوانات موذی و انسانهای مزاحم از سوی دیگر، برای خود فضایی را به نام خانه ایجاد کردند. خانه های اولیه یا به صورت چادر طرح گردیدند و یا به صورت کلبهای ساده. در مناطقی که طبیعت زندگی کوچروی را تحمیل می کرد، چادر خود را ماندگار گرداند و در مناطقی که اسکان و کشاورزی حاکم شد، کلبه به سیر تکوینی خود ادامه داد. کلبه ی اولیه از تک فضایی به نام اتاق تشکیل شده بود که یا گرد بود، یا چهارگوش. امتیاز فرم چهارگوش، قابلیت توسعه ی آن بود و از زمانی که صاحب خانه نیاز به فضایی بیش از یک اتاق پیدا کرد، این فرم گوی سبقت را از فرم مدور ربودعوامل. اقلیمی نیز فرم سقف ها را شدیداً تحت تاثیر قرار داده و به طور غیرمستقیم شکل جدار بیرونی ساختمان را تعیین نمود. در مناطقی بارانخیز سقفها بالاجبار شیبدار ساخته شدند و در مناطق خشک سقفها صاف یا گنبدی احداث گردیدند. (دلاکه (30:1393
-2-9-2 نما به عنوان رابط
با آن که نما موظف بود حائلی میان انسان و تهدیدات خارجی باشد، ولی می بایست نقش رابط میان درون و بیرون، خصوصی و عمومی، خلوت و شلوغ، مصنوع و طبیعی را نیز ایفا نماید. انسان نیاز به نور و تهویه داشت و محتاج ارتباط با طبیعت و جامعه بود. او می خواست گردش زمان و تغییر و تحولات اطراف خود را دنبال کند. به همین خاطر، نما تبدیل به رابط میان درون و بیرون شد، و میبایست امکان استقبال از نور و نسیم گرفته تا میهمان را برای ساکن فراهم میکرد، و امکان دید خوبی به بیرون را برای ساکن پدید میآورد. روزنهها (درها و پنجرهها) به عنوان عناصری از نما این نقش رابط فیزیکی یا بصری و .. را به عهده گرفتند.
در هر صورت، اهمیت ارتباط درون و بیرون که در واقع دو جهان و دو حال و هوای متفاوت را تداعی می کنند، باعث شده است تا نه فقط ورودی و پنجره، بلکه نما نیز در ذهن انسان نقش یک مفصل را بازی کرده، هر کدام از آنها تبدیل به مکانی خاص گردند. (دلاکه (31:1393
-3-9-2 نما به عنوان یک معرف
نما فقط یک محافظ و یک رابط درون و بیرون باقی نماند. از زمانی که لباس فرد، معرف شخصیت وی پنداشته شد، خانه نیز به مثابهی »لباس دوم « میبایست معرف شخصیت، ارج و مقام اجتماعی مالک خود باشد. »در معماری غرب نما یا فاساد دارای حالت نمایش است، بدین صورت که در همان وهلهی اول کسی را که پشت آن زندگی میکند، نشان میدهد. همه چیز معرف علامت و شخصیت خانوادگی است، همه چیز طبقهی اجتماعی و مالکیت صاحب خانه را نشان می دهد.« انتخاب فرم چهارگوش جهتی را برای ساختمان به همراه آورد. فرم سقف شیبدار و جهتهای بالقوهی گسترش ساختمان، باعث
گردید تا انسان غربی از چهار نمای بالقوهی یکی را که دارای جبههای با اهمیتتر و امکان مشاهده و دسترسی بهتر بود، اصلی و جبههی مقابلش را دیوارهی پشتی یا جبههی پسین نامیده، دوبَری دیگر را در صورت عدم اتصال آن به بافت، جبههی فرعی محسوب کند. جبههی اصلی را در اروپا »فاساد« به معنای چهره نامیدند. پاین واژه با آن که ریشهای لاتین دارد، ولی از اواخر قرون وسطی متداول شد. از این زمان ظاهر ساختمان که در برخی مواقع همکف آن را یک مغازه اشغال کرده و صاحب مغازه در پشت و بالای آن زندگی میکرد، می بایست چهرهای مشتری پسند داشته، معرف شخصیت مالک خود باشد. هر چند بنا با سلیقه و مهارت خود سعی در بهبود کیفیت فاساد مینمود، ولی رسم خودنمایی معمار هنوز متداول نشده بود. به همین خاطر، ساختمانها همزمان با تنوع شکلی نماهایشان، با یکدیگر هماهنگ بودند. (دلاکه (31:1393
-4-9-2 نما به عنوان جزئی از یک کل
پاسخگویی به سه توقع فوق، در بهترین حالت، بنایی خواهد بود با نمایی مقبول؛ ولی در واقعیت، ما در فضای شهری با یک بنا و نماهای آن رو به رو نیستیم، بلکه ساختمان جزئی ست از یک کل بزرگتر به نام فضای شهری. زشتیاش بر کیفیت فضاهای عمومی تاثیر میگذارد و زیباییاش منوط به هماهنگی با دیگر عناصر آن مکان است. ساختمانهای موجود منزوی و خود بسنده نیست که بتواند تمام توجه طراح و مالک را به خود جلب کند، بلکه میباید با حفظ شخصیت و اعتبار خود، عنصری از یک جامعهی وحدتیافته باشد. اغتشاش در منظر شهر، پدیدهای نوین است. در دوران یونان و روم باستان، به علت درونگرایی ساختمانهای مسکونی و مصالح یکنواخت مورد مصرف در دیوار خانه ها، فضاهای عمومی یکپارچه و یکدست به نظر میآمدند.
اغتشاش در نماهای ساختمان ها از انقلاب صنعتی و بیش تر از اواسط قرن نوزدهم آغاز گردید. ازدیاد تنوع در مصالح و همزمانی سبکهای مختلف جدید در کنار ساخت و سازهای عرف، باعث گردید تا عناصر ناهمگونی در فضاهای شهری نمودار شوند. انقلاب صنعتی و رشد سرمایهداری در اروپا بساط فئودالیسم را برچید، ولی نه از برادری خبری شد و نه از برابری. آزادی به دست آمده نیز
در قالب شرایط اقتصادی چنان مهجور ماند که اقلیتی کوچک به خرج اکثریت، به ثروت، سرمایه و قدرت رسیدند. (دلاکه (32:1393
-10-2 سلسله مراتب توقعات عام و موضعی از نما
شکل((1 سلسله توقعات عام و موضعی از نما(طباطبایی ملک، جدارههای شهری و نقش آنها در فضای شهری، مقدمه جهانشاه پاکزاد)
-11-2 بررسی تاثیر هویت در شکلگیری نماهای شهری
نمای هر ساختمان و شکل و فرم هر شهر در شکلدهی به مجموعه شهری که در آن حضور دارد مؤثر است و این تأثیر را در بدنه خیابانها و یا میدانهایی که در آن قرار گرفته میگذارد. اگر به نمای ساختمان واحدی بدون در نظر گرفتن نمای دیگر ساختمانها فکر شود همگونی نمای شهری در کلیت از بین می روددر. ساختن هر نما معمولاً مصالحی بکار میرود که در رنگ، شکل، زبری و خشنی نما تأثیر میگذارد. مصالح بومی نشان میدهد که نما مربوط به چه منطقهای است نمای شهری از مجموعه نماهای مشرف به فضاهای عمومی بدست میآید و هریک از نماها در شهر نشانه وضعیت اقتصادی و اجتماعی سازنده ونحوه تفکر و نگرش او به مسایل مختلف است. نمای ساختمان در واقع آن جزء مهم از ساختمان است که تداعی گر خاطره هاست و همین خاطره ها حس تعلق به مکان و در نهایت ایجاد هویت برای شهر را تداعی می کند که متأسفانه امروزه به علت ضعف قوانین الزامآور برای طراح و سازنده در این ارتباط، نما در کمترین اهمیت قرار گرفته است و لازم است تا قوانینی اتخاذ شود که این جلوه های هویتی حفظ شوند، چرا که نمای شهر از بارزترین نمودهای شهر است که همیشه در دید ناظر قرار دارد و عدم حفظ هویت نما باعث بیهویتی شهر نیز میگردد . (دلاکه (45 :1393 در حال حاضر نماهای شهری شهرهای ما دچار یک بینظمی و آشفتگی و اغتشاش بصری شده است و علت اصلی آن نیز رشد
شتابان شهرنشینی و توجه بسیار مدیران شهری به کمیتها در مسایل شهری بوده است. استفاده و بکارگیری سلیقهای سازندگان واحدهای ساختمانی ( مسکونی و غیر مسکونی ) و عدم توجه به خصوصیات و ویژگی های خاص اقلیمی، فرهنگی، هویتی، بومی و اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن شهر و محور باعث گردیده که شاهد شکلگیری نماهایی نا هماهنگ، بدون نظم و نازیبا باشیم. نقش شهرداریها در کنترل و نظارت بر ساختوسازهای شهری از نظر نما وسیمای شهری بایستی مورد توجه و تاکید قرار گیرد. (دلاکه (45:1393
جدول (1) اصول و معیارهای شکل دهنده در طراحی نما(دلاکه (46:1393
ردیف اصول و معیارها توصیفی از معیارهای شکل دهنده
1 هویت بخشی به نما موجب به نظم آوردن و درک ذهنی میشود. هویت نمای شهری موجب میشود که ناظر بتواند آن را در
ذهن خود یکدیگر را به خم پیوند و الگوی آن را در زمان و فضا با قرارگیری در، و یک آنجا در فرد، یک
اینجا، بفهمد. هویت ایجاد حس مکان محیط شکل میگیرد که این یکی از فواید روند طراحی است.
2 تسلسل نمای شهری ریتم حدوث وقایع و ویژگیهای بصری در بدنه شهر میشود. فرم، باعث تداوم بصری کلی نمای شهری
موجب ایجاد زبان خاصی برای آن میشود.
3 نظم اندازه نسبت داده شده به اجزاء یک کل به صورت مجزا و به گفته ویتروویوس:"نظم یا جانمایی اجزاء بر
حسب اندازه آنها، آرایش متقارن اجزاء در تناسب با کل اثر است". نظم در واقع شکل و تطابق با
همخوانی کل است.
4 مقیاس نما کیفیت مقیاس در ساختمان ها یکی از قدرتمندترین ارکان در طراحی نماست. مقیاس بلکه ادعای
جدانشدنی مربوط به اندازه است که ساختار را به معنای اندازه نیست برای چشم ایجاد میکند. مقیاس و
اندازه هر دو با هم از اجزای غیر قابل تفکیک در طرح نما به شمار میروند.
5 قوانین نما چندین قانون در نظریه گشتالت معرفی گردیده است: در این نظریه فرم معنی آرایش پیدا میکند. این
بدان معناست که از یک جسم آنچه به صورت فضایی و یا کل متحد متفاوت است. کل درک میشود با
آنچه که از جزء جزء اجزا آن درک میشود.
جدول (2) اصول سازماندهی در نما(دلاکه (46:1393
اصول کلی تصاویر توضیحات
اصل تقرب سیری از جزء به کل برای
ادراک عناصر بصری
اصل تکامل در جهت تکمیل نمودن عناصر
بصری به یک شکل کامل جا
افتاده ذهنی
اصل تاثیر اصل استمرار در بهم
استمرار پیوستن نما یک ساختمان
اهداف -سازماندهی عناصر نزدیک به یکدیگر -نگرش به نما بصورت یک کل
-تکمیل عناصر موجود در شکل -تبدیل عناصر به شکل ساده و کامل
-خطوط و شکلهای مشابه در امتداد هم بصورت پیوسته میبینید
جدول (3) عوامل ایجاد کننده نابسامانی در نما(دلاکه (46:1393
ردیف عوامل ایجاد کننده نابسامانی در نما توضیحات
الف) اعمال سلیقه و دخالت غیر کارشناسانه افراد ایجاد ناهمگونی نما با بافتهای همجوار
ب) حاکمیت فرهنگ بساز بفروشی در جامعه اهمیت ندادن به طراحی نما با رعایت اصول طراحی
ج) هنرنمایی ناشیانه برخی از طراحان به وجود آمدن نمای مبتذل در همجواری بنا
د) نبود یک معمار متخصص در کنترل طراحی نما به وجود آمدن بیهویتی و بینظمی در نماها
و) عدم کنترل نقشه و پایان کار نماسازی توسط متخصصین شهرداری ایجاد ناهماهنگی در بافت نماهای شهری
ی) نبود الگویی مناسب جهت طراحی نما اعمال سلیقههای شخصی
-12-2 بررسی تاثیر ضوابط و مقررات در شکلگیری نماهای شهری
محیطی به لحاظ زیباییشناختی لذت بخش است، که تجربیات حسی را براساس ساختار ادراکی وعناصر ذهنی مخاطبین و به گونهای تازهتر، برای آنها تداعی نماید. معنای این جمله آن است که اطلاعات موجود در محیط توسط رابطهای حسی فرد قابل درک است و افراد نه تنها خواهان تجربه آنها براساس الگوهای موجود در ذهن خود میباشند، بلکه انتظار دارند اتفاق جدیدی را نیز تجربه نمایند. ( دلاکه (60:1393 نگاهی گذرا به سیمای شهر امروزی، خود شاهدی بر اثبات ادعای مذکور میباشد. در سیمای شهرهای امروز، بینظمی، اغتشاش،
عدم هویت، عدم تعادل و... به چشم میخورد. این موضوع به میزان بالایی متأثر از ترکیب بیارتباط نماهای ساختمانها می باشد. ترکیب نمای ساختمانها معلول عوامل متعددی میباشد که در زیر به چند نمونه اشاره گردیده است:
-1کیفیت و نحوه ساخت ابنیه شهر
-2مدگرایی وفرهنگ ساخت و ساز امروز -3ارزش زمین و تأثیر آن بر نوع ساخت
-4ضوابط و قوانین مصوب در رابطه با نمای ساختمان
-1کیفیت و نحوه ساخت ابنیه شهر
ساختمانها بصورت منفرد توسط مالک و مجریهای بخش خصوصی، به بهرهبرداری میرسند و پیشرفت روز افزون تکنولوژی وگسترش صنعت در کلیه امور، منجر به تغییرات عمده در نحوه ساخت، طراحی سازه و نوع استفاده از مصالح شده است. با توجه به بالا بودن میزان ساخت و ساز در شهرها به خصوص در کشورهای جهان سوم، این موضوع بصورتی واضح در اکثر خیابانهای شهر دیده میشود و منجر به دوگانگی میان ساختمانهای جدید و قدیمی گردیده است که نه تنها همدیگر را تقویت نمیکنند، بلکه در تقابل با یکدیگر قرار دارند. نمونه عینی این موضوع رویکرد کالبدی محض نسبت به بافتهای فرسوده شهرها میباشدکه بدون توجه به پیشینه بافت، تنها با رویکرد حرکت سواره، طرحها تهیه میگردند. تحولات در شهرهای ما به تندی ولی همراه با طمأنینه مسائل اجرایی است. (دلاکه (60:1393
-2مدگرایی و فرهنگ ساخت و ساز امروز
همانطور که در بالا اشاره شد، تکنولوژی در شهرسازی ومعماری شهرها بسیار موثر بوده است. عینیترین مسئله در زمینه ساخت وساز میباشد. تغییر عمدهای که در نوع مصالح ونحوهی اجرای ساختمان ایجاد شده است، بیشترین تاثیر را بر زیباییشناختی شهرها دارد، که در یک مقیاس کوچکتر در ترکیب بندی یک جداره دیده میشود. این موارد با توجه به میزان بالای ساخت وساز، گسترش تکنولوژی و استفاده از مصالح، جنبه مد وتقلید پیدا کرده است. مد در دو رویکرد مثبت ومنفی قابل بررسی است: جنبه مثبت اینکه استفاده از مصالح نوین میزان انعطاف طرح را بالا می برد و دست طراح به هنگام طراحی بازتر است. جنبه منفی مد و تکنولوژی ساخت، با تخریب گذشته وتاکید بر تک بناها ظاهر می شود که این خود منجر به تخریب گذشته شهرها و جایگزینی ساختمانهای قدیمی با ساختمان هایی که به دلیل مدگرایی، ازلحاظ ظاهری از عمر بالایی برخوردار نیستند. در این میان نظرات و علایق متفاوت کارفرماها و طراحان مختلف و نبود چارچوبی مشخص برای جهتدهی به سلایق افراد، باعث ظهور انواع و اقسام سطوح ظاهری برای بناها شده است. (دلاکه (60:1393
-3 ارزش زمین وتأثیر آن بر نوع ساخت
موقعیت قرارگیری اراضی در سطح شهر، از دیگر عوامل تأثیر گذار است که خود منجر به بالا یا پایین آمدن ارزش زمین میگردد. در نقاطی که قیمت زمین بالا است، مالکان با توجه به جلب نظر مشتریان، سعی در ساختوسازهای سلیقه ای واستفاده بیشتر از زمین دارند. در این مناطق، در قطعات کوچک زمین، سعی در استفاده حداکثر از زمین وهمچنین تراکم بالا دارند و در زمینهایی که از سطح قابل توجهی برخوردار است، طراح سعی در حداکثر خودنمایی ساختمان، بدون توجه به پیرامون خود میکند. این
مسائل، به دلیل عدم وجود ضوابط هماهنگ در ارگانهای مدیریتی مناطق مختلف شهر، منجر به بینظمی در جداره وسیمای شهری میگردد. (دلاکه (60:1393
-4 ضوابط و مقررات مصوب در رابطه با نمای ساختمان
ضوابط و مقررات شهرسازی به دو صورت مطرح میگردد. نوع اول قوانینی هستند که توسط جامعه علمی ما تعریف میشوند. این نوع قوانین کمتر جنبه اجرایی دارد و در آنها تنها به تعاریف کلی پرداخته شده است و به نحوه اجرا در واقعیت هیچ گونه اشارهای نشده است. تعاریفی همچون وحدت، تداوم، تقارن، محصوریت و... مواردی است که برای نقد یک بنا و یا یک فضای شهری قابل تعریف است، اما هنگام ساخت یک فضا چگونگی نحوه استفاده از این عناصر قابل تعریف نیست. علاوه بر آن، به علت تمایل به گذشتهگرایی درمیان جامعه علمی، بسیاری از موارد فوق در شهرهای امروزه عینیت ندارد وهیچ گونه معاصرسازی این گونه ضوابط دیده نمی شود. نوع دوم توسط بخشهای قانونگذار ومدیریت شهری تعریف شده و در زمینه اجرای طرح های معماری و شهرسازی مستقیمأ مورد ارجاع قرار میگیرند. این دو بخش با هم در تناقض نیستند، اما همدیگر را نیز تایید نمی کنند. اولی در شرایط ایدهآل و دومی در شرایط واقعی فعلی مورد بررسی هستند. جهت پرداختن به سیما و جدارههای شهری امروز، نوع دوم ضوابط و مقررات شهرسازی مورد توجه قرار میگیرند. (دلاکه (61:1393 با توجه به موارد مذکور، در ادامه با بررسی برخی از قوانین وضوابط در زمینه شهرسازی ومقایسه قوانین کنونی وقدیمی، تأثیر آنها
بر جنبههای شکلی ومربوط به نمای ظاهری ساختمانها بیان میشود و همچنین به این پرسش که با وضع قوانین وآئیننامههای مربوط به نمای ساختمانی، در زمینه ساماندهی به وضعیت تأسف بار کنونی، چه نتایجی حاصل شده است؟ پاسخ داده میشود.
الف – برخی موارد مطروحه در آئیننامه پیش آمدگی ساختمانها در گذرها مصوب سال 1318
ـ لازم الاجرا بودن آئین نامه تعقیب ومجازات متخلفین
- کلیه سطوح نمایان ساختمانهای واقع در محدوده وحریم شهرها و شهرکها که از داخل معابر قابل مشاهده است، اعم از نمای اصلی یا نماهای جانبی، نمای شهری محسوب شده، لازم است با مصالح مرغوب به طرز مناسب وزیبا وهماهنگ نماسازی شود.
- صدور گواهی پایان کار ساختمان مشروط به انجام نماسازی نماهای اصلی و جانبی است.
- اصلاح و بهسازی بناهای احداث شده در گذشته، تا حد امکان در انطباق با این آئین نامه
- جلوگیری از اغتشاش وآشفتگی بصری در سطح نما حاصل از نصب عناصر الحاقی، تبلیغاتی، مالیاتی و...
- ارائه استانداردهای کمی حتی در حد آب روهای روی نما و طشتک بالای ناودان
- مفاد آئین نامه کد و استاندارد ساختمانی است که منافاتی با خلاقیت طراح ندارد.
قوانین امروزی نیز منافاتی با خلاقیت طراحان ندارند و اصولأ به دلیل نداشتن چارچوبی مشخص و قابلیت تفسیر شخصی، میتوان انتظار هر گونه پیامد غیر منتظره را در روند سریع شکلگیری چهره شهر داشت.
ب- برخی موارد مطروحه در آئین نامه ساختمانی شهر تهران 1321
- تعیین ارتفاع ساختمان بر مبنای عرض گذر مجاور (ارتفاع مساوی عرض گذر به اضافه یک چهارم)
- ایجاد پخ در ساختمانهائی که مجاور دو گذر عریضتر از6 متر قرار دارند (به دلیل سهولت حرکت اتومبیل).
- شرایط ساخت ایوان باز و پوشیده با ذکر عرض گذر و ارتفاع از معبر.
- وضعیت نمای ساختمان نسبت به گذرهای مجاور (بناهای اطراف گذرهای اصلی دو طبقه باشند).
- مالک ساختمان با عرض کمتر از 10 متر ملزم به تهیه نقشهای یکنواخت با ملک مجاور است.
در شهرهای کنونی، بناهای بسیاری با عرض بسیار کمتر از 10 متر هم، با نماهایی مستقل در طول خیابانها ساخته میشوند و باعث اغتشاش بصری شدیدی در سیمای شهر شدهاند.
- نماسازی طرفین شیروانی به گونه ای که در گذر مقابل پیدا نباشد.
- طراحی نمای خرپشته در هماهنگی با نمای ساختمان
- طراحی سطوح اصلی وجانبی
- طراحی وتاکید بر فضای ورودی ساختمان متناسب با سایر اجزای نما
- عدم استفاده از نماهای شیشهای پیوسته در ساختمانهای مسکونی
- مکانیابی الحاقات مانند کانالها ولولههای تاسیساتی، کولر ونظایر آن در بخشهای غیرقابل رویت از معبر عمومی
- طراحی آبچکان، قرنیز بام وکف پنجرهها در جهت جلوگیری از لغزش آب باران بر روی سطح نما
- طراحی ناودان وسایر کانالهای تخلیه آب باران در داخل ساختمان
- طراحی محل نصب هرگونه تابلو، تبلیغ وآگهی به سطح خارجی نما(دلاکه (61:1393
