بخشی از مقاله
بررسی رابطه رشد اعتقادي دانشآموزان متوسطه با سلامت روانی آنها
چکیده
پژوهش حاضر با هدف تعیین رابطه رشد اعتقادي دانشآموزان متوسطه با سلامت روانی آنها انجـام پذیرفتـه اسـت.
روش پژوهش از نوع همبستگی بوده اسـت و جامعـه آمـاري ایـن پـژوهش شـامل دانشآمـوزان پسـر و دختـر متوسـطه شهرستان چاراویماق در سال 1392 بوده است. نمونه آماري پژوهش220 نفر دانشآموز است کـه بـه روش نمونـهگیري طبقهاي انتخاب گردیدند. از آزمونهاي رشد اعتقادي((BD و سلامت روانی((GHQ -28 براي گردآوري دادهها استفاده گردید. دادههاي بدست آمده در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قـرار گرفتنـد. جهـت تجزیـه وتحلیل دادهها از آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن وآزمون من ویتنی یو استفاده گردید. نتایج تحقیق نشان دادند کـه، بین میزان رشد اعتقادي دانشآموزان متوسطه و همهي مؤلفههاي آن با سلامت روانی رابطـه مثبـت وجودداشـته اسـت.
رهمچنین نتایج مشخص کرد، که میزان رشداعتقادي وسلامت روانی دانشآموزان دختر بیشتر از دانشآموزان پسـر بـوده است.
کلیدواژهها: رشد اعتقادي، سلامت روانی، دانشآموزان متوسطه
مقدمه
انسان در طول زندگی همواره درگیر مسائل بسیاري است که براي از بین بردن یا کاهش آنها ابزارها و مکانیسمهاي مختلفی را به کار میبرد. از جمله راهکارهایی که همواره براي انسان مطرح بوده پناه بردن به اعتقادات و باورهاي دینی بوده است. دین براي آدمی موهبتی الهی است که او را به یک فلسفه حیات مسلح میکند. دین، نیازها و خواستههاي بنیادین روانی، به ویژه نیاز به عشق و جاودانگی، را تحقق میبخشد. باورهاي دینی همواره در طی تاریخ حیات بشر با او همراه بودهاند در هیچ دوره و زمانی بشر بدون اعتقادات دینی نبوده است. به عقیده فرانکل بنیانگذار مکتب » معنی درمانی« در واقع یک احساس مذهبی عمیق ریشهدار در اعماق ضمیر ناهشیار همه انسانها وجود دارد (شریفی و همکاران، .(1385
بدون تردید سازندگی درونی انسان و اطلاع و تهذیب نفس او در سعادت فردي، اجتماعی، دنیوي واخروي او نقش بسزایی دارد، بطوري که اگر انسان تمامی علوم را تحصیل کند و کلیه نیروهاي طبیعت را به تسخیر خویش درآورد، اما از تسخیر درون تسلط بر نفس خود ناتوان باشد، از رسیدن به سعادت و نیل به کمال باز خواهد ماند.
تمامی پیشرفتهاي علمی و صنعتی، در صورتی که با اصلاح درون انسان همراه نباشد، کاخهاي سر به فلک کشیدهاي را میمانند که، بر فراز قله آتشفشان بنا شده باشند. از این رو تربیت معنوي و اخلاقی انسان و در یک کلام »برنامه انسان سازي«1
براي هر جامعهاي، امري به غایت جدي و حیاتی است. با وجود این، نگاهی به اوضاع جوامع بشري نشان میدهد، آنچـه قبـل از همه به دست فراموشی سپرده شده ، تربیت معنوي و اخلاقی انسان است. تمامی نابسامانیهاي موجود در سطح جهانی و انـواع گرفتاريهایی که امروزه بشریت با آن دست به گریبان است، همه ناشی از غفلت انسان از امـر »تربیـت«2، سـازندگی روحـی و معنوي خویش است(سادات، .(1378
دین حقیقتی است که در جنبهها و ابعاد گوناگون زندگی انسان حضور جدي و قابل توجهی دارد. تحقیق در بـاب دیـن پژوهی یا دین نیز عرصهها و شاخههاي متعددي یافته است. به گونهاي که رشـتههاي علمـی بسـیاري در زمینـههاي مختلـف معارف بشري تدوین و تکوین پیدا کردهاند که در این بین میتوان به روانشناسی دینی یا روانشناسـی دیـن اشـاره کـرد. در زمینهي تعریف روان شناسی دین، متخصصان و صـاحب نظـران امـر دیـدگاههاي گونـا گـونی ابـراز داشـته انـد. بـراي مثـال کــالینز(2001)3 عقیــده دارد بــراي روان شناســی دیــن تعریفــی بهتــر از تعریــف تــاولس4 اســتاد دانشــگاه کمبــریج وجــود ندارد(آذربایجانی و موسوي اصل، .(1385 تاولس اظهار میدارد که روان شناسی دین به دنبال درك رفتار دینـی از طریـق بـه کارگیري اصول و قوانین روان شناختی است که البته آن اصول از راه مطالعهي رفتار غیردینـی بـه دسـت آمـدهانـد. بـه بیـان سادهتر روان شناسی دینی درصدد درك رفتار دینی با استفاده از اصول روان شناسی است(ترویدي5، .(1996 براین اساس باید توجه داشت که وقتی از مفهوم روان شناسی دین استفاده میشود مراد تحقق و بروز و ظهور دین در رفتار بشر است، به سخن دیگرتدین و دینداري مورد نظر است نه چیز دیگر(روحانی ومعنوي پور، .(1387
بحران معنویت ، افول دینداري، کم شدن ارزشهاي اسلامی از جمله نگران کنندهترین مسائلی است که امروزه گریبانگیر جامعه شده است. والدین با احساس نگرانی، فرزندان خود را از نسلی به نسل دیگري معرفی میکنند کـه بـا فرهنـگ6، دیـن و معنویت خانواده و جامعه فاصله گرفتهاند. جامعه شناسان7 و روان شناسان8 از شـکاف نسـلهـا و سیاسـتمداران و مسـؤولین از تهاجم فرهنگی یاد میکنند(توکلی، .(1384
رويآوري و بازگشت بشر به هویت9 خود، ارزشها، نظام اخلاقی و تعالیم مذهبی یکی از امید بخش تـرین و مـؤثرترین عناصر تحول در پهنهي حیات اجتماعی آینده خواهد بود، این بازگشت در حالی است کـه، در جهـان کنـونی اخـلاق انسـانی و انسان اخلاقی در غایت فرو پاشی بسر میبرد(صائمی، .(1385
در چنین دورانی که به تعبیر اریک فروم مغز بشر به قرن بیستم دمیده است اما قلب او به عصر حجر پسروي نموده است و این جدایی دل از عقل واز هم پاشیدن عواطف و احساسات انسانی زمینه ساز ظهور و بروز انواع اختلالات روانی گشـته اسـت، ضرورت بازگشت بـه رویکردهـاي عمیـق عرفـانی و مـذهبی بـه ویـژه تعـالیم اسـلام را در تـأمین بهداشـت و سـلامت روانـی آشکارمیسازد(ساپنیگتون، .(1379
افزایش پژوهشها در زمینههاي گوناگون نظیر میزان مذهبی بودن، نیـاز بـه مـذهب، تـأثیر دیـن بـر سـلامت جسـم و بهداشت روانی و . . . بسیار چشمگیر بوده است. امروزه دهها کتاب و مجلـهي علمـی در بـاب دیـن و کـاربرد آن در صـحنهي زندگی انسان منتشر شده است. اما این که کنشها و آثار روان شناختی دینداري یا دینی بودن کـدام اسـت، مقولـهي بحـث انگیز روان شناسی دینی است.
با وجود این که براي عده بیشماري تاثیر مثبت مذهب بر سلامت جسم و روان امري مسلم به شمار میآید، درباره تاثیر اعتقادات مذهبی بر بهداشت روانی دیدگاههاي ضد و نقیضی وجود دارد ( مالتابی و دي10، .(2000 مثلاً بر خلاف ارزیابی منفی فروید11 و الیس12 از نقش و تاثیر مذهب بر سلامت روان، افرادي چون جیمز13، یونگ14، آلپورت15، مازلو16، آدلر17 و فرام18 با نگرشی مثبت از پیامدهاي جهتگیري دینی بر بهداشت روانی سخن گفتهاند (معتمدي و همکاران، .(1384 برخلاف الیس، که بر این باور است که دین داري با تفکر غیر عقلانی و اختلالات عاطفی همراه است (الیس، (1980، بسیاري از پژوهشگران (کویینگ19 و همکاران، 2001 و تورسن و هریس20، (2002 نشان دادهاند که عقاید و باورهاي مذهبی بر سلامت جسمی و روانی افراد تاثیر مثبت دارند.
پژوهشها نشان میدهند که بین مذهب و معنا بخشی زندگی، علائم سلامت جسمی و روانی و بین انجام دادن مناسک دینی و مرگ و میر رابطه محکمی وجود دارد. به این صورت که مذهبی بودن و انجام اعمال مرتبط، مرگ و میر را کم میکند. انجام دادن مناسک دینی و پیوند اجتماعی مستحکم برخاسته از مذهبی بودن در تاثیر مثبت مذهب بر سلامتی نقشی مثبت دارد (ویلیامز و استرن هال21، :2007 جمالی، .(1379 براي مثال میتوان از تاثیر مثبت مذهب و انجام دادن اعمال مذهبی بر بیماريهاي قلبی، فشار خون، مانند افراد مبتلا به آلزایمر نام برد (اسنیدر22، .(2003 پژوهش تیونه – بویله23 و همکاران (2006) نشان میدهد که باورهاي دینی در مقابله با بیماري سرطان نتایج مثبتی به همراه دارد. آدینگتن هال24 (2004) و کالمن(2004) 25 در پژوهشهاي خود نشان دادند که باورهاي مذهبی و داشتن فعالیتهاي مذهبی با افزایش قدرت مقابله با بیماري، به ویژه بیماريهاي مزمن، رابطه مثبت دارد. از سویی دیگر تروینو26 و همکاران (2007) بیان داشتند که باورهاي مذهبی به بهبود سلامت، کیفیت زندگی، افزایش عزتنفس و شادمانی منجر میشود. بررسیهاي مختلف نشان میدهد که نگرش مذهبی با افسردگی، اضطراب، پرخاشگري و خود بیمار انگاري رابطه منفی دارد (شریفی و همکاران، 1385؛ اسمیت27 و همکاران، 2003، فهرینگ28 و همکاران، 1997؛ تروینو و همکاران، 2007؛ هومر29 و همکاران،.(1999 همچنین درمانهاي مبتنی بر باورهاي اعتقادي و دینی نسبت به درمانهاي سنتی در کاهش علائم افسردگی بیماران و کاهش خطر عود بیماري در آنها موفقتر هستند (دي سوزا و جرج30، .(2006 درمانهاي روان شناختی مبتنی بر اسلام نیز نشانه بهبود سریعتر اضطراب و افسردگی در میان مسلمانان است (توانسند31 و همکاران، .(2002
کجباف و رئیسپور (1387)، در پژوهشی نشان دادند که بین نگرش مذهبی و علائم بیماري، همبستگی منفی((r= -0/23 وجود دارد. بدین معنی که هر چه نگرش مذهبی بالاتر باشد، علائم بیماري کمتر و در نتیجه سلامت روان بیشتر است.
ریپنتروپ32 و همکارانش((2008، در پژوهشی به منظور فهم رابطه بین مذهب و معنویت با سلامت روانی با نمونه آماري 125
نفر که به روش مصاحبه صورت گرفت، به این نتیجه رسیدند که بخشش، اعمال و مناسک مذهبی روزانه، حمایت مذهبی و خود ارزیابی مذهبی به طور معنیداري با سلامت روانی رابطه دارند. یافتههاي این پژوهش نشان داد که فرمانبرداري و عبادت خالصانه براي خدا به شخص یک قدرت باورنکردنی و منبعی از انرژي عاطفی و اخلاقی و روحی میدهد که در مقابله با افسردگیهاي روانی ناشی از فشارهاي محیطی به او کمک میکند و توانایی فرد را براي غلبه بر تضادهاي عاطفی افزایش میدهد.
الــیس (1994) در مقالــه خــود در خصــوص بهداشــت روانــی و اجتماعــات انســانی بــه ایــن مســأله اشــاره میکند که، هنگامی که روابط شخص کم و محدود است، احساس تنهایی پدید مـیآیـد کـه ایـن تنهـایی اجتمـاعی و عـاطفی حالتهاي ملال، افسردگی و احساس محرومیت و طرد شدگی را بوجود میآورد.
سعدي((1383 در پژوهشی تحت عنوان، بررسی شیوه نگرش جوانان استان آذربایجـان شـرقی در مـورد ارتبـاط دیـن و معنویات با بهداشت روانی با نمونه 775 نفري نشان میدهدکه، همبستگی بالایی بین میزان اعتقادات و بهداشت روحی و روانی جوانان وجود دارد.
سلامتی یک موضوع شایع در بسیاري از فرهنگهاست. در واقع هر جامعهاي به عنـوان بخشـی از فرهنـگ خـود مفهـوم خاصی از سلامتی روانی دارد، به طوري که روان شناسان سلامت در پی یافتن راه حلهایی بـراي گسـترش سـلامت در جهـان وارائهي الگوهاي رفتاري مناسب به مردم هستند(میرزایی، .(1376
سلامت روانی فرد عبارت است از"قابلیت او در ایجاد ارتباط موزون و هماهنگ با دیگـران و توانـایی در تغییـر و اصـلاح محیط اجتماعی خویش و حل مناسب و منطقی تعارضهاي هیجانی و تمایلات شخصی خود"(هاشمیان، .(1376
متأسفانه در طول چند دههي گذشته، تحولات چشمگیر در ساختارهاي اجتماعی، اقتصادي جوامـع ایجـاد شـده اسـت.
یکی از پیامدهاي ناگوار این تحولات، روند رو به رشد وابستگی افراد به بخشهاي خدماتی است، به نحوي که موجب غیر فعـال شدن اقشار مختلف جامعه شده و آنان را در تمامی ابعاد، من جمله در زمینه تأمین و توسـعه بهداشـت، بـه گیرنـدگان صـرف، تبدیل کرده است. اما اکنون ثابت شده است که در هیچ کشوري سیستم و نظام بهداشتی، بـه تنهـایی قـادر بـه تـأمین ابعـاد مختلف سلامتی و بهداشت جامعه خود نیست و لازم است جهت دستیابی به توسعه پایدار، مشـارکت عمـوم مـردم بـه عنـوان محور اصلی در برنامههاي بهداشتی قرار گیرد و در این مهم، کلیه سازمانها، ارگانها و همهي افراد جامعه میتوانند بـه عنـوان مبلغین اطلاعات اساسی بهداشتی درسطح جامعه، مطرح شوند.
حال با توجه به قدمت طولانی رشد اعتقادي و سلامت روانی، اهمیت شان در دنیاي امروز، ضرورت توجه جدي علمـی به این مقوله، بیشتر احساس می شود. چرا که وجود تبعیض نژادي، جنگ، ظلم و بیعدالتی در جوامـع گونـاگون بیـانگر ایـن واقعیت است که رشد اعتقادي با رشد تکنولوژي وفناوريهاي نوین به صورت هماهنگ رخ نداده و همـین امـر موجـب بوجـود آمدن این مشکلات براي انسانها شده است. چراکه اگر هماهنگی و تناسب میان آنها وجود داشت، امروزه شاهد چنین مسـائلی نمیبودیم. نکته بسیار مهم این است که معنویت، رشد اعتقادي و سلامت روانی افراد جامعه در سایه آموزش و تربیت ایجاد می شود و شناسایی روشهاي مؤثر آموزشی و تربیتی می تواند اثرات قابل توجهی در این زمینه داشته باشـد و همچنـین ارزیـابی میزان تحقق غایتهاي پرورشی را میسر سازد. در نهایت، از مطالبی که عنوان شد، می توان چنین نتیجه گرفت که، با وجـود نقش خانواده، مدرسه نیز میتواند در میزان رشد اعتقادي و سلامت روانی مثمر ثمر باشد. فلـذا ضـرورت دارد کـه، در پـژوهش حاضربه بررسی رابطه رشد اعتقادي دانشآموزان متوسطه با سلامت روانی آنها پرداخته تا قابلیت آن روشن شود.
روش پژوهش
این پژوهش جزو پژوهشهاي کاربردي، با توجه به نوع هدف، توصیفی-33 همبستگی به لحاظ نوع دادهها، از نوع پژوهشهاي کمی34، به لحاظ مبناي کنترل محقق جزو گروه پژوهشهاي غیر آزمایشی35 و به لحاظ مبناي روش نیز جز پژوهشهاي پیمایشی36 میباشد.
جامعه آماري این تحقیق کلیه دانشآموزان دوره دوم متوسطه شهرستان چاراویماق که در سال 1392 مشغول به تحصیل بودند، میباشند. در پژوهش حاضر از روش نمونهگیري طبقهاي - تصادفی ساده استفاده شده است که در آن ابتدا آمار طبقات را به تفکیک پایههاي تحصیلی مشخص کرده و در مرحله بعدي به تناسب تعداد دانشآموزان در هر طبقه به شیوه تصادفی ساده انتخاب و اطلاعات لازم از نمونهها گردآوري شد. حجم نمونه بر اساس فرمول کوگران برابر 220 نفر برآورد گردید.
ابزارهاي پژوهش
-1 مقیاس اندازهگیري رشد اعتقادي: مقیاس اندازهگیري رشد اعتقادي را معنوي پور و شریفی در سال 1383 طراحی کردهاند. فرم نهایی آن شامل 51 سئوال در مقیاس لیکرتکاملاً( موافقم، موافقم، مخالفم کاملاًو مخالفم) میباشد. این پرسشنامه، پنج زمینه عواطف دینی، باورهاي دینی، دانش دینی، آثار دینی و اعمال دینی را در بین مسلمانان میسنجد.
ضریب اعتبار آزمون0/82 در فرم اولیه با استفاده از روش آلفاي کرونباخ محاسبه شده است و در فرم نهایی آن که شامل 51 سوال بوده 0/91 برآورد شده است. در این پژوهش میزان ضریب آلفاي کرونباخ برابر 0/83 برآورد گردید که گویاي پایایی مناسبی میباشد.
-2 مقیاس اندازهگیري سلامت روانی: براي اندازه گیري سلامت روانی دانشآموزان از پرسشنامه سلامت روانی -28) (GHQ استفاده گردید. این مقیاس 4 بعد شکایت جسمانی، وسواس و اجبار، اختلال در کارکردهاي اجتماعی، افسردگی و اضطراب را اندازهگیري میکند. پژوهشهاي مختلف نشان دهنده پایایی بالاي پرسشنامه و ابعاد فرعی آن میباشند(0/74 تا .(0/93 پالاهنگ، نصر اصفهانی و براهنی پایایی این پرسشنامه را 0/91 گزارش نمودهاند. کجباف و رئیس پور((1387 پایایی این پرسشنامه را به روش دو نیم کردن براي کل پرسشنامه و خرده مقیاسهاي آن برابر0/64 و به روش آلفاي کرونباخ برابر با 0/76 بدست آوردهاند. در این پژوهش میزان ضریب آلفاي کرونباخ برابر 0/86 برآورد گردید.
روشهاي آماري
به منظور تحلیل دادههاي بدست آمده، از آمار توصیفی و جهت آزمون آماري ضریب همبستگی اسپیرمن و آزمون من ویتنی یو استفاده شده است.
یافتههاي پژوهش
نتایج توصیفی دادهها نشان میدهند که از کل پاسخگویان، تعداد110 نفر 50) درصد) را دانشآموزان پسر و 110 نفر(50درصد) را دانشآموزان دختر تشکیل میدهند.
فرضیه شماره :1 بین عواطف دینی دانشآموزان و سلامت روانی آنها رابطه وجود دارد.
براي آزمون این فرضیه از آزمون معنی داري همبستگی اسپیرمن استفاده شده است، که نتایج به دست آمده مطابق جـدول1 می باشد:
با توجه به نتایج جدول چنین استنباط میشودکه مقدار r برابر با0/753و در سطح p </05 تفاوت معنیدار میباشد. لذا H0 رد H1 تائید میگردد یعنی فرضیه فوق تأیید میشود، به عبارت دیگر میتوان گفت که، بین عواطف دینی دانشآموزان و سلامت روانی آنها رابطه وجود دارد.
فرضیه شماره :2 بین باورهاي دینی دانشآموزان و سلامت روانی آنها رابطه وجود دارد.
براي آزمون این فرضیه از آزمون معنیداري همبستگی اسپیرمن استفاده شده است، که نتایج به دست آمده مطابق جدول 2 می باشد:
با توجه به نتایج جدول چنین استنباط میشود که مقدار r برابر با 0/745 و در سطح p </05 تفـاوت معنـیدار می باشد. لذا H0 رد H1 تائید میگردد یعنی فرضیه فوق تأیید میشود. به عبارت دیگر میتوان گفت که، بین باورهاي دینی دانشآموزان و سلامت روانی آنها رابطه وجود دارد.
فرضیه شماره:3 بین دانش دینی دانشآموزان و سلامت روانی آنها رابطه وجود دارد.
براي آزمون این فرضیه از آزمون معنیداري همبستگی اسپیرمن استفاده شده است، که نتایج به دست آمده مطابق جـدول
3می باشد:
با توجه به نتایج جدول چنین استنباط می شودکه مقداربا r برابر0/674 ودرسطح p </05 تفاوت معنی دارمـی باشد. لذا H0 رد H1 تائید می گرددیعنی فرضیه فوق تأیید می شود. به عبارت دیگر می توان گفت کـه، بـین دانـش دینـیدانشآموزان وسلامت روانی آنها رابطه وجود دارد.
فرضیه شماره:4 بین آثاردینی دانشآموزان وسلامت روانی آنها رابطه وجود دارد.
براي آزمون این فرضیه از آزمون معنی داري همبستگی اسپیرمن استفاده شده است، که نتایج به دست آمده مطابق جدول 4می باشد:
با توجه به نتایج جدول چنین استنباط می شودکه مقدار r برابر با 0/766 ودرسطح p </05 تفاوت معنی دارمی باشد. لذا
