بخشی از مقاله
چکیده
زمینه و هدف: در جامعه امروزی به دلایل مختلف زمینه کجروی های اجتماعی و رفتارهای پرخطر از سقف تحمل جامعه فراتر رفته ونگرانی هایی ایجاد شده است. اعتیاد به مواد مخدر، سیگار و الکل نه تنها منجر به آسیبهای جسمی و روانی در فرد میگردد بلکه آسیب-
های اجتماعی نظیر افزایش طلاق، بزهکاری، فحشا و بیکاری را نیز در بردارد. هدف از این مطالعه برآورد شیوع بروز رفتارهای پرخطر (سیگار کشیدن، مصرف الکل و مواد مخدر) و عوامل مرتبط با آن در نمونهای از دانشجویان دانشگاه جندی شاپور اهواز بود.
روش: از بین دانشجویان دانشگاه جندی شاپور در سال1392-93نمونهای به حجم145نفر به روش نمونهگیری تصادفی ساده انتخابشدند. برای جمعآوری دادهها از پرسشنامه رفتارهای پرخطر در نوجوانان، مقیاس خلاصه تابآوری، مقیاس امید در حیطههای خاص، آزمون جهتگیری زندگی، مقیاس خودکارآمدی کلی و ابزار سنجش عملکرد خانواده استفاده شد. برای تحلیل دادهها روشهای آمار توصیفی (محاسبه انحراف استاندارد، میانگین و فراوانی) و آمار استنباطی (همبستگی پیرسون و آزمون تی گروههای مستقل) به کار گرفته شد.
یافتهها: نتایج تحلیل نشان داد که به طور کلی در بین آزمودنیها آزمودن سیگار30/4درصد، مصرف الکل28/3درصد و مصرف موادمخدر 13/8 درصد شیوع داشته است. همچنین، نتایج آزمون تی نشان داد که از بین ابعاد عملکرد خانواده (حل مسئله، ارتباط، نقشها، پاسخگویی عاطفی، درگیری عاطفی، کنترل رفتار و کارکرد کلی خانواده)، و سرمایه روانشناختی (خودکارآمدی، تابآوری، خوشبینی و امید) کنترل رفتار و درگیری عاطفی با اعضای خانواده پیشبینهای رفتار پرخطر میباشد.
مقدمه
هر جا گروهی از انسان ها در کنار یکدیگر زندگی می کنند برای برخورداری از امنیت، آسایش، آرامش، سلامت و ...هنجارهایی ساخته اند و همه را به پیروی از آن فرا خوانده اند، در جامعه امروزی به دلایل مختلف زمینه کجروی های اجتماعی و رفتارهای پرخطر از سقف تحمل جامعه فراتر رفته و نگرانی هایی را ایجاد کرده است این مورد اکثر محیط های اجتماعی را در برگرفته و دانشگاه ها به توجه به حضور جوانان، مستثنی نیست. اعتیاد به مواد مخدر، سیگار و الکل به عنوان یکی از مشکلات بهداشتی، درمانی و اجتماعی قرن حاضر شناخته شده است که نه تنها منجر به آسیبهای شدید و عمیق جسمی و روانی در فرد میگردد بلکه آسیبهای اجتماعی نظیر افزایش طلاق، بزهکاری، فحشا و بیکاری را نیز در بردارد. در جدیدترین تقسیم بندی اختلالات روانیDSM-IV-IR1 مرتبط با مواد، طیفی از مشکلات، مربوط به استفاده و سوء استفاده از داروهایی مانند الکل، ، حشیش، کوکایین، هرویین و مواد دیگری است که افراد برای تغییر در طرز تفکر، احساس و رفتار خود استفاده می کنند. این مشکلات هزینه های انسانی و اقتصادی خیلی زیادی به دنبال دارند .(1) بنابراین با توجه به وسعت، شدت و پیامدهای منفی این مشکل بویژه در جوانان که نیروهای کارآمد و فعال کشور محسوب میشوند، بررسی این امر بهعنوان تهدیدی جدّی در بهداشت آنان، میتواند مفید واقع شود.
پژوهش ها، خانواده را به عنوان یکی از مهم ترین عوامل در پیشگیری و یا ایجاد گرایش فرزندان به مواد مخدر برشمردهاند 2) و .(3 بدون شک خانواده نقش اساسی در پرورش و تربیت فرزندان دارد، این امر نه تنها در رشد جسمی، بلکه رشد روانی، اجتماعی و معنوی فرزندان تاثیر گذار است .(4) مطالعات متعددی در داخل و خارج از کشور ارتباط عملکرد خانواده را با رفتار فرد مورد بررسی قرار دادهاند. عزیزی2 و همکاران .(2009) عملکرد خانواده به زمینه هایی مانند: توانایی خانواده در هماهنگی با تغییرات، حل تضادها و تعارضات، همبستگی بین اعضاء، موفقیت در اعمال الگوهای انضباطی، رعایت حد و مرز بین افراد و اجرای مقررات و اصول این نهاد با هدف حفاظت از کل سیستم خانواده بستگی دارد .(5) عملکرد خانواده چندین بعد را در برمیگیرد: .1 حل مسئله: خانوادهها معمولا دچار دو نوع مشکل میشوند: ابزاری و هیجانی، مشکلات هیجانی عمدتا ریشه در مشکلات ابزاری دارد و مشگلات ابزاری راحتتر حل میشود. .2 ارتباطات: تغییر و تبادل اطلاعات بین افراد خانواده که شامل دو نوع کلامی و عاطفی است. .3 نقش: شامل الگوهای تکراری رفتار و عملکرد اعضا یا کل خانواده میباشد. .4 واکنش عاطفی: توانایی پاسخ به مجموعهای یا دامنهای از محرکها با کیفیت و فراوانی مناسب میباشد، دو دسته
1- Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 2 - Azizi
عواطف قابل شناسایی هستند، هیجانات آرام و فوری. .5 درگیری عاطفی: مجموعهای از فعالیتهای اعضا خانواده که آن را در علائق، ارزشها و دیگر فعالیتها و اقدامات نشان میدهند. .6 کنترل رفتار: روشی از معیارهای خانواده که برای مهار رفتار اعضا به کار میرود .(6) در ارتباط با عملکرد خانواده بررسیها نشان میدهد، نوجوانانی که عملکرد خانواده خود را نامطلوب گزارش داده بودند، در مقایسه با نوجوانانی که عملکرد خانواده خود را خوب گزارش کرده اند، از مشکلات بهداشت روانی و رفتارهای مشکل دار بیشتر و عملکرد تحصیلی ضعیفتری برخوردار بودند .(7) همچنین، نتایج مطالعات امان الهی (1385) بیانگر تأثیر و ارتباط عملکرد خانواده با سازگاری دانش آموزان است .(8)
از سویی، دیدگاه های مختلف روان شناختی و جامعه شناختی بر این باورند که یک عامل به تنهایی تعیین کننده رفتار فرد نمی تواند باشد، بلکه عوامل متعددی در ایجاد و شکل گیری رفتار نقش دارند .(9) مشکلات هیجانی و زمینه های شخصیتی نیز در روی آوردن جوانان به اعتیاد مطرح شده است. بسیاری از جوانان به خاطر چیره شدن بر استرس به استفاده از مواد روی می آورند. متغیرهای روان شناختی، از عوامل دیگر مرتبط و تأثیرگذار بر رفتار افراد می باشند، یکی از این متغیرها سرمایههای روانشناختی میباشد. سرمایه های روانشناختی، سازهای ترکیبی و به هم پیوسته هستند که چهار مؤلفه ادراکی-شناختی یعنی امید ، خوشبینی ، خودکارآمدی و تاب آوری را در بردارد. این مؤلفهها در یک فرایند تعاملی و ارزشیابانه، به زندگی فرد معنا بخشیده (10) و تلاش فرد برای تغییر موقعیتهای فشار زا را تداوم داده (11)، او را برای ورود به صحنه عمل آماده نموده (12) و مقاومت و سرسختی وی در تحقق اهداف را تضمین میکند .(13) اسنایدر و همکاران (1991) امید را مجموعهای شناختی میدانند که مبتنی بر احساس موفقیت ناشی از منابع گوناگون و مسیرهاست .(14) یافتههای پژوهشی نشان دادهاند افرادی که از امیدواری بالاتری برخوردارند عزت نفس بالاتر، عملکرد تحصیلی بهتر و تعهد بیشتری به انجام فعالیتهایی دارند که به بهداشت و سلامتی بیشتر منجر میشود .(15) همچنین، خوشبینی نقش مهمی در سازگاری با رویدادهای استرسزای زندگی دارد. هنگام رو به رو شدن با یک چالش، افراد خوشبین حالت اطمینان و پایدار دارند. افراد خوشبین حالت اطمینان و پایداری دارند در حالی که بدبینها مردد و ناپایدارند .(16) تابآوری در مورد کسانی به کار میرود که در معرض خطر قرار میگیرند اما دچار اختلال نمیشوند. تابآوری توانایی بازگشت به عقب، بهبود یا انطباق موفق در مواجهه با آسیب یا مانع است و عوامل محافظتی نقش بلوکهای ساختاری تابآوری برای توانمند کردن فرد جهت غلبه بر عوامل فشارزای زندگی را ایفا میکنند .(17) از آن جایی که در سال-
های اخیر شیوع رفتارهای پرخطر از قبیل مصرف مواد، الکل و سیگار در کشور ما و به ویژه در بین نسل جوان افزایش یافته است، بررسی میزان شیوع و عوامل زمینهای مرتبط با آن با هدف آگاه ساختن اولیای تعلیم و تربیت جامعه امری ضروری است. از این رو پژوهش حاضر، با هدف بررسی شیوع رفتارهای پرخطر (سیگار، الکل و مواد مخدر) و برخی عوامل مرتبط با آن (عملکرد خانواده و سرمایههای روانشناختی) انجام گرفته است.
روششناسی
طرح پژوهش حاضر از نوع توصیفی-علی مقایسهای است و از آمار توصیفی (محاسبه میانگین، انحراف استاندارد و فراوانی) و آمار استنباطی (همبستگی پیرسون و آزمون تی گروههای مستقل) جهت تحلیل دادهها و آزمون فرضیههای پژوهش استفاده شده است. جامعهی آماری این پژوهش شامل تمامی دانشجویان علوم پزشکی جندی شاپور اهواز در سال تحصیلی 1392-93 بود. 145 نفر از دانشجویان به روش نمونهگیری تصادفی ساده برای بررسی شیوع رفتارهای پرخطر انتخاب شدند. سپس، بر اساس ابتلا یا عدم ابتلا به رفتارهای پرخطر (سیگار، الکل و مواد مخدر) به دو گروه مبتلا 47) نفر) و عدم مبتلا 50) نفر) به رفتارهای پرخطر جهت اجرای آزمون تی گروههای مستقل تقسیم شدند. برای جمعآوری دادهها از پرسشنامه رفتارهای پرخطر در نوجوانان، مقیاس خلاصه تابآوری، مقیاس امید در حیطههای خاص، آزمون جهتگیری زندگی، مقیاس خودکارآمدی کلی و ابزار سنجش عملکرد خانواده استفاده شد. پرسشنامه رفتارهای پرخطر1 ابزار مورد استفاده پرسشنامه سازمان بهداشت جهانی (1999) بود، این پرسشنامه 36 سوال برای سنجش رفتار پرخطر برای خود و دیگران و 16 سوال برای شیوع رفتارهای پرخطر دارد. در پژوهش حاضر از سوالات بخش سنجش شیوع رفتارهای پرخطر و ابعاد مصرف سیگار، الکل و مواد مخدر استفاده شده است. نمره گذاری آن به صورت پاسخگویی روی طیف لیکرت از هرگز تا بیش از 10 بار در سال گذشته میباشد. ضریب آلفای کرونباخ جهت سنجش پایایی به مقدار 0/69 برآورد شد و بارهای عاملی سوالات نیز در تحلیل عامل تاییدی به مقدار کافی بالاتر از 0/3 دست یافتند. شوارزر و ژورسلیم(1995)2، مقیاس خودکارآمدی عمومی3 را که شامل 10 ماده میباشد، تدوین کردند. پاسخ-
دهندگان نظر خود را در ارتباط با میزان صحیح یا غلط بودن هر ماده بر روی یک پیوستار چهار درجهای لیکرت، گزارش میکنند. در این پیوستار عدد 1 برای "اصلا درست نیست" و عدد 4 برای "کاملا درست" در نظر گرفته میشود. سازندگان ضرایب آلفای کرونباخ را برای تمام خرده مقیاسهای آن از 0/76 تا 0/90 محاسبه کردند. روایی آن را نیز از طریق همبستگی با مقیاسهای مشابه آن تایید نمودند. در پژوهش حاضر نیز ضرایب آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه 0/85 محاسبه گردید. نتایج تحلیل عامل تاییدی نیز نشان داد که تمام ماده-
های مقیاس از بار عاملی کافی (بالای (0/3 برخوردار بودند. شییر و همکاران (1994)، آزمون تجدید نظر شدهی جهتگیری زندگی4 را که شامل 10 ماده میباشد، تدوین کردند. پاسخدهندگان نظر خود را در ارتباط با میزان صحیح یا غلط بودن هر ماده بر روی یک پیوستار چهار درجهای لیکرت، گزارش میکنند. در این پیوستار عدد 1 برای "کاملا موافقم" و عدد 5 برای "کاملا مخالفم" در نظر گرفته میشود. سازندگان ضرایب آلفای کرونباخ را برای آن 0/70 محاسبه کردند. روایی آن را نیز به روش اعتبار افتراقی تایید نمودند. در پژوهش حاضر نیز ضرایب آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه 0/71 محاسبه گردید. نتایج تحلیل عامل تاییدی نیز نشان داد که تمام مادههای مقیاس به
1- Risky Bbehaviors Questionnaire 2-Generalized Self-Efficacy scale 3- Schwarzer& Jerusalem 4- Life Orientation Test
جز 1 و 3 از بار عاملی کافی (بالای (0/3 برخوردار بودند. ابزار سنجش خانواده1 مککاستر برای ارزیابی عملکرد خانواده توسط اپستاین، بالدوین و بیشاپ(1983) 2 تدوین شده است و دارای 53 سوال 7 خرده مقیاس حل مسئله، ارتباطات، نقشها، واکنشهای عاطفی، درگیری عاطفی، کنترل رفتار و مقیاس کلی میباشد. پاسخگویان پاسخ خود را روی یک طیف لیکرت 4 درجهی از 1 برای کاملا مخالفم تا 4 برای کاملا موافقم نمرهگذاری میشود. این ابزار در ایران توسط زاده محمدی و ملک خسروی (1385) هنجاریابی شده است که آلفای کرونباخ کلی برای کل مقیاسها 0/94 بوده است. در پژوهش حاضر نیز ضرایب آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه 0/71 محاسبه گردید. نتایج تحلیل عامل تاییدی نیز نشان داد که تمام مادههای مقیاس به جز 1 و 3 از بار عاملی کافی (بالای (0/3 برخوردار بودند. مقیاس امیدواری حوزههای خاص3 (سیمپسون4، (1999 دارای 48 سوال و 6 بعد روابط اجتماعی، تحصیل، روابط رومانتیک، زندگی خانوادگی، کار و فعالیت-
های فراغت میباشد که از 1 برای کاملا غلط تا 8 برای کاملا درست نمرهگذاری میشود. در پژوهش حاضر از هر مقیاس 2 ماده معرف آن خرده مقیاس برای سنجش امیدواری کلی استفاده شد. یافتههای سیمپسون همسانی درونی کلی آن را برای خردهمقیاسها با دامنهای از 0/86 تا 0/93 و برای مقیاس کلی 0/93 تایید کرده است. در پژوهش حاضر آلفای کرونباخ جهت تایید پایایی مقیاس 0/90 به دست آمد. نتایج تحلیل عامل تاییدی نیز ساختار شش عاملی آن و بار عاملی کافی برای هر ماده را تایید کرده است. مقیاس خلاصه تابآوری ساخته اسمیت، دالن، ویگینز، تولی، کریستوفر و برنارد (2008) یک مقیاس 6 گویهای است که از 1 برای کاملا مخالف تا 5 بری کاملا موافق نمرهگذاری میشود. سازنده آلفای کرونباخ مقیاس را 0/80 تا 0/91 به دست آورد و روایی آن را به روش اعتبار همزمان قابل اعتماد گزارش کرده است. در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ جهت سنجش پایایی به مقدار 0/69 برآورد شد و بارهای عاملی سوالات نیز در تحلیل عامل تاییدی به مقدار بسنده بالاتر از 0/3 دست یافتند.
یافتهها
یافتههای توصیفی مربوط به میانگین و انحراف معیار نمرههای آزمودنیها در متغیرهای پژوهش و فراوانی و درصد فراوانی مصرف حداقل یک بار سیگار، الکل و مواد مخدر در جدول 1 آورده شده است.
