بخشی از مقاله
بررسی عوامل ایجاد فساد اداری و راهکارهای مقابله با آن
چکیده
هدف اصلی این پژوهش بررسی عوامل ایجاد فساد اداری و ارائه ی راهکارهایی برای مقابله با آن می باشد. به این منظور، ضمن تبیین مفهوم و ماهیت فساد اداری، به انواع و پیامدهای آن و در نهایت راهکارهای مقابله با آن پرداخته ایم.
بر اساس مطالعات انجام شده، به طور کلی، عوامل موثر در بروز فساد اداری به چند دسته طبقه بندی می شوندکه شامل عوامل فرهنگی و اجتماعی، علل شخصیتی، علل اداری و سازمانی، عوامل درون سازمانی، عوامل برون سازمانی می باشند.
با توجه به عوامل یاد شده، راهکارهایی که برای مبارزه با فساد اداری به دست آمد، عبارت اند از: عزم ملی و اراده سیاسی، کوچک سازی دولت، تقویت اعتماد مردم، اصلاح قوانین، طرح جامع مبارزه با فساد، اصلاح ساختار اداری، رشد اقتصادی و معیشتی، تعبیه مکانیزم های اطمینان بخش، ارتقاء فرهنگ سازمانی، اصلاح نهادهای عدلی و قضایی و هماهنگی و همکاری میان آنها، افزایش نظارت عمومی، ایجاد مکانیزم های شفاف سازی، افزایش آگاهی عمومی، اصلاح شاخص فضای تجاری.
واژههای کلیدی: فساد اداری، شفاف سازی، شایسته سالاری، بوروکراسی، نظارت
-1 مقدمه
فساد با همه ی انواع آن (اداری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی) معضل بزرگی در تمامی کشورهای جهان به شمار مـی آیـد. در کشورهای در حال توسعه، به علت اینکه دامنـه فعالیـت هـا و گسـتره مسـئولیت هـا و وظـایف دولـت هـا بـه مراتـب گسـترده تـر از کشورهای صنعتی است، فساد رواج بیشتری دارد. فساد اداری واژه ای خاص و مرتبط با نظام اداری و یکی از انواع فساد اسـت کـه در نظام های دیوانسالارانه وجود دارد و موجب ناکارامدی این نظام می شود، تا حدی که دیوانسالاری ها به جای خـدمات شایسـته به شهروندان، مزاحمت ها و هزینه هایی را برای آنان ایجاد می کنند . این نوع از فساد در برخی از کشورها تـا حـدی گسـترده و در سطوح مختلف ریشه دوانده به طوریکه توان هرگونه فعالیت موثر را از آنان ستانده است. به علت سابقه ی طولانی فساد، بسـیاری از مردم و مسئولان به اشتباه باور کرده اند که راهی برای مبارزه با این معضل وجود ندارد و حتی تا آنجا پیش رفته اند کـه رواج فسـاد اداری را امر اجتناب ناپذیری تلقی کرده اند . البته این تلقی غلط طی دو دهه ی اخیر رنـگ باختـه و تجربـه ی کشـورهای مبـتلا بـه فساد، به ویژه کشورهای جنوب شرقی آسیا در مبارزه با فساد و موفقیت آنها در ایـن مهـم، نشـان داده کـه بـا فسـاد در هـر سـطح و عمقی می توان مبارزه کرد و آن را کاهش داد. تلاش این کشورها، ضمن کاهش هزینه ی بوروکراسی ها، افزایش کارایی و بهـره وری و بهبود رضایت شهروندان را در پی داشت.
در حال حاضر یکی از مسائل اصلی نظام اداری کشور، موضوع فسـاد اسـت کـه ایـن معضـل تـدوین و اجـرای هرگونـه برنامـه استراتژیک را با چالش های جدی مواجه می سازد. آنچه موجبات نگرانی را فراهم می کند ایـن اسـت کـه اگـر فسـاد بـه یـک فرهنگ تبدیل شود، دیگر کسی به قبح و نادرستی کارش نمی اندیشد؛ زیرا از یک سو می بیند که همه ایـن طـور رفتـار مـی کنند و از سوی دیگر از او نیز انتظار دارند که چنین رفتار کند.
-2 تعریف فساد اداری
کلمه فساد از ریشه ی فعل لاتین( رومپر) به معنای » شکستن« یا »نقض کردن« گرفته شده است. آنچه که شکسته یا نقض می شوئ می تواند یک »شیوه رفتار اخلاقی یا اجتماعی و یا مقررات اداری« باشد. در زبان فارسی برای فساد معانی مختلفی مانند: »تباهی«، »ستم«، »مال کسی را گرفتن«، »گزند«، »زیان«، »ظلم و ستم«، »شرارت« و »بدکاری« ذکر شده است (افضلی, .(1390
فساد اداری شامل سوء استفاده ی مادی می شود که موجب زیان به منافع عمومی خواهد شد و شامل رانت جویی می شود. این نوع فساد را باید نوعی عارضه ناشی از ضعف بنیادین دولت به شمار آورد، نه عامل پایه ای یا تنها عامل تعیین کننده ی بیماری جامعه (قلی پور، .(1392
فساد به سوء استفاده از قدرت برای کسب منفعت شخصی یا منافع گروهی اشاره دارد. فساد تجلی نوعی از رفتار مقامات دولتی(خواه سیاستمداران و خواه مستخدمان کشور) است که درآن بطور نادرست و غیر قانونی با سوءاستفاده از قدرت عمومی محول شده به آنها، خود و نزدیکانشان را غنی می سازند (دانایی فرد, .(1387
گونار میردال عقیده دارد که فساد اداری به موارد گوناگون از انحراف یا اعمال قدرت شخصی و استفاده نامشروع از مقام و موقعیت شغلی قابل اطلاق است. جی.اس. نای، فساد را رفتاری می داند که به دلیل جاه طلبی های شخصی، معرف انحراف از شیوه عادی انجام وظیفه باشد و به صورت تخلف از قوانین و مقررات و انجام دادن اعمالی از قبیل ارتشا، پارتی بازی و اختلاس تجلی می کند (قرنی و همکاران، (1389
مؤسسه گالوپ، فساد را »اقدامات غیرقانونی که از طریق آنها شهروندان به مقامات دولتی رشوه می دهند تا مجوز بگیرند، قرارداد ببندند یا از مجازات بگریزند و به طور خلاصه، رشوه دادن برای فائق آمدن بر قانون یا قواعد بوروکراسی« تعریف کرده است (عطایی، .(1389
-3 گونه های فساد اداری
فساد اداری، مظاهر و شکلهای زیادی دارد که برخی از آنها عمومی و جهانی اند و برخی نیز برخاسته از ویژگیهای اجتماعی و فرهنگی جوامع اند و از جامعه ای به جامعه دیگر تفاوت میکند. پژوهشی که در این زمینه انجام شده، برخی از اشکال و مظاهر اصلی فساد را بر اساس تعدادی از ویژ گی ها مشخص کرده است که عبارتند از (حسنی،: (1391
-1-3 رشوه
رشوه، وجهی (پول یا اشیای دیگر) است که طی یک رابطه آلوده و فاسد گرفته یا داده م یشود. نفس گرفتن یا دادن رشوه، تخلف است و باید آن را جوهر فساد دانست .رشوه مبلغ ثابت، درصد ی خاص از یک قرارداد، یا هر نوع مساعدت پولی دیگر است کهمعمولاً به مأمور حکومتی پرداخت میشود.
واژههای مترادف زیادی برای واژه " ارتشا" وجود دارد؛ مانند پورسانت، کمیسیون ، پاداش ، بخشش، شیرینی، انعـام، پـول چایی و رایگانی که همگی بیانگر نوعی فساد مرتبط با پول، و مزایایی هستند که بـه کارکنـان شـرکتهای خصوصـی، مـأموران حکومتی یا سیاستمداران پرداخت میشود. اینها پرداختها یی هستند که برای انجام سریعتر، راحتتر یا مطلوبتر کارها و خواسته ها در لایه ها ی حکومت و نظام بوروکراسی داده یا گرفته میشوند.
-2-3 اختلاس
اختلاس، دزدیدن منابع توسط افرادی است که بر این منابع دست دارند ؛ و زما نی اتفاق می افتد کـه کارمنـدان خـائن، بـه سرقت این منابع از کارفرمایان خویش اقدام میکنند. این پدیده زمانی بسیار اهمیت پیدا میکند که کارمندان بخـش عمـومی، از نهادهای عمومی ای که در آن استخدام شده اند و از منابعی که باید در راستای منافع عمومی از آنهـا اسـتفاده کننـد، اقـدام بـه دزدی نمایند.
اختلاس، از نظر صریح قانون، فساد اداری به شمار نمی آید؛ بلکه در تعریفی گسترده تر از فساد می گنجد. از نظر قـانونی، فساد اداری عبارت است از مبادله بین دو فرد که یکی عامل حکومتی و دیگری شهروند است، در جایی که عامـل حکـومتی، فراتر از محدودیت های قانونی و مقرراتی می رود تا منفعت شخصی خودش را در شکل رشوه تأمین کند؛ اما اختلاس، دزدی قلمداد میشود؛ زیرا در آن، طرف شهروند وجود ندارد. وقتی اختلاس صورت میگیرد، منافع عمومی بـه خطـر میافتـد؛ امـا هـیچ دارایی شخصی سرقت نمی شود و شهروندان، از حقوق قانونی برای محا کمه برخوردار نیستند.
-3-3 کلاهبرداری
کلاهبرداری جرمی اقتصادی است که دربردارنده برخی از انواع حیله گری، خدعه و فریب است. کلاهبرداری، دستکاری یا تحریف اطلاعات، واقعیتها و تخصص توسط مأموران بخش عمومی است که واسطه بین سیاسـتمداران و شـهروندان انـد و بـه
دنبال کسب منافع شخصی می باشند. این پدیده زما نی اتفاق میافتد که یـک مـأمور بخـش عمـومی (عامـل) کـه مسـئول انجـام دستورها و وظایف محوله از جانب مافوقش است، جریان اطلاعات را به سمت منفعت شخصی خودش دستکاری میکند.
کلاهبرداری، واژهای حقوقی و عام است که پدیده هایی بیشتر از رشوه و اختلاس را تحت پوشش قرار میدهد؛مثلاً وقتـی عاملان و نمایندگان دولتی درگیر شبکه های تجاری غیرقانونی می شوند، جعل اسناد می کنند، درگیر قاچاق می شـوند و وارد دیگر جرمهای اقتصادی سازمان یافته میگردند، همگی مصداق کلاهبرداری قرار می گیرند.
-4-3 اخاذی یا باجگیری
باجگیری عبارت است از به دست آوردن پول و اشیای دیگر با استفاده از اجبار، خشونت یا تهدیـد بـه اسـتفاده از قـدرت. هرجا که پول به صورت خشونت آمیز به دست آید، باجگیری و اخاذی صورت گرفته است و برای کسی که قدرت انجام آن را دارد، معامله فاسدی به شمار می آید.
چنین فعالیتهای فاسدی، ممکن است به صورتهای گوناگون واقع شود؛ یکی اینکه به صورت باجگیری از پـایین باشـد. ایـن نوع باجگیری زمانی است که نیروهای غیردولتی برای به دست آوردن امتیازات شغلی، نپرداختن مالیات، و آزادی از مجازاتهای قضایی قادر به اعمال نفوذ بین اعضای دولت و سازمانهای حکومتی از طریق تهدید، ترساندن و ترور باشند.گاهی ممکن اسـت باجگیری از بالا صورت بگیرد؛ جایی که دولت، خود بزرگترین مافیاست .این مسئله زمانی اتفاق می افتد که برای مثال، دولت و به طور خاص، سرویسهای امنیتی و گروههای شبه نظامی آن، از افراد، گروهها و صاحبان کسب و کار پول دریافت کنند .به علاوه، کارمندان ادارات مختلف ممکن است از شهروندانی که به عنوان ارباب رجوع، مشتری، مریض یا دانش آموز مدرسه به دولت مراجعه می کنند، زیرمیزی ها و هدایایی را اخذ کنند. این اقدامها ممکن است به اشکال غیررسمی مالیات، تعبیر و تفسیر شوند.
-5-3 پارتی بازی
پارتی بازی به عنوان آخرین شکل فساد، نـوعی از سوءاسـتفاده از قـدرت اسـت کـه در فراینـد خصوصـی سـازی و توزیـع جانبدارانه منابع دولتی، بدون توجه به اینکه این منابع در محل اول چگونه جمع آوری شده اند ، بکـار میـرود. پـار تـی بـازی، تمایل طبیعی انسان به جانب داری از دوستان، خویشاوندان و دیگر افراد نزدیک و مورد اعتماد است. این پدیده، تا جـایی کـه توزیع فسادآمیز منابع را به نمایش میگذارد، رابطهای نزدیک با فساد اداری دارد. به عبارت دیگر، پارتی بازی روی دیگر سکه فساد اداری است که به انباشت منابع می انجامد.
-6-3 خویشاوندگرایی
خویشاوندگرایی شکل ویژه ای از پارتی بازی است که طی آن، مدیر یک اداره اقوام و اعضای فامیل خود (همسر، برادر و خواهر، فرزند، عمو و...) را بر دیگران ترجیح می دهد. بسیاری از رؤسای خودمختار می کوشـند از طریـق قـرار دادن اعضـای خانواده خود در پستهای کلیدی سیاسی، اقتصادی و امنیتی، اقتدار خود را تثبیت کنند.
-4 عوامل مؤثر در بروز فساد اداری
بررسی های صورت گرفته بر روی پدیده فساد اداری، حکایت از پیچیده بودن و گسترده بودن علل مؤثر در شکل گیـری این پدیده دارد. به طور کلی، می توان علل اصلی شکل گیری این پدیده را به سه گروه تقسیم بندی کرد:
-1-4 عوامل فرهنگی و اجتماعی
مواردی مانند ضعف وجدان کاری و انضباط اجتمـاعی، نـا آگـاهی یـا آگـاهی کـم از حـدود وظـایف و فعالیـت دسـتگاه هـا، ناکارامدی نظام تامین اجتماعی، تبانی سیاستمداران و مقامات رسمی دولتی با مدیران شرکت های خصوصی، ساختار اجتماعی کـه از اداره ی امور سلسله مراتبی حمایت می کنـد و مقامـات رسـمی را برتـر مـی شـمارد و عـدم حساسـیت جامعـه نسـبت بـه تـرویج معیارهای اخلاقی و یا رواج رفتارهای غیر موجه باعث بروز فساد اداری می شوند.
-2-4 علل شخصیتی
در تمام کشورها به ویژه کشورهای توسعه یافته، برای پست های اداری و سازمانی، شـرایط احـراز معرفـی مـی گـردد کـه انتخاب و انتصاب افراد بر مبنای آن شرایط صورت می گیرد . در محتوای شرایط احراز موقعیت های اداری و دولتی، بخشی به ویژگی های شخصیتی مدیر اختصاص داده شده اسـت. علـت آن نیـز بـه اهمیـت و نقـش ویژگـی هـای شخصـیتی مـدیران در رفتارهای سازمانی بر می گردد که از خود نشان می دهند. چنانچه بر مبنای رفیق بازی یا رشوه، فردی برای پستی انتخاب شـده است که شرایط آن را نداشته، در این جا بروز فساد، اجتناب ناپذیر است.
-3-4 علل اداری و سازمانی
یکی از واقعیت های نظام اداری کنونی این است که واحدهای اداریمعمولاً با تعداد زیادی از قوانین و مقررات غیرواقعی ویا غیرضروری مواجه هستند و ابهامات موجود در روی ههای اداری و اسـتانداردهای جـاری کـار، امکـان هرگونـه تصـمیم و اقدامات خودسرانه را به کارگزاران آ نها می دهند .بـه عـلاوه، فراینـدهای پیچیـده و چنـد لایـه امـور اداری نیـز عامـل تشـویق مراجعان به پیشنهاد رشوه برای تسریع کار هستند. از طرفی، کمی حقوق کارکنان بخش خـدمات اجتمـاعی هـم دلیـل کـاهش تدریجی مقاومت و عادت بعدی آنان به قبول این پیشنهادها است.
از منظر دیگر، عوامل مؤثر بر فساد اداری را به دو دسته عوامل درون سازمانی و عوامل برون سازمانی طبقه بندی می شوند:
عوامل درون سازمانی
-1 مسائل رفتاری (متأثر از ناهنجاری های اجتمـاعی، اقتصـادی، فرهنگـی و ...)کارکنـان تحـت سرپرسـتی و نیـز نـاتوانی مدیران در تأمین نیازهای پرسنلی و رفع موانع رفتاری آنان
-2 فعالیت امور ساختاری و سازمانی، مثل عدم تناسب امکانات پرسنلی، مالی و اعتباری با اهـداف و هـای سـازمان کـه ناشی از محدودیت در منابع انسانی و مالی یا ضعف سیست مهای کنترل داخلی و ... است.
عوامل برون سازمانی
-1 نیازها، انتظارات متقن و غیرمتقن اشخاص حقیقی و حقوقی مختلف دارای نفوذ در مردم -2 مشکلات وضعی و اجرایی قوانین و مقررات مورد عمل
