بخشی از مقاله
چکیده
شکل گیری برخی از محلات و مناطق شهرهای بزرگ بنا به دلایل متعدد به گونه ای بوده است که با ضوابط و معیارهای شهرسازی و معماری امروز مغایرت داشته و به نوعی وصله ناجور به تن شهرهاخصوصاً کلان شهرها می باشد. این بافت به مرور زمان فرسوده تر شده و علاوه بر فرسودگی ابنیه، شبکه تاسیسات شهری آنها نیز فرسوده شده و کارکردهای شهری خود را از دست می دهند. دلایل زیادی وجود دارد که مردم ترجیح نمی دهند منازل خود را در این بافت ها، نوسازی نمایند. نوسازی و بهسازی این نوع بافت ها، توجه و اهتمام ویژه دولت و شهرداری ها و همکاری مردم را می طلبد.
بر همین اساس هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی جایگاه مدیریت شهری در شناسایی چالش ها و فرصت های نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده شهری منطقه17 می باشد. این منطقه بر روی گسل زلزله خیز ری میبا شد که توجه و برقراری امنیت برای م ساکن و ساکنین از ضرورتهای مدیریت شهری قلمداد می شود. لذا در تحقیق پیشرو با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی قصد داریم که با شناسایی نقاط مثبت و منفی موانع نوسازی و بهسازی شهری به این نتیجه بر سیم که تا چه اندازه طرحها و برنامههای اجرا شده جهت به سازی و نو سازی شهری در محدوده مورد مطالعه از کارایی و اثربخ شی لازم برخوردار بوده ا ست. و همچنین با شنا سایی نقاط قوت و ضعف مدیریت شهری، گامی در جهت بهبود وضعیت بافتهای نابسامان و فرسوده شهری برداریم.
-1 مقدمه
فرسودگی شهری یکی از مشکلات جدی و پدیدههای غیر قابل اجتناب است که مدیریت شهری در تمام کشورهای جهان با آن روبه روست. آنچه مهم است اینکه فرسودگی شهری و ایجاد بافتهای فرسوده مختص به کشور خاص یا شهر مشخصی نمیباشد بلکه تمامی شهرها و روستاها در جهان با آن درگیر هستند ولی بسته به شرایط، قدمت، نوع مصالح و کیفیت ساخت ساز شهرها شدت و ضعف دارد. بدیهی است که استانداردهای ساخت و ساز، دوره زمانی تعریف شده برای عمر مفید بناها، کیفیت و مقاومت مصالح، سیاستهای حمایتی و تشویقی دولت و برنامههای مدیریت شهری از عناصر تعیین کننده در ایجاد و گسترش بافتهای فرسوده و کنترل و نوسازی بناها میباشند.
با ورود سیل وار مهاجران به شهر و بالا بودن نرخ مسکن در مکان شهر تهران، پیدا کردن سرپناه به معضلی پایان ناپذیر تبدیل گردیده است، که در این راستا دشتهای جنوبی، غربی و شرقی تهران با رشد بیغولههای مسکونی مواجه شده است. قرارگیری منطقه17 در دشتهای جنوبی تهران نیز از مکانهایی مناسبی محسوب میشود که با توجه به پایین بودن نرخ خرید اجاره مسکن و همچنین ریزدانه بودن بافت موجود، مهاجرین بسیاری را از کشورها، شهرها و مناطق دیگر تهران را در خود جای داده است. ورود مهاجرین به این منطقه و از سوی دیگر توان مالی پایین شهروندان، مزید بر علت شده است که مقوله بهسازی و نوسازی بافت فرسوده با روند کندی روبرو باشد.
از سوی دیگر بدون حمایت بخش مدیریت شهری این امر امکانپذیر نخواهد بود. اگر چه موضوع فرسودگی شهری در دهههای گذشته در حوزه سیاست گذاریهای مدیریت شهری در اولویت نبوده جدی به آن نگریسته نمیشده ولی از یک دهه گذشته به عنوان یکی از سرفصلهای مهم برنامهریزی ملی و اسناد توسعه کشور در تمامی ابعاد مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت و ضرورت این مسئله به دلیل ارتباط تنگاتنگ با امنیت اجتماعی، روانی و شاخص ارزیابی رفاه ملی به گونهای است که در تمامی اسناد توسعه کشور اعم از سند چشم انداز بیست ساله، برنامههای توسعه پنج ساله، اسناد منطقهای و حتی مصوبات درون شهری شوراهای اسلامی شهرها بر آن تأکید میشود.
ارائه تسهیلات تشویقی به سرمایه گذاران صنعت ساختمان در بافتهای فرسوده شهری، همچنین مقررات سخت گیرانه برای صدور پایان کار پروانه در راستای تضمین کیفیت ساخت و سازها از الزاماتی است که مورد توجه قانونگذار بوده است. این راهبردها به این دلیل است که فرسودگی شهری یک مسئله ملی و یکی از مشکلات جدی و اولویتهای مهم در برنامه ریزیهای مربوط به توسعه کشور است. نکته قابل تامل دیگر قرارگیری قسمتی از منطقه17 بر روی گسل زلزله خیز ری میباشد که توجه و برقراری امنیت برای مساکن و ساکنین از ضرورتهای مدیریت شهری قلمداد میشود. وجود بافت ریزدانه، معابر غیر قابل نفوذ، مساکن ناپایدار همچنین عبور گسل ری همگی از عوامل خطرساز در جهت امنیت شهروندان این منطقه محسوب میشود که توجه به بحث بهسازی و نوسازی بافتها را دوچندان کرده است.
-2 بیان مساله
در شرایط عادی، نوسازی بافتهای شهری فرآیندی است که در برابر تغییرات عملکردها و نیازهای اجتماع توسط ساکنان انجام می پذیرد. در واقع نوسازی فرآیندی است خود به خودی و تدریجی که در سطح شهر صورت می گیرد، اما هنگامی که کارایی و کیفیت زندگی در یک محله شهری به دلایل مختلف کاهش یافته یا دچار فرسودگی می شود و این مساله مشمول زمانی طولانی می گردد، ساکنان دیگر تمایلی به نوسازی محل سکونت خود ندارند. در نتیجه به تدریج آن محدوده شهری از چرخه توسعه خارج می شود.
علاوه بر این محلات فرسوده افرادی از اقشار کم درآمد و ضعیف را در خود جای داده است که توان مالی نوسازی ابنیه خود را - حتی با وجود انگیزه و تمایل - نخواهند داشت. همچنین در اثر فرسودگی بافت و کاهش کیفیت زندگی، قیمت املاک و اراضی کاهش یافته و امکان تغییر محل زندگی و نقل مکان به محلی مناسب تر نیز برای ساکنین محله دور از دسترس خواهد بود. بر اساس برآورد مسئولان وزارت مسکن و شهرسازی در بیش از 100 شهر ایران حدود 50 هزار هکتار بافت فرسوده شهری وجود دارد. تنها دولت قادر به تامین حدود 11/12 درصد از اعتبار نوسازی این بافت های فرسوده است و بقیه بایستی از طریق مشارکت شهروندان تامین شود.
همچنین یکی از اهداف عمده ی دولت از نوسازی بافت های فرسوده شهری تامین مسکن است، دولت برای نوسازی14 هزار هکتار بافت فرسوده، دو میلیون واحد ساختمانی در نظر گرفته است که برای این امر نیازمند13 هزار میلیارد تومان اعتبار است. بیان مختصر ارقام فوق الذکر نمایانگر اهمیت توجه به مساله بافت های شهری به لحاظ وسعت گستردگی از یک طرف و ضرورت مشارکت شهروندان در فرآیند احیای آنها به دلیل توان مالی محدود دولت از طرف دیگر می باشد.
در این میان شهر تهران طی چند دهه اخیر با سرعت زیادی گسترش یافته است. این گسترش بی رویه و بدون برنامه سبب ایجاد بافتهای مهاجر پذیر خودرو در حاشیه شهر یا قرار گرفتن بافتهای روستایی مجاور در داخل نواحی شهری شده است. از جانب دیگر بسیاری از بافتهای داخل هسته قدیمی شهر به تدریج کارکرد و حیات اجتماعی - اقتصادی خود را از دست داده در نهایت با از بین رفتن شرایط مناسب کالبدی ساکنین قدیمی آنها نیز به مناطق دیگر نقل مکان کرده و به جای آنها ساکنین جدیدی با ویژگی های اجتماعی - اقتصادی متفاوت در این نواحی ساکن شده اند. ساکنین جدید نه تنها به بهبود مکان زیستی خود کمکی نکرده بلکه به دلیل فقر و ناتوانی اقتصادی و عدم احساس تعلق به بافت، باعث وخیم تر شدن وضعیت آن نیز شده اند.
مسائلی چون تراکم بالای جمعیت، نبود زیرساخت لازم مانند خدمات محلی و معابر مناسب و ناتوانی اقتصادی مردم ساکن سبب حاد شدن و گسترش چنین بافتهایی در سطح شهر شده است. در این تحقیق سعی بر آن داریم در ابتدا به بررسی تأثیرات مثبت و منفی شیوهها و طرحهای مدیریت شهری در روند بهسازی و نوسازی بافتهای نابسامان شهری و فرسوده محدوده مورد مطالعه پرداخته شود و سپس در راستای بهبود وضعیت موجود به شناخت موانع ناشی از مدیریت شهری در جهت بهسازی و نوسازی شهری پرداخته شود.
-3 ضرورت و اهمیت تحقیق
فرسودگی شهری یکی از مشکلات جدی و پدیدههای غیر قابل اجتناب است که مدیریت شهری در تمام کشورهای جهان با آن روبه روست. بدیهی است که استانداردهای ساخت و ساز، دوره زمانی تعریف شده برای عمر مفید بناها، کیفیت و مقاومت مصالح، سیاستهای حمایتی و تشویقی دولت و برنامههای مدیریت شهری از عناصر تعیین کننده در ایجاد و گسترش بافتهای فرسوده و کنترل و نوسازی بناها میباشند. اهمیت و ضرورت این مسئله به دلیل ارتباط تنگاتنگ با امنیت اجتماعی، روانی و شاخص ارزیابی رفاه ملی به گونه ای است که در تمامی اسناد توسعه کشور اعم از سند چشم انداز بیست ساله، برنامههای توسعه پنج ساله، اسناد منطقه ای و حتی مصوبات درون شهری شوراهای اسلامی شهرها بر آن تأکید میشود.
از یکسو وجود بافت ریزدانه، معابر غیر قابل نفوذ، مساکن ناپایدار و همچنین عبور گسل ری همگی از عوامل خطرساز در جهت امنیت شهروندان این منطقه محسوب میشود که توجه به بحث بهسازی و نوسازی بافتها را دوچندان کرده است. از سوی دیگر مدیریت شهری نتوانسته در زمینه نوسازی درست عمل کند، مانند عدم تبییه پارکینگ برای همه واحدها، عدم مقاوم سازی و رعایت اصول ساخت و ساز و.. مشکلاتی برای ساکنین بوجود آمده است.
در هر حال مدیریت این وضعیت و برون رفت از آن نیازمند تدوین برنامههای مشخص، الزام آور، تعریف دورههای زمانی معین، تشخیص اعتبارات و مدیریت هدفمند و نظاممند در این حوزه میباشد و فقدان هر یک از این عناصر تحقق این هدف را با مانع مواجه میسازد. لذا در این تحقیق سعی بر آن داریم در ابتدا به بررسی تأثیرات مثبت و منفی شیوهها و طرحهای مدیریت شهری در روند بهسازی و نوسازی بافتهای نابسامان شهری و فرسوده محدوده مورد مطالعه پرداخته شود و سپس در راستای بهبود وضعیت موجود به شناخت موانع ناشی از مدیریت شهری در جهت بهسازی و نوسازی شهری پرداخته شود.
-4 سوالات و فرضیات
- آیا شیوههای فعلی مدیریت شهری در روند بهسازی و نوسازی بافتهای نابسامان و فرسوده محدوده مورد مطالعه تاثیرات منفی داشته است ؟
- موانع ناشی از دیدگاه مدیران شهری در جهت بهسازی و نوسازی بافتهای شهری چیست؟
