بخشی از مقاله
چکیده:
محله رکن اصلی کالبد شهری است و آینده تعادل زندگی اجتماعی در شهرها بستگی بسیار زیادی به حفظ واحد محله دارد . با وجود محله هاست که زندگی در بزرگترین شهرها می تواند دلپذیر و انسانی باشد . برعکس، بدون محله ها حتی شهری کوچک هم بزرگ و بی هویت به نظر می آید. (KULLAS 1997)
محیط بصری شهرها از طریق نظام پیچیده ای از نشانه ها ، ویژگیهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، جوامع خویش را به منصه ظهور می رسانند. در فرایند تعامل میان انسان و شهر ، محیط بصری به مثابه "فصل مشترک " این دو ،زمینه ادراک ، شناخت و ارزیابی محیطی شهروندان و بازدیدکنندگان را فراهم می آورد . شهرهای برخوردار از محیط بصری مطلوب قادرند تا با وسعت بخشیدن به تجربه زیباشناختی شهروندان، موجبات ارتقای تصویر ذهنی جامعه از خویش و تقویت غرور مدنی آنان را فراهم ساخته و با اعتلا بخشیدن به وجهه شهر در سطح ملی و بین المللی ، توان رقابتی شهر را برای جذب هرچه بیشتر سرمایه و اقشار خلاق تقویت نماید.و از آنجایی که ارتباط تنگاتنگی میان اشکال عینی و پس زمینه اندیشه ای طرح ریزی کالبدی وجود دارد ، می توان با طرح مصداقهایی تا حدود زیادی از اشکال عینی به پس زمینه اندیشه ای و برعکس از پس زمینه اندیشه ای به وضعیت اشکال عینی پی برد . لذا در این مقاله سعی شده است تا ضمن شناختی روشن از یک محله تاریخی واقع در شهرستان کاشان به بررسی محیط بصری محله و طرح ریزی کالبدی آن از دید زیبا شناسی پرداخت و بررسی کرد که چگونه می توان به فضایی در خور تعاملات بشری امروز با حفظ استخوانبندی ارزشمند بافت و خلق فضاهای شهری با توجه به بروز جلوه هایی از آداب و سنن اصیل مردم در آنها پرداخت ..و از جدول سوات برای تحلیل نمونه استفاده شده است . .در این پژوهش علاوه بر مطالعات کتابخانه ای و بررسی سفرنامه ها و نقشه ها ، برداشت های میدانی نیز انجام گرفته است.
واژه های کلیدی:
محله سنتی ،طرح ریزی کالبدی،زیبا شناختی، بافت تاریخی ،محله طاهر و منصور
مقدمه:
شهرهای برخوردار از محیط بصری مطلوب قادرند تا با وسعت بخشیدن به تجربه زیباشناختی شهروندان، موجبات ارتقای تصویر ذهنی جامعه از خویش و تقویت غرور مدنی آنان را فراهم ساخته و با اعتلا بخشیدن به وجهه شهر در سطح ملی و بین المللی، توان رقابتی شهر را برای جذب هر چه بیشتر سرمایه و اقشار خلاق تقویت نماید . (Gospodini, 2002; Golkar, 2005) محله به عنوان کوچک ترین واحد تقسیمات شهری و سلولهای تشکیل دهنده بافت شهری در نظام برنامه ریزی شهری نقش ویژه و خاصی را ایفا می کند .از گذشته های دور ، محله ها در شکل دهی و سازماندهی امور شهری جایگاه ویژه ای داشتند . هر محله با ارائه خدمات روزمره مورد نیاز خود و با ایجاد نمادهای محله ای و ویژه گی های خاص ، موجب می شد ساکنان آن نوعی احساس تعلق و نوعی هویت داشته باشند تا جایی که هر شهروند با نام محله ای که در آن می زیسته شناخته می شد .محله همیشه تداعی گر وجود زنجیره ای از خانواده ه ا یا بسیاری از ویژگی ها و باز خوردها و ارزش های فرهنگی نسبتا مشابه در حیطه جغرافیایی با بافت و محدوده مشخص است.زدوده شدن خاطرات جمعی و افول حیات شهری، که به از بین رفتن سرزندگی و نشاط بافت ، منجر می گردد از عواقب افت شاخصه های کیفی در فضاهای شهری این پهنه های فرسوده محسوب می شود. اتخاذ تصمیمات صحیح و منطقی و انتخاب نوع مناسب و متناسبی از مداخله در این گونه بافتها ، که به ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در این بافت ها نیز
1
بپردازد ، جهت بازگرداندن هویت و حیات شهری بدانها ضروری به نظر می رسد .تنها در آینه محیط بصری و منظر شهری است که ابعادنامملوس حیات مدنی، همچون فقر و غنا، سلطه نها دها وارزش های معین، سلایق زیباشناختی خرده فرهنگ ها،عمق تاریخی شهر، میزان ایمنی و امنیت جامعه، چگونگی احترام جامعه به قراردادهای اجتماعی و غیره از طریق نظامی از" نشانه "ها امکان تجلی و بروز خارجی یافته وارزیابی مثبت و یا منفی را میسر می سازد.در تحلیل فرم ها و اشکال کالبدی بهتر است به پس زمینه اندیشه ای آنها توجه شود و از آنجا که ارتباط تنگاتنگی میان اشکال عینی و پس زمینه اندیشه ای طرح ریزی کالبدی وجود دارد ، می توان با طرح مصداقهایی تا حدود ز یادی از اشکال عینی به پس زمینه اندیشه ای و برعکس از پس زمینه اندیشه ای به وضعیت اشکال عینی پی برد.
جود بافتهای ارزشمند تاریخی و محلات قدیمی ازعوامل هویت بخش شهرها است . امروزه رشد شتابان جمعیت و گسترش کالبد شهرها و درنتیجه افزایش فزاینده ی نیازهای جدید در زندگی شهری، تمایل و احساس تعلق شهروندان را به میراث تاریخی کاهش داده است. به همین جهت به ندرت شاهد تلاشی در جهت حفظ میراث ارزشمند تاریخی و شهرسازی گذشته هستیم . احیای محلات قدیمی وایجاد هم پیوندی مناسب میان آنها و مناطق جدید شهری می تواند از دو سو مفید و حا ئز اهمیت باشد؛ از طرفی خون تازه ای در رگهای فرسوده به جریان اندازد و پویایی یک زندگی شهری را در محلات قدیمی دوباره نمایان سازد و از طرف دیگر عامل ارزشمندی در جهت هویت بخشی به مناطق جدید و ظهور یک اصالت چند جانبه باشد .مشکلات زیستی در بافتهای فرسوده شهری غیر قابل انکار است.عدم پاسخگویی کالبد به نیازهای امروزی مردم ، عمده ترین دلیل مهاجرت افراد میباشد وخالی شدن بخشی از شهر از سکنه بومی عامل اصلی مرگ و زوال سرزندگی و پویایی خواهد بود .ما در این مقاله سعی داریم به این سؤال پاسخ دهیم که، چگونه می توان با حفظ فرم کالبدی مرکز محله تاریخی ،نیازهای زیباشناختی ساکنین را جوابگو بود؟
ویژگی های محله سنتی
محله در لغت نامه دهخدا به معنای"کوی، برزن، یک قسمت از چندین قسمت شهر" آمده است(دهخدا، .( 1336 در فرهنگ غربی به عنوان واحد همسایگی و با معادل هایی مانند Neibrouhoodو Quarter, District تعریف شده است. اما مفهوم این معادل ها با تعریف، ساختار و ماهیت محله در شهرهای گذشته ما، تفاوت شکلی و ماهوی دارد. واحد همسایگی یک مجموعه برنامه ریزی شده و طراحی شده است. درحالی که محله سنتی یک تشکل اجتماعی است. تعریفی که لینچ از محله دارد عبارت است از : "محله قسمتنسبتاً بزرگی از شهر است که واجد خصوصیات یکدست و مشابه باشد و ناظرعملاً بتواند به آن وارد شود"
.(Lynch, 1960:126) "محله در شهرهای اسلامی همان مکان های تشکیل شبکه های اجتماعی اند و چنین ساختاری بیش از آنکه تنها یک فضا باشند، یک تجربه اند" (نقی زاده ، 1387 الف : .( 145 مسجد،مدرسه، تکیه، حسینیه، خانقاه، دارالشفاء عناصر مهم غیر مسکونی بافت محله ها هستند. هر محلهمعمولاً مرکزی داشت با عناصر عملکردی خاص در مقیاس محله که مسجد و بازارچه عناصر اصلی مرکز محلات را تشکیل می داد. گاهی اوقات هر چند محله، دارای . یک مرکز محله بوده و یک محله اصلی شامل چند زیر محله نیز بوده است (همان : ( 151
خصوصیات محله ای سنتی درونگرا - خودکفا - مستقل مکان برایند نیروهای درونی تسهیلات کاملاً محله ای
طرح ریزی کالبدی:
طرح ریزی کالبدی به دلایل مختلف مورد توجه بوده است،پس از گذار سکونتگاه های اولیه و سکونتگاه هایی که تا حدی پیچیدگی داشتند، طرح ریزی به صورت الزامی برای سکونتگاه های انسانی در آمد.
تعاریف متعددی در ارتباط با طرح ریزی کالبدی ارائه شده است .بر اساس نظر فاچبریچ " طرح ریزی کالبدی بایستی به دنبال ایجاد فرم جدید برای فرم موجود، بدون تغییر محتوای آن و در جهت سازگاری با شرایط جدید باشد . چرا که اساسا فرم ، ماهیت یک سکونتگاه را مشخص می کند"
2
رویکردها و نظریه های طرح ریزی کالبدی :
طرح ریزی کالبدی در جستجوی کیفیت برای فرم سکونتگاهی متولد شد. نمودار-1وجه نظرها و رویکردهای مطرح در ارتباط با طرح ریزی کالبدی
منبع وجه نظر رویکردها
(Fachbereich;2001) روش تفکر عقلایی تجربه گرایی واقع گرایی
(Fachbereich;2001) عوامل مؤثر ارگانیک آرمانشهری هنر وعلم
(مهندسین مشاور شرق آیند: تاریخ سنتی مدرن پست مدرن
(1386
(Fachbereich;2001) نظریه پردازی زیباسازی طرح ریزی=کانون برنامه × فرایند در هم کنش
ریزی درک و عمل
(Fachbereich;2001) سیر تحول نمود فیزیکی انسان محور
(Fachbereich;2001) هویت زیباشناختی پیکرشناختی رفتارمحیطی
همانگونه که در نمودار معلوم است رویکردهای مختلف طرح ریزی کالبدی از وجه نظر هویت، عبارتند از :رویکرد زیباشناختی،
رویکرد پیکرشناختی و رویکرد رفتار محیطی.
فاچبریچ خصایص هر یک از این رویکردها را بررسی نموده و در مورد زیبا شناختی اینگونه بحث می کند:
رویکرد زیباشناختی:
.1سروکارداشتن با فعالیت های صرفا کالبدی،شیءگرایی و تأکیدبرابعاد بصری محیط .2تأکید بر اهمیت جلوه بصری محیط مصنوع در ایجاد هویت سکونتگاهی و افزایش شادابی و رفاه ساکنان در اثر آن و تعیین جلوه بصری از طرف متخصصان .3دراین خصوص نظریات ادموند بیکن،کامیلوسیت و گردن کالن مطرح شده اند.
خصایص هر یک از نظریات در نمودار2 نشان داده شده است.
رویکرد
شناختی زیبا
نظریه ها
گردن کالن
کامیلوسیت
خصایص
▪ طرح ریزی براساس تجارب بصری و واکنش عاطفی طراح و قائل بودن به منحصر به فردی مکان ها و طرح ریزی تنها در جهت رفع نیاز ترافیکی و فیزیکی
▪ منظربصری،منظرمکانی و منظر محتوایی به عنوان روش درک محیط
▪ تأکید بر کیفیت زیبایی شناسی فضاهای عمومی وامنیت و شادابی به عنوان هدف طرح ریزی کالبدی
▪ تأکید بر طراحی فضاهای شهریو ساختمانهای زیبا که آموزش عموم را به دنبال دارد.
▪ کمک فرایند رشد طبیعی ساختار سکونتگاهی به سرزندگی آن و تأکید بر تقلید از طرح های گذشته و باستانی با محتوای جدید
▪ اهمیت دادن به قطعات ساختمانی به جای معابر و تأکید بر طرح ریزی آنها متناسب با قطعات ساختمانی
▪ تأکید بر آسایش به عنوان نیاز پایه ای و جلوگیری از قربانی شدن آن جهت برطرف کردن نیازهای مادی
ادموندبیکن ▪ تأکید بر اهمیت آگاهی طرح ریزان از فضا و آغاز طرح ریزی با درک نقش انسان
در محیط
▪ دریافت یا ادراک محیطی،ارائه یا تمثیل سازی و واقعیت بخشی به عنوان مراحل طرح ریزی توجه به محیط اطراف(ازنظر شکل ظاهری)در طراحی سازه ها
رویکردهای مطرح در طرح ریزی کالبدی کشور را می توان با عنایت به ادوار تاریخی مورد توجه قرارداد . این ادوار تاریخی همراه با رویکرد طرح ریزی کالبدی اتخاذ شده و انعکاس فضایی آنها، در نمودار4 به نمایش گذاشته شده است.
نمودار-3رویکردهای مطرح در ادوار مختلف تاریخی در کشور
