مقاله بررسی نقش قنات در توسعه پایدار زیست محیطی

بخشی از مقاله

بررسی نقش قنات در توسعه پایدار زیست محیطی

چکیده

موضوعات زیست محیطی امروزه از مسائل مهمی است که به سبب بوجود امدن پروژه های گوناگون صنعتی، حیات گونه های مختلف جانوری و گیاهی را به مخاطره انداخته است. همواره نیز تلاش فراوانی انجام شده تا اثرات منفی زیست محیطی پروژه های مورد بهره برداری کاهش یابد و از اجرا شدن پروژه هایی که اثرات منفی آنها زیاد است، جلوگیری به عمل آید. آب یکی از عناصر اصلی محیط زیست است. قنات بعنوان یک منبع آبی، نقشی کارساز در بعد زیست محیطی توسعهء پایدار مناطق خشک و نیمه خشک بازی میکند. در توسعهء پایدار ایننواحی،توجّه به ساختارهای بومی گریزناپذیر است.

در بعد زیست محیطی توسعهء پایدار، قنات، رابطهء متقابل انسان و محیط را به تصویر میکشد و گویای آن است که پیشینیان تلاش میکردهاند رابطهای دوستانه با طبیعت برقرار سازند. قنات از طریق کارکردهای مختلف و بویژه کارکرد زیست محیطی خود، ارکان اساسی توسعه پایدار را محقق می سازد و زمینه ای را جهت رشد و تعالی مستمر فراهم می آورد. در مقاله حاضر با استفاده از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی به بررسی نقش قنات در توسعه پایدار زیست محیطی پرداخته شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن می باشد که با بهره گیری از مجموعه ای از تدابیر فنی، زیربنایی، اجرایی و قانونی جهت حفظ، نگهداری و بازیابی سازه های پایدار آبی مانند قنات در مسیر رشد و اعتلای توسعه پایدار اعمال گردد.

کلمات کلیدی: قنات، توسعه پایدار، زیست محیطی

-1 مقدمه

آب از جمله اساسی ترین پارامترها جهت دستیابی به توسعه است. به گونه ای که صیانت و حفاظت از منابع آبی از طریق اعمال رویکردهای بهینه، پایدار و اقتصادی به منظور بهره برداری منطقی از آن به یک مساله مهم جهانی تبدیل شده است.بهره برداری از آب به عنوان بنیانی ترین عنصر حیات، پیوسته مسبب زندگی، فعالیتهای انسانی و عاملی مهم در ساماندهی سکونتگاه های روستایی و پایداری اینگونه جوامع به شمار می آید. با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران، جایگاه منابع آبی در دستیابی به توسعه در مناطق مختلف به خصوص مناطق روستایی از اهمیت بالایی برخوردار است. متوسط سالانه بارندگی ایران، در حدود 250 میلیمتر می باشد که از متوسط بارندگی جهان ( 860 میلیمتر) بسیار کمتر است. به همین دلیل با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک ایران، روشهای تامین آب از جمله مهم ترین دغدغه های موجود در امر مدیریت کلان کشور به ویژه در مناطق روستایی در طی رهیافت توسعه پایدار می باشد. (بهبودی, (57 :1389 با افزایش جمعیّت و توسعه فعّالیتهای صنعتی و کشاورزی، مشکل کمبود آب در کشور ایران، بویژه در مناطق خشک و

نیمه خشک جدّیتر شده و در آینده اهمیّت بیشتری پیدا خواهد کرد. از همینرو لازم است با بررسی دقیق منابع آبی موجود در این مناطق، بویژه قنات ها و به کار بستن روشهای درست مدیریّت منابع آب و بهرهبرداری و مصرف بهینه ی آب از هم اکنون به فکر چارهاندیشی برای نسل های آینده باشیمآب. به عنوان مهمّترین مادّه ی حیات، یکی از زیر بناهای توسعه پایدار به شمار میآید. تأمین آب از راه قنات در قلمروهای خشک و نیمه خشک کشور، سرمایهکلانی است که طّی نسلها به ما رسیده و توسعهای پایدار را برای این گونه نواحی رقم زده است. پیشرفت صنعت،کشاورزی،حفظ محیط زیست و... در نواحی خشک و نیمه خشکایران در گرو توجّه شایسته به حفظ و نگهداری و بازساخت این سرمایه ی کلان است. قنات کاکردهای متفاوت اقتصادی،اجتماعی-فرهنگی و زیست محیطی دارد که این کار کردها در ارتباط با هم،توسعه ی پایدار را برای قلمروهایی که قنات در آنجا جریان دارد، به ارمغان میآورد. (رحیمی، مومنی، (1383:203

بررسی پیشینه های تاریخی نشان می دهد که از دیرباز حفر قنات به عنوان یکی از اصلی ترین روش های تامین آب مورد توجه زمامداران و مردم بوده است. براین اساس قنات یا کاریز از دیرباز تا به امروز به دلیل بهره گیری از امکانات زیربنایی محلی، هزینه وانرژی ناچیز مورد توجه بوده و تعامل کاملی با امکانات محیطی به خصوص درمناطق روستایی داشته است .بدین سبب همگام با رشد جمعیت و تنگناهای مربوط به منابع آب، لزوم بررسی دقیق سازه های پایدار آبی موجود در این مناطق به ویژه قنات ها، به دلیل کارکردهای مطلوب اقتصادی و اجتماعی به منظور کاربست مدیریت منابع آبی و مصرف بهینه آب، به مثابه راهبردی برتر در تامین پارامترهای اساسی توسعه پایدار تلقی می گردد .بر این اساس در مقاله حاضر با درک ضرورت موجود، سعی بر آن است که به بحث در زمینه کارکرد زیست محیطی قنات در دستیابی به توسعه پایدار پرداخته شود.جهت نیل به این مقصود ابتدا توضیحاتی پیرامون قنات، کارکرد زیست محیطی آن، پایداری و توسعه پایدار در بخش مبانی نظری داده می شود و سپس در بخش پایانی راهکارهایی جهت ارتقا این کیفیت قنات ها ارائه خواهد شد. در مقاله حاضر از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است.

بدین منظور در ابتدا به موضوع قنات و بهره برداری از آن پرداخته شده است. در ادامه نقش قنات در توسعه پایدار زیست محیطی مورد بررسی قرارگرفته است. سپس به موضوع آینده قنات ها اشاره شده است. و در انتها نیز نتیجه گیری و پیشنهادات لازم ارائه شده است.

-2 مبانی نظری -1-2 قنات و بهره برداری از آن

قنات مجموعه ای از چند میله و یک کوره(یا کوره های)زیر زمینی که با شیبی ملایم که کم تر از شیب زمین است، آب موجود در لایه های آبدار مناطق مرتفع زمین یا رودها یا مرداب ها و برکه ها را به کمک نیروی گرانش و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع کارمایه ی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع آوری می کند و به نقاط پایین دست انتقال می دهد به بیان دیگر، قنات را می توان نوعی زهکش زیر زمینی دانست که آب جمع آوری شده از راه این زهکش ها در محلی مناسب به سطح زمین آورده می شود به دلیل تبخیر کم و عدم نیاز به مصرف کارمایه جهت بالا کشیدن آب زیرزمینی، حفر قنات از دیرباز روشی مناسب جهت استحصال آب در ایران بوده است(بهنیا ،1367:30 )تشخیص لایه های آبداری که می توان در آنها قنات را حفر کرد و نیز تعیین مظهر قنات، طول کوره، ارتفاع میله ها و اتصال کوره به میله از هنرهای بی نظیر مهندسی ایرانیان باستان است ( امین و همکاران, (22 :1388 جهت حفر قنات یک تونل افقی ، با شیب کم به سمت خارج، در داخل زمین حفر می شود تا به سفره آب زیرزمینی رسیده

و در آن پیشروی نماید. این مسیر افقی معمولا توسط چاههای قائم متعددی به سطح زمین متصل می شود. از طریق این چاهها، خاکهای حاصل از کندن تونل به خارج منتقل می شود. در کف قنات معمولا با قرار دادن مصالحی که اغلب جنسشان از سفال است، مانع از این می شوند که آب در هنگام خارج شدن، دوباره به کف تونل نفوذ کند. به محلی که آب از تونل خارج می شود و به سطح زمین می رسد، مظهر قنات، و به عمیقترین چاه قنات، مادر چاه می گویند.(تصویر(1-2 نکته جالب توجه این است که خروج آب از زمین بدون صرف انژری و با استفاده از شیب زمین صورت می گیرد.

شکل2؛1؛ ساختمان قنات

انتقال آب های زیر زمینی به سطح زمین از ادواربسیار دور رایج و متداول بوده است، از شیوه های مورد استفاده برای این امر می توان به حفر قنات، چاه های عمیق و نیمه عمیق دستی یا تلمبه موتوری، چرخ آب ها و ... اشاره کرد . قنات علاوه بر نقش تکنولوژیکی نقش اساسی و حیاتی در ساختار اجتماعی ایران داشته و دارای کارکردهای فرهنگی و مدیریتی در جامعه می باشد. امروزه با توجه به رشد جمعیت و افزایش نیازهای آبی و خشک سالی های پی در پی در نتیجه بهره برداری از آب های زیر زمینی، اغلب دشت های کشور با کسری آب مواجه شده و آبخوان ها به شدت دچار بحران گردیده اند. به نظر

می رسد که قنات همچنان نقش موثری در ساماندهی اقتصادی، بهره برداری بهینه از اراضی و توسعه پایدار در مناطق روستایی با توجه به پراکندگی گسترده زمین های کشاورزی دارند و آبیاری 40 درصد از این اراضی به عهده دارند، بنابراین حذف قنات از نظر زیست محیطی و اقتصادی خطای جبران ناپذیری است.(بهزادفر،(44 :1388 نظام مدیریتی قنات، نظامی کاملا مردمی و الگویی از یک تعاون و مشارکت مردمی است که از نظر تامین هزینه نیز کاملا

خودکفا و هزینه های مدیریتی خود را تامین می نماید و همچنین سامانه مدیریت و تقسیم آب در طی قرن ها بیان کننده رشد فرهنگی و علمی افرادی است که با حداقل امکانات موجود، شیوه های بدیع در نظام مدیریت ابداع نموده که طی قرون گذشته با حداقل تنش ها بهره برداری از منابع محیطی را آسان نموده است.(حایری، (1386

-2-2 نقش زیست محیطی قنات در توسعهء پایدار

توسعه فرایندی مستمر و پویا است و هدف آن تامین عدالت اجتماعی و پایداری زیست محیطی می باشد.(بهرام سلطانی، (21 :1387 و پایداری عبارت است از مجموعه شرایطی که منجر به وضعیت مطلوب می گردد به طوری که باعث تداوم حیات جوامع انسانی از جنبه های اجتماعی-اقتصادی، کالبدی و محیطی شده و با برخورداری از شرایط مطلوب به توسعه ملی و منطقه ای دست یابد. به عبارتی جامع می توان گفت فرایند توسعه پایدار دواصل ناسازگار، یعنی" پایداری زیست محیطی" و "توسعه اقتصادی" را به یکدیگر پیوند می دهد. در واقع کنش میان این دو اصل به دونوع برداشت از توسعه پایدار منتهی می شود: بوم محوری، که به اکولوژی جهانی اولویت می دهد و انسان محوری، که رفاه و به زیستی انسان ها را مقدم می شمارد.(بدری، افتخاری، (13 :1375 کمیسیون جهانی محیط زیست، توسعه پایدار را این گونه تعریف می کند: »توسعه پایدار فرایند تغییری است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه گذاری ها، سمت گیری توسعه تکنولوژی و تغییری نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد .» توسعه پایدار به مفهوم حرکت بر محور انسان-محیط است و توسعه امکانات اقتصادی با توجه به ملاحظات محیطی و عدالت اجتماعی را مورد توجه قرار می دهدففلبنابراین هدف نهایی توسعه فراهم آوردن زمینه و فرصت های نامناسب برای افزایش کیفیت زندگی و شکوفایی استعدادهای معنوی و مادی جامعه قلمداد می شود، سازماندهی محیط زیست نیز باید در جهت عینیت بخشیدن به این هدف جریان یابد و یا حداقل آثار تلاش در جهت نیل به هدف یاد شده، در جای جای سرزمین خوانا باشد. .(بهرام سلطانی، (187 :1387 به عبارت دیگر ساخت فیزیکی محیط باید نشانگر جریان توسعه باشد. برقراری هماهنگی میان اهداف توسعه از یکسو و بستر فیزیکی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی آن از سوی دیگر ضرورتی غیر قابل اجتناب است .در ایران یکی از علل عدم پیشرفت برنامه های توسعه وجود همین فاصله و خلاء عظیم میان اهداف توسعه و بستر آن است.( همان:(195 برای دستیابی به توسعه پایدار، حفاظت زیست محیطی باید به صورت بخشی از فرایند توسعه، نه مجزا از آن در نظر گرفته شود.(ویلر،بتلی، (92 :1384

حفظ محیط زیست بعنوان پناهگاه انسان و دیگر موجودات،یکی از مهمّترین ابعاد توسعهء پایدار است. محیط، بستر برنامهریزی است. انسانها بر پایهء سطح تکنیک، میزان سرمایه، ایدئولوژی،فرهنگ و مدیریّت خود در محیط دخالت و از آن بهرهبرداری میکنند. در حالی که برای دستیابی به توسعهء پایدار میبایست بینش محیطی داشت. در سده، بیستم توسعهء اقتصادی در بیشتر موارد از توسعهء فرهنگی پیشی گرفت و این امر سبب شد که محیط زیست در همهء ابعادش(هوا،آب،خاک و...)به نابودی سوق داده شود. در واقع،در سدهء گذشته، انسان،هم عامل و هم قربانی تخریب محیط زیست بود.آب یکی از عناصر اصلی محیط زیست است. قنات بعنوان یک منبع آبی، نقشی کارساز در بعد زیست محیطی توسعهء پایدار مناطق خشک و نیمه خشک بازی میکند. در توسعهء پایدار ایننواحی،توجّه به ساختارهای بومی گریزناپذیر است. طبیعت طراحی و فناوری قنات به گونه ای است که از نظام طبیعی نزولات جوی وشکل گیری لایه های زیر زمینی

تبعیت می کند و با آن هماهنگ است. قنات به عنوان یک سامانه آبرسانی، بر اساس توان آبدهی یک محدوده جغرافیایی عمل می کند. جامعه ای که بر اساس قنات شکل می گیرد، قدر هر قطره آب آن را می داند، در نتیجه میزان به هدر رفتن آب نیز به حداقل می رسد. تحت این شرایط سطح سفره های آب زیر زمینی که پس از قرن ها میزان بندی شده اند، کاملا متعادل نگه داشته می شود و در صورت بروز خشکی آب تولید شده از قنات همچنان جاری خواهد بود و می تواند خطر خشک شدن باغ ها، اراضی کشاورزی و پوشش گیاهی را کاهش دهد و حتی به صفر برساند.( بهزادفر، (45 :1388 بر این پایه، قنات،فنّی سازگاربا ساختار بومی این نواحی است؛ پدیدهای که کمّ و کیف زندگی در بسیاری از مناطق گرم و خشک کشور ایران به آن وابسته بوده و عنصری راهگشا در توسعه به شمار میآید . قنات از راه پیوند دادن انسان با طبیعت به گونهء معقول و منطقی،زمینهساز توسعهء اکولوژیک و پایدار میشود. این پدیدهء تکنولوژیک، عنصری مهم در تنظیم درست جریان تخلیهء آبهای زیرزمینی به شمار میآید. »قنوات،با حفظ شرایط طبیعی هیدرولوژیک آبخوان ها در مواقع پر آبی و یا در مناطق زهدار به عنوان سرازیر عمل می کنند و در مواقع کم آبی با کاهش تخلیهء آب با حفظ ذخایر آب زیرزمینی، خود را با شرایط آبخوان سازگار میسازد؛ در حالی که چاه ها، با برداشت بیرویه و ایجاد مخروط افت و مکش هایی که در این شرایط در آب بین ذرات آبخوان ایجاد میکند، به مرور زمان شرایط هیدرودینامیک آبخوان را تغییر میدهند. بدین صورت رژیم طبیعی آبخوان پس از مدّتی تغییر میکند و امکان بازگشت به شرایط اوّلیه را نیز سلب می کنند. حریم حفاظتی قنوات، یکی

از عوامل تثبیت سازگاری با آبخوان و کنترل شرایط طبیعی آن است.«

در نتیجه آسیب نرساندن کمی و کیفی به سفره های آب زیر زمینی توسط قنات، به علت استفاده از این آب ها در مقایسه با ضرر و زیان کمی و کیفی وارده به سفره های آب زمینی ناشی از آبکشی بی رویه چاه ها مهم ترین ویژگی قنات از منظر زیست محیطی به شمار می رود . به عبارت دیگر قنات ذخایر آبی لایه های آبدار را متعادل نگه می دارد و از تخلیه کامل ذخایر آب زیر زمینی جلوگیری می کند، قنات موجودیت این ذخایر را در حد متعادل حتی در شدید ترین خشک سالی ها تضمین می کند. بهزادفر،(46 :1388 در بعد زیست محیطی توسعهء پایدار، قنات، رابطهء متقابل انسان و محیط را به تصویر میکشد و گویای آن است که

پیشینیان تلاش میکردهاند رابطهای دوستانه با طبیعت برقرار سازند. متاسفانه حرص و افزونخواهی انسان معاصر همراه با پیدایش تکنولوژی های مدرن، باعث برهم خوردن رابطهء متقابل انسان و محیط شده است به گونهای که انسان متمدّن به تخریب و نابودن کردن محیط پرداخته است و میرود تا با دست خود، خویش را نابود کند. بر اثر کنده شدن چاه های عمیق، رابطهء انسان و محیط در نواحی خشک و نیمه خشک آسیب دیده، سطح سفرههای آب زیرزمینی در این نواحی با نوسان های سخت رو به رو شده و در نتیجه بسیاری از قنات های کشور به صورت متروک درآمده و زندگی در بسیاری از آبادی ها از رونق افتاده است.