بخشی از مقاله
بررسی همسویی ایران و روسیه در بحران سوریه
چکیده :
با گذشت زمان بحران سوریه به یکی از پیچیده ترین چالش های سیاسی وامنیتی هم در عرصه منطقه ای و هم در عرصه بین المللی تبدیل شده است. دلیل اصلی تداوم این بحران وجود منافع متعارض ودیدگاههای متفاوت بین بازیگران در صحنه داخلی سوریه از یک سو وبازیگران منطقه ای وفرامنطقه ای درگیر در این بحران از سویی دیگر است. در این میان از بین کشورهایی که به مخالفت با سوریه پرداخته اند از جمله ایالات متحده، عربستان، ترکیه و... دو کشور ایران و روسیه در کنار چین از جمله کشورهایی حامی منطقه ای دولت سوریه هستند که به حمایت از رژیم اسد و مخالفت با کشورهای بالا می پردازند.حال در این نوشتار سعی داریم به این سوال بپردازیم که چه علل وعواملی موجب شکل گیری همسویی ایران وروسیه در تحولات اخیر سوریه شده است؟ فرض مقاله حاضربر این است که مهارنفوذ غرب وکاهش نقش هژمونی آمریکا به عنوان استراتژی ایران وروسیه باعث همسویی هر چه بیشتر دو کشور شده است. هدف ما از
1
پرداختن به این مبحث روشن کردن مواضع ومنافع ایران وروسیه وبرجسته کردن اشتراکات دو کشور در تحولات جاری سوریه می باشد. همچنین در این مقاله به بررسی این موضوع نیز خواهیم پرداخت که، قدرت بزرگی مثل روسیه دارای چه ملاحظات راهبردی بوده و چه نقشی در پیشبرد اهداف ایران در روند تحولات سوریه داشته است.
واژگان کلیدی: سیاست ایران، سیاست خاورمیانه ای روسیه، بحران سوریه، همگرایی، هژمونی آمریکا
2
مقدمه:
با شکل گیری بحران سیاسی در سوریه، بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای براساس منافع و علایق خود جهت گیری های مختلفی را در رابطه با این کشور، که اهمیت ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک خاصی در منطقه خاورمیانه دارد، اتخاذ نموده اند. در این میان تلاش پیگیر برخی دولت ها بر ای اعمال فشار و ساقط کردن حکومت اسد، از جلوه های بارز تحولات سوریه محسوب می شود که بر پیچیدگی اوضاع این کشور افزوده است.] 1نیاکویی، بهمنش، .[98 :1391 ازیک نگاه واقع گرایانه، آینده آرایش سیاسی حکومت سوریه، برای بازیگران رقیب از جمله برای ایران از لحاظ حفظ قدرت وتقویت نقش منطقه ای آن، و موازنه قدرت وتقویت جریان مقاومت بسیار مهم است. حتی در این میان، مواضع روسیه نیز به سیاست ایران نزدیکتر می شود. برای روسیه ایفای نقش فعال در بحران سوریه به دلیل، تقویت نقش منطقه ای ورقابت با حریف غربی در استقرار سپر دفاع موشکی در ترکیه، حائز اهمیت است.]2ثقفی عامری، .[2 سیاست و برداشت های روسیه نسبت به تحولات جهان عرب را باید ناشی از منافع وارزش های خاص روسیه در چارچوب رقابت کلان با آمریکا در ارتباط با موضوعاتی همچون نظم آمریکایی به منطقه خاورمیانه و همچنین بحث گسترش سپر دفاع موشکی آمریکا در اروپا و سپر موشکی ناتو در ترکیه مورد ارزیابی قرار داد که منافع روسیه در مورد اول دارای اشتراک با منافع ایران در منطقه است. از لحاظ داخلی از یک سو گروه موسوم به ارتش آزاد سوریه باترکیبی ناهمگون از لحاظ ایدئولوژیکی، اهداف وحتی ملیت نامتجانس واز دیگر سونظام کنونی حاکم بر سوریه ومشخصا ارتش سوریه به عنوان طرف های مستقیم مناقشه باداعیه حمایت مردمی وهمراهی افکار عمومی برآنندتا صحنه رابه نفع خود رقم بزنند البته نباید از نظر دور داشت
3
که اقدامات واصلاحات سیاسی اخیر صورت گرفته از سوی بشار اسد اگراز لحاظ زمانی زودتر صورت می پذیرفت می توانست علاوه بررفع بهانه هاواتهامات حقوق بشری مطروحه ازسوی مخالفان وی میزان بیشتری از افکار عمومی سوریه رابارئیس جمهورسوریه موافق وهمگام سازد.علاوه بر مشکلات داخلی،دخالت بازیگران منطقه ای وفرامنطقه ای بحران رادو چندان نموده است.عربستان سعودی ،قطر،ترکیه واسراییل به عنوان حامیان منطقه ای مخالفان ومشخصا جبهه موسوم به ارتش آزاد سوریه اصلی ترین وشناخته شده ترین تشکل مخالفان بشار اسد سعی در تشدید بحران و فشاربر اسدبوده و هدف آنان کناره گیری ویاسرنگونی بشار اسد می باشد. از عمده ترین انگیزه های مشترک جبهه قدرتهای منطقه ای مخالفان اسد می توان به سیاست مهار ایران وهمچنین جلوگیری از قدرت روز افزون محور مقاومت با نقش آفرینی ایران ،سوریه وحزب االله لبنان اشاره نمود. با توجه به عوامل فوق می توان ریشه های ترکیب مختلف مخالفان بشار اسدرا به نیکی دریافت وبه دلایل وجود افراد مسلح با ملیت های متنوع از قبیل سعودی ،قطری ،ترکیه ای وافغانی ویمنی و...باگرایشات مختلف از جمله سلفی و وهابی درصف مخالفان قرار گرفته و این گروه ها مبارزه خود را علیه رژیم بشار اسد را به عنوان یک جنگ مقدس اغاز کردند.(.( Moniquet,2013 در سمت دیگرحامیان منطقه ای دولت سوریه از جمله ایران به عنوان حامی استراتژیک نظام سوریه ،حزب االله لبنان وعراق می کوشندبا ارائه راهکارهایی نظیر راه حل سوری -سوری ارائه شده توسط ایران ومذاکره بین طرفین مخالف وموافق گام بردارند.در ضمن اینکه ایران در طی بحران سوریه برضرورت ایجاد دموکراسی واصلاحات در سوریه توسط بشاراسد تاکیدکرده است.بی شک طرح چنین مواضعی از سوی جمهوری اسلامی ایران به عنوان قدرتمندترین وتاثیرگذارترین حامی بشاراسدریشه در رویکرد واقع گرایانه وبه دور از
4
احساس از سوی دستگاه دیپلماسی ج.ا.ا دارد ومی توانددر کمک به حل وفصل بحران راه گشاباشد. موضع گیری قدرتهای فرامنطقه ای موضوعی مهم وقابل توجه در بحران سوریه است در جبهه مخالفین بشار اسد، غربی ها ودر راس آن آمریکا با اهدافی چون سیاست مهار چین وروسیه و مهار قدرت ونقش منطقه ای ایران، تضمین امنیت انرژی وتحکیم وتضمین امنیت وبقای اسراییل وعوامل متعدد دیگر که در طی مقاله به آن پرداخته خواهد شد، خواستار سرنگونی حکومت بشار اسد وتغییر ساختار قدرت در سوریه را دارند. طرح روسی در حل بحران سوریه سعی دارد ازیک سو پلی با جامعه بین المللی بزند و از سوی دیگرپلی به منطقه که دیدگاه های بازیگران منطقه ای را قوت ببخشد که این خود به نفع منافع داخلی روسیه است .در نگاه به منافع خارجی روسیه میتوان به همکاری با قدرت منطقه ای مهمی چون ایران جهت کاهش نقش هژمونیک آمریکا اشاره کرد. با توجه به موارد فوق می توان اذعان داشت سوریه امروزه به آوردگاه قدرت های منطقه ای وفرا منطقه ای تبدیل شده است که هر کدام می کوشند به فراخور ظرفیت های سیاسی ونظامی خود وهمچنین اتحادها ومرزبندی های مشترک، معادلات موجود، آینده مناقشه را به سود خود تغییر دهند.این امرضرورت دستیابی به یک راه حل مورد قبول بین بازیگران صحنه سیاسی سوریه وبازیگران منطقه ای وفرامنطقه ای ذینفع در این بحران را ضروری می سازد. ما در این نوشتار سعی داریم به این سوال که چه علل وعواملی موجب شکل گیری همسویی ایران وروسیه در تحولات سوریه شده است رابررسی کنیم.پاسخ ما به این سوال این است که مهار نفوذغرب وکاهش نقش هژمونی آمریکا به عنوان استراتژی ایران وروسیه باعث همسویی هر چه بیشتردو کشور شده است .
5
چاچوب نظری
رهیافت های نظری مختلف در حوزه روابط بین الملل پاسخ های متفاوتی به پرسش های مطرح شده در مورد روابط ایران وروسیه می دهند. از نظر تحلیل های مبتنی بر رهیافت های واقع گرایی اغلب این پرسش ها یک پاسخ ساده و در عین حال تعیین کننده دارند؛ ضرورت ایجاد موازنه در برابر قدرت ویا تهدید امریکا. واقع گرایان با تاکید بر مفاهیمی مانند امنیت و قدرت، همکاری استراتژیک میان ایران وروسیه را ناشی از احساس تهدید مشترک دو کشور از سوی آمریکا و یا ناشی از تمایل آنها به برقراری موازنه قدرت با این کشور تفسیر می کنند. هر دو کشور ایران وروسیه در پی آن هستند که در برابر نفوذ بی محابای این کشور در آسیای مرکزی و قفقاز مقاومت کنند.] 4شوری:88Bص[222 این نگرانی از گسترش نفوذ غرب در خاورمیانه در چند دهه اخیر شدت گرفته است و کشورهای دارای منافع استراتژیکی و ژئوپلیتیکی در این منطقه را به هم نزدیک تر کرده است. دربحران سوریه قدرت های منطقه ای از جمله ایران وروسیه نیز در پی حفظ و افزایش منافع وقدرت خود و تلاش برای کاهش قدرت هژمونی آمریکایی هستندکه میتوان گفت نوعی ساختار نظام جهانی آنها را وادار میکند به گونه ای خاص رفتار کنند. در همین راستا چارچوب نظری
6
که در این مقاله بکار گرفته شده واقع گرایی ساختاری می باشد که به بطور محوری روی ساختار نظام بین الملل، واحدهای متعامل آن و تغییر و تداوم های نظام متمرکز می شود وهمچنین توزیع نسبی قدرت کانون محوری تحلیل آن است.
سیرتحولات سوریه وتاثیرگذاری بربرخی از کشورها:
سیر جنبش های اعتراضی که طی دو سال اخیر در کشورهای عربی منطقه اتفاق افتاده است مثل یک واگیر کشورهای منطقه را از تونس گرفته تا مصروبحرین ویمن ولیبی وسوریه را فراگرفت ودر برخی کشورها مثل مصروتونس به سقوط دولتهاودر برخی دیگر باسرکوب یا تعویض سران حکومتی منجرشد. قیام سوریه به عنوان یک جنبش اعتراضی اجتماعی در مارس 2011 آغاز شده است. مشابه دیگر جنبش های اعتراضی دیگر در منطقه، در این جنبش نیزشرکت کنندگان در آن خواستار کرامت، آزادی ودموکراسی بودند. در کمتر از دو سال بعد، شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد ادعا کرد که این درگیری افزایش یافته است " در این میان فرقه گرایی افزایش یافت وقیام ها در سوریه تهدیدی علیه ثبات منطقه محسوب شدند.) 5
AMIN،.(6 :2012 در رابطه با تحولات اخیر سوریه باید چند اصل را مورد توجه قرار داد: در واقع سوریه از دیرباز به دلیل داشتن موقعیت ژئوپلیتیکی وژئواستراتژیکی نقش محوری ومهمی را درخاورمیانه وصلح عربی-اسرائیلی ومقاومت در برابر رژیم صهیونیستی ایفاکرده است.اما بالاخره این کشورنیز نتوانست از سیر سرایت جنبش های کشورهای عربی در امان بماند وبه علت ساختار تک حزبی، ناسیونالیسم غیرمذهبی، فقدان دموکراسی وآزادی، حکومت نظامی، بیکاری، فقروفساد، فرقه گرایی وتبعیض قومی به مانند آتشی در زیر خاکسترجرقه های اعتراضی در آن روشن شد.] 6رجبی،.[129 :1391 در واقع رژیم اسد وارد یک بازی
7
تمام دیپلماتیک، سیاسی، و امنیتی شده است.از سویی دیگر منافع اسد اغلب گرفتار یک تضاد بین المللی شده است. که این مسئله ضربه ای جدی به رژیم وارد کرده وباعث فشار بین المللی شده است .به همین علت خواستار اقدام بین المللی و منطقه شده است، در واقع هیچ رهبری روشن بین المللی و یا توافق در مورد چگونگی رسیدگی به سوریه وجود ندارد. اتحادیه عرب و ترکیه، همراه با کشورهای دیگر، پس از شکست، از قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد "گروه دوستان"را در سوریه ایجاد کرده اند، اما حمایت روسیه و ایران برای رژیم اسد به طور جدی محدودیت هایی را برای این گروه ها به وجود آورده است. ) 7
&(%(& * DQG .$ 5، .(2012 البته بشار اسد پس از رسیدن به قدرت، بیشتر از اصلاحات سیاسی صحبت میکرد وتقریبا توانسته بودنسبتا یک فضای باز سیاسی را تاحدودی ایجاد کند. روند اعتراضات در سوریه خودجوش بودوبه نظر هیچ سازمان یارهبر سازمان دهنده ای نداشت ولی هر چه شدت اعتراضات بیشتر شد نقش آفرینی کشورهای خارجی نیز بیشتر شد. بطوریکه در اعتراضات اخیر در سوریه هم گروه های طرفدار دموکراسی وآزادی وحقوق بشرفعالیت میکنندو هم گروه های اسلامگرایی مثل اخوان المسلمین وسلفی های بنیادگرا نیز حضور دارند. یکی از دلایل گسترش سلفیان وجود کمک های خارجی و تسلیحاتی است که از سوی این گروه ها به ا نان داده می شود این گروه ها مبارزه خود را علیه رژیم بشار اسد را به عنوان یک جنگ مقدس اغاز کردند وحتی برخی از آنها آشکارا بیان نمودند که هدف آنها ایجاد یک دولت اسلامی بر اساس شریعت، قانون اسلامی است. ممکن است که اهداف این گروه ها تا کنون بیشتر تحت تاثیر القاعده باشد. .( Moniquet,2013) 8 در این میان کشورهای مختلف شروع به قدرت نمایی کردند مانند:آمریکا ،روسیه،چین،عربستان،ترکیه وایران و.... در این میان با توجه به اهمیت امنیتی
8
واستراتژیکی سوریه برای ایران ونیازمندی متقابل روسیه و ایران به یکدیگر، در حفظ امنیت سوریه، هر دو کشور سعی کردند یک جبهه حمایتی را برای حکومت بشار اسد به کمک چین وبرخی کشورهای منطقه از جمله عراق،حزب االله لبنان وفلسطین ایجاد کنند.
چین وبحران سوریه:
نگاه چین، سطح منطقه ای از اهمیتی فراتر از سطح جهانی در تحولات سوریه برخوردار است واز همین جا است که می توان میان را ی منفی چین وروسیه در شورای امنیت تمایزی جدی قائل شد. شکی نیست که رای منفی روسیه ناشی از حمایت این کشور از متحد استراتژیک ودیرینه خود در خاورمیانه ودریای مدیترانه است.رهبران روسیه به خوبی متوجه هستند که در آینده خاورمیانه توان جذب متحدان جدیدی را با توجه به تحولات منطقه وسیاست های تعقیبی کرملین ،نخواهند داشت.چینی ها از آغاز رقابت وبرخوردن نظم منطقه ای میان قدرت های منطقه ای یعنی ایران ،عربستان سعودی وترکیه نگران بوده ومتوجه این نکته بودندکه سقوط حکومت بشار اسد در راستای تضعیف ایران است.از سویی دیگر سقوط حکومت بشار اسد در سطح فراتری بر زیر سیستم شامات نیز اثر گذار خواهد بودوبا حذف سوریه ،قدرت جناح سازش با رژیم اسراییل در خاورمیانه علیه ایران تقویت خواهد شد.در حقیقت سقوط بشار اسد در سوریه موضوعی است که در مجموعه امنیتی خاورمیانه، پیچیدگی های امنیتی متنوع وفراوانی را در تمام زیر سیستم های موجود فراهم می آورد. از این رو دولت چین برای حفظ ثبات در منطقه سیاست های کشورهای قطر، عربستان وترکیه را که در حقیقت برنامه های نیابتی آمریکا وغرب بود، رانمی پذیرد. به عنوان نتیجه گیری می توان گفت سیاست اصلی چین در قبال تحولات سوریه ،جلوگیری از سقوط نظام سیاسی در سوریه به دلیل بر هم خوردن نظم
9
منطقه خاورمیانه است.بی شک سقوط نظام سیاسی در سوریه بر مبنای این برداشت ،با تضعیف قدرت منطقه ای جمهوری اسلامی ایران ارزیابی می شودکه مورد رضایت دولت چین نیست.باید گفت هرچندرهبران چین برحفظ شخص بشار اسد در سوریه اصراری ندارند و در کنار سیاست گذاران روسیه نیز بر این نکته اشاره وتاکیداه کرده انداماباید گفت اجازه نخواهند داد تا روشن شدن وضعیت آتی سوریه ،معادلات قدرت به نفع غرب ومتحدانش در منطقه پایان یابد. به نظر می رسد تقویت دستگاه دیپلماسی ایران در رایزنی با کشورهای منطقه از جمله ترکیه وعربستان سعودی که بی شک از گسترش دامنه جنگ داخلی در سوریه متضرر خواهند شد وتلاش برای پیشنهاد وتعقیب راه حلی همچون کشور یمن که با حفظ ساختار سیاسی تنها برخی کارگزاران تغییر خواهند کرد ، می تواند ضمن تقویت جایگاه منطقه ای کشورمان بر دامنه ضریب امنیت ملی ایران نیز بیافزاید. از دیدگاه چین، نحوه مناسب برخورد با شرایط کنونی در سوریه این است که در جایی که مربوط به امور داخلی سوریه میشود، این امر از طریق دیالوگ سیاسی صورت پذیرد و تصمیمات به طور مستقل از سوی خود مردم سوریه و بدون مداخله خارجی انجام شود. در خصوص راْی منفی چین به قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل در خصوص بحران سوریه نکات زیر قابل توجه به نظر میرسد. چین در گذشته از حق وتوی خود به ندرت استفاده نموده و در عوض به عدم شرکت در رأیگیری (در دهه (1970 و یا دادن رأی ممتنع (در دهه (1980، برای نشان دادن عدم رضایت خود متوسل میشده است. هرچند که در محیط جدید بینالمللی، چین از استراتژی انفعالی و عدم مشارکت دوری جسته و نقش فعالتری را در شورای امنیت سازمان ملل متحد دنبال میکند، با این حال، چین هنوز رأی ممتنع را به عنوان بخش اصلی استراتژی خود در سازمان ملل دنبال میکند و از طریق رأی ممتنع، پیام مخالفت خود را
10
میرساند و با این اقدام از جانبداری و یا رنجش متحدین خود جلوگیری میکند. از سوی دیگر، چین نسبت به اعمال تحریم و یا استفاده از قوه قهریه تحت عنوان سازمان ملل متحد، به ویژه در مواردی که منافع آن کشور مطرح میباشد، بسیار حساس است. به این ترتیب، از دیدگاه چین برای اینکه مداخله نظامی سازمان ملل جنبه قانونی داشته باشد، باید بر حق حاکمیت کشورها احترام گذاشت و عملیات نظامی باید با دعوت کشور هدف صورت گیرد. همان طور که گفته شد، تا زمانی که چین احساس میکند شرایط مزبور تحقق نیافته مایل نیست از این اقدامات حمایت کنددر. این حالت، چین معمولاً به دو طریق عمل میکند: یا از حق وتو استفاده میکند و یا از رأی ممتنع. چین زمانی از رأی ممتنع استفاده میکند که مایل به موضعگیری و ابراز عدم موافقت خود نیست، مانند موضوع عراق در 1990، که این مسئله کاملا مشهود بود. حق وتو به ندرت از سوی چین از زمان در اختیار گرفتن عضویت دائم شورای امنیت در سال 1971، اعمال شده است. چین فقط قطعنامههایی را وتو میکند که به شدت با آنها مخالف است و از این رو قطعنامههای معدودی را میتوان بر شمرد که این کشور آنها را وتو کرده باشد. این قطعنامهها عمدتاً به حاکمیت ملی چین و به طور مشخص شناسایی تایوان مربوط میشدهاند. علاوه بر این، چین از تکروی و یا استفاده از حق وتو به شکل یک جانبه به شدت پرهیز مینماید. اقدام به وتوی قطعنامه اخیر درباره سوریه توسط چین نیز در پی راْی منفی روسیه تحقق یافت. لذا، شاید بتوان از روند وتوی چین این طور نتیجه گرفت که چنانجه روسیه به قطعنامههای تحریم علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل راْی منفی میداد، چین نیز به اقدام مشابهی دست
میزد. ]ثقفی عامری، [5-4
ایالات متحده وبحران سوریه:
11
یکی از مهم ترین اقدامات صورت گرفته توسط آمریکا و متحدانش ، سناریوی ایجاد فاصله و جدایی بین جمهوری اسلامی ایران و سوریه است تا از این طریق حلقه ی حمایت ایران از جریان مقاومت که توسط سوریه مستحکم شده بود ، از بین برود و با این اقدام نه تنها اسرائیل تهدید مهم و حیاتی علیه خود یعنی مقاومت اسلامی را سرکوب نماید، بلکه عمق نفوذ ایران در منطقه و برگه برنده ی ایران در خاورمیانه نیز از دست این کشور خارج گردیده و با این کار، منافع آمریکا ، غرب و کشورهای عربی همراه با آن در منطقه نیز تضمین گردد. سیاست اوباما در سوریه در پیداکردن یک محور برای پایان بخشیدن به جنگ است. اوباما این کار را از طریق تلاش های دیپلماتیک و به طور فزاینده تحریم های شدید اقتصادی و مسدود کردن همه دارایی های سوریه و تحریم تسلیحاتی، برای انتقال اسد از قدرت انجام می دهد. با این وجود مداخله نظامی مستقیم امریکا در جنگ نیز همچنان ادامه دارد. در اوایل اکتبر، پیش نویس قطعنامه ای توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد در نظر گرفته شد این پیش نویس در مورد "نقض حقوق بشر جدی و نظام مند " در سوریه را محکوم کرد و خواستاراین بود که سوریه تلاش های خود را برای رسیدگی به خواسته های مردم سوریه انجام دهد در حالی که چنین نبود به همین خاطر، این قطعنامه به دلیل دو حق وتو توسط روسیه و چین شکست خورده است. قطعنامه دوم شورای امنیت توسط کشورهای عربی تنظیم شد و آن ها خواستارواگذاری قدرت توسط اسد بودند. اما این پیش نویس نیز شکست خورد. در این راستا ایالات متحده از انجام اقدامات روسیه وچین و وتوی این دو کشو خشمگین و بیان نمود که این کار یک مانع در اقدام بین المللی علیه بشار اسد می باشد. در واقع آمرکا در تلاش برای این است که جلوی نفوذ روسیه در منطقه را بگیرد. به همین خاطر ایالات متحده به کمک ترکیه شروع به ارائه تجهیزات ارتباطی به شورشیان سوریه
