بخشی از مقاله
مناسب سازی محیط های شهری جهت استفاده معلولین با تاکید بر فضاهای عمومی
چکیده
در کشورما با وجود اینکه درصد قابل توجهی از جمعیت جامعه را افراد معلول تشکیل می دهند اما مسأله توانبخشی معلولان که مناسب سازی محیط شهری نیز جزیی از آن محسوب می شود، بحثی جوان و در عین حال رو به رشد است. طبق اسناد موجود، مناسب سازی محیط شهری در ایران به سال 67 بازمی گردد . مناسب سازی اماکن و فضاهای شهری برای افراد معلول و کم توان جسمی، امری لازم بوده بدین منظوراجرای طرح های مناسب سازی مکان ها و محیط های شهری با هدف تحقق عدالت اجتماعی و حقوق شهروندی و استفاده همه اقشار اجتماع به ویژه سالمندان و معلولا ن ازامکانات شهری باید صورت گیرد. روش به کار گرفته دراین پژوهش براساس هدف از نوع تحقیقات کاربردی است و براساس زمان گردآوری اطلاعات از نوع تحقیقات مقطعی است، براساس ماهیت داده¬ها به صورت کمی است لذا این تحقیق در صدد ارائه سازوکار ارتقای صیانت بیشتر از حقوق ناتوانان، بهینه کردن وضعیت موجود و تغییر نگرش جامعه نسبت به این قشر می¬باشد و از سوی دیگر ضرورت اصلاح، تدوین و تهیه مقررات شایسته به نحوی که بتواند تضمین کننده حقوقشان باشد، آشکار می¬گردد.
واژگان کلیدی: مناسب سازی، معلولین، فضاهای شهری، عدالت اجتماعی.
1
مقدمه
مناسب سازی محیط های شهری از جنبه های گوناگون قابل توجه و بررسی است: از رویکرد های اجتماعی- فرهنگی تا مسائل کالبدی، از ملاحظات زیست محیطی تا قوانین و مقررات معماری و شهرسازی و از چگونگی های مدیریتی تا امکانات مالی و اقتصادی. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی % 10 جمعیت دنیا به طریقی دچار معلولیت جسمی هستند. درکشور ما بعد از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، معلولیت سیری فزاینده داشته است. جانبازان که همگی از جوانان با ایمان و پرشور این سرزمین بوده اند، اکنون از انجام مسائل زندگی خود عاجز گشته اند. موانع معماری و شهری موجود، یکی از بزرگترین سدهای شرکت آنان در فعالیتهای اجتماعی است. چنین افرادی به دلیل همین موانع، با عدم تحرک و دسترسی به تسهیلات محیط شهری روبرو هستند. نابسامان بودن فضاهای شهری وعدم انطباق آن با نیازها و خواسته های این گروه علاوه بر منزوی کردن آنان باعث می شود تا در بلند مدت خسارتهای اجتماعی- اقتصادی عظیمی بر کشور وارد آید (اقبالی، .(2 :9331
مشکلات و موانع موجود در شبکه دسترسی پیاده شهری و عدم تداوم حرکت راحت درمسیرهای پیاده، برای افراد مختلف ایجاد اشکال می نماید. افراد سالخورده، مادرانی که کودکان خود را در کالسکه حمل می کنند و معلولین با وسایل کمکی یا صندلی چرخدار(ویلچر)، از قطع پیوستگی حرکت در راسته پیاده دچار مشکل گشته و گاه از حرکت باز می ایستند. گاه یک پله، یک گذرگاه باریک و یا یک کف خاکی، و یا ... از جمله عوامل بازدارنده خروج معلولین از منزل به شمار می روند، و همین مسأله عمده ترین عامل انزوای معلولین است. رفع این موانع از پراهمیت ترین اقدامهایی است که ضامن مشارکت هر چه بیشتر معلولین و جانبازان در امور مربوط به جامعه خودشان خواهد بود. با در نظر گرفتن وضعیت کوچه، پیاده رو، پل ارتباطی بین پیاده رو و خیابان و خط کشی عبور عابر پیاده، مسیر حرکت پیاده مورد مطالعه قرار می گیرد (ایروانی و همکاران، :9334
(3
مبانی نظری تحقیق
امروزه یکی از مشکلات عمده معلولان تردد در سطح شهربوده که همیشه با خطرات جانی و مالی برای این افراد همراه بوده است . نامناسب بودن پیاده روها و معابر عمومی یکی از موانع بزرگ در جهت عبور ومرور معلولان در سطح شهرمی باشد ، لذا بهتر است که مناسب سازی محیط های شهر اجرا شود . بویژه این مناسب سازی باید ازمبدأ آغاز شودیعنی خانه، زیرا اگر یک فرد معلول نتواند از خانه اش بخاطر نامناسب بودن راهها و معابرمحلی بیرون بیاید، مناسب سازی فضاهای عمومی برای او معنایی ندارد. یکی از مشکلات دیگری که اغلب معلولان با آن مواجهند، وجود حفاریهای متعددی است که توسط اشخاص و یا سازمانهای حفار، نظیر (آب، گاز، تلفن) ایجاد می شود. بطوری که وجوداین موانع تلفات جانی زیادی را برای این افراد به همراه داشته است در عین حال متأسفانه هیچ یک از سازمان خود را موظف نمی دانند که در یکی از رسانه های گروهی مردم را از وجود چنین حفاریهایی مطلع کنند.در حالیکه تمامی حفاریهایی که در معابر عمومی انجام می شود، باید با رعایت اصول ایمنی صورت گیرد. یعنی در حفاریها باید از چراغ چشمک زن و حفاظ برای اطلاع دادن چنین موانعی استفاده شود. وجود جوی ها و نهرهای بزرگ در سطح خیابان، یکی دیگر از مشکلات معلولان در کلان شهرهاست. جداول کنار خیابان و جویها و از همه مهمتر عبور وسایل نقلیه سبک مانند موتور از پیاده روها امکان حضور این افراد را در جامعه با مشکل مواجه کرده است.
مفاهیم
2
1-1معلولیت
کلمه معلولیت از بازی شانسی تجاری قدیمی آنلگوساکسونی » دست در کلاه« گرفته شده است. که با گذر زمان خود به خود منشأ »نقص« یا »معلولیت« شده است. با نگاهی دقیق حقیقت شکل گیری این مفهوم را در حوادث سال 9054 م می¬توان یافت. در این سال بعد از یک سری جنگ های سخت مقارن با دوران پادشاهی هانری هفتم در انگلستان مجروحان جنگی بسیاری برای کشور به جا می¬ماند که قادر به انجام کار و فعالیت¬های اجتماعی نبودند.
دیکشنری وبستر معلولیت را نوعی از ناتوانی¬ جسمی یا روانی می¬داندکه مانع از مشارکت در فعالیت¬های معمول روزمره شخص می¬شود.
2-1توانبخشی
توانبخشی یا نوتوانی در علوم بهداشتی فرآیندی است که در آن به فرد توان خواه کمک می¬شود تا توانایی از دست رفته خود را پس از یک واقعه، بیماری یا آسیبی که منجر به محدودیت عملکردی وی شده است مجددا به دست آورد.
3-1رفاه
مفهوم رفاه در ابتدا شامل اقدامات متفرقه خیریه و تعاونی¬های ابتدایی به منظور کمک به همنوع و در قالب همیاری¬ها و دگریاری¬ها برای تأمین نیازهای اولیه خانواده ها و گروه¬های محلی بود. در حال حاضر رفاه اجتماعی به مجموعه شرایطی اطلاق می¬¬شود که در ان خوشنودی انسان در زندگی مطرح است (نصیب و همکاران، (3-0 :9315
4-1نقص
مفهوم نقص که از آن تحت عنوان اختلال هم نامبرده می شود، مرتبط است با غیرعادی بودن ساختار، نمود ظاهری بدن، کارکرد ارگانیسم و سیستم بدن که می تواند ناشی از هر دلیلی باشد؛ به عبارت دیگر هر گونه فقدان یا ناهنجاری در زمینه جسمانی، روانی، عملکردی یا آناتومی انسان، نقص نامیده می شود.
5-1ناتوانی
ناتوانی منعکس کننده پیامدهای نقص (اختلال) در عملکرد فعالیت فرد است؛ به عبارت دیگر هر گونه محدودیت یا فقدان در توانایی انجام فعالیتهایی که در سطح طبیعی، از هر انسانی انتظار می رود، ناتوانی نامیده می شود.
6-1پیشگیری
عبارت است از اقداماتی که هدفشان جلوگیری از شروع اختلالات ذهنی، جسمی و حسی است (پیشگیری اولیه)، و یا پس از به وجود آمدن اختلال (نقص) جلوگیری از عواقب منفی جسمی، روانشناختی و اجتماعی آن( پیشگیری ثانویه)
7-1برابر سازی فرصتها
3
برابرسازی فرصتها عبارت است از فرآیندی که از طریق آن سیستم عمومی جامعه، از قبیل محیط فیزیکی و فرهنگی، مسکن و حمل و نقل، خدمات اجتماعی و بهداشتی، فرصتهای آموزشی و شغلی، زندگی فرهنگی و اجتماعی، و تسهیلات ورزشی وتفریحی، برای همه افراد قابل دسترسی می باشد. نه تنها لازم است که فرد دچار ناتوانی، خود را با محیط سازگار کند، بلکه نظام عمومی جامعه نیز باید خود را با چنین افراد سازگار نماید.(ایروانی و همکاران، (4 :9331
مناسب سازی محیط شهری و مسکونی برای معلولین
گروه توانبخشی در مراحل مختلف و به اشکال گوناگون از جراحی تا کاریابی و مددکاری اجتماعی، هدفی جز بازگرداندن استقلال فردی معلول در زندگی شخصی و اجتماعی ندارد. اما در بین کلیه معضلاتی که گروه توانبخشی برای نیل به هدف با آن مواجه است، مشکلی وجود دارد که مهندسین، خود آن را موانع معماری نامیده اند، و منظور از سدهای معماری کلیه عواملی هستند که امکانات زندگی عادی را در شهرها و ساختمانها و مساکن از معلولین سلب می کند. دربهای ورودی تنگ در محیطهای مسکونی، طرز ساختمان سرویس های بهداشتی و حمام ها و آشپزخانه ها و چارچوبهای دربها با قسمت تحتانی بالاتر از سطح زمین، دستگیره هایی که به راحتی باز نمی شوند، ورودیهای نامناسب ساختمانهای اداری و بانکها، راهروهای کم عرض، پله های بی جا و تزئینی، ارتفاع بیش از حد پلکانها و نداشتن نرده برای دست گرفتن، نبود آسانسور در ساختمانهای چند طبقه، وجود ناهمواریهای فراوان در سطح پیاده روها، نبود پله های مناسب بر روی جویبارهای کنار پیاده روها، اختلاف سطح زیاد پیاده رو تا خیابان، حفاریهای بدون حساب و کتاب، داربستهای فلزی در سطح معابر، ایجاد بلوکهای سیمانی و میله ها در جلوی پارکها، عدم تمهیدات لازم در عبور از خیابان و استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی، اشغال پیاده روها توسط مغازه داران و دستفروش ها، توقف غیرمجاز اتومبیل همه از مثالهای پیش پا افتاده این عوامل هستند. در شهرهای بزرگ اروپایی غربی که سابقه اغلب ساختمانها به چند قرن می رسد، بیشتر مراکز عمومی با خرجهای بسیار گزاف جهت تهیه سطحهای شیبدار و آسانسور و راهروهای عریض برای معلولین قابل رفت و آمد شده است.
بعد از جنگ جهانی دوم اغلب ساختمانهای بزرگ و عمومی با توجه به امکانات معلولین در (W.H.O) ساخته شده و بهترین مثال این نوع ساختمانها مرکز سازمان بهداشت جهانی در نیویورک است که هر معلول (u.n) ژنو، عمارت یونسکو در پاریس، محل سازمان ملل متحد می تواند در روی صندلی چرخدار به راحتی در تمام اتاقها و سالن ها رفت و آمد داشته و حتی در پشت بام ساختمانها به تماشای مناظر این شهرهای زیبا بپردازد . (همان)
مناسب سازی و عدالت اجتماعی
برآیند و سرجمع فقدان همه انواع مناسب سازیها پیدایش تبعیض اجتماعی است. تصور کنید در شهری زندگی می کنیم که خیابان ها و کوچه¬ها و محل های تردد معلولین مناسب سازی نشده، از اینرو معلولین نمی توانند به مدرسه رفته یا سر کار بروند یا به پارک و تفریح بروند. لذا گروهی از جامعه به نام معلولین روز به روز عقب مانده تر می شوند و بقیه اقشار جامعه چون از امکانات جامعه استفاده می کنند، در حال باسوادتر شدن، پولدارتر شدن، شغل بهتر به دست آوردن، طی مدارج بهتر علمی و در نتیجه تبعیض و اختلاف و نفاق اجتماعی عمیقی سراسر این شهر را فرا می¬گیرد. فرآیند این شهر به همین جا ختم نمی شود بلکه به دلیل فقدان مناسب سازی و ظهور تبعیض، عدالت اجتماعی و مساوات عمومی هم نابود خواهد شد. با فقدان عدالت اجتماعی، انواع بحران ها و حتی شورش و نارضایتی¬ها بروز خواهد کرد. از اینرو مناسب سازی با عدالت اجتماعی، ظلم عمومی و تبعیض ارتباط وثیق دارد. نخستین فرزند زوال عدالت، فقر است. یعنی به محض اینکه عدالت رفت، فقر می آید. با آمدن فقر مطابق فرمایش معصومین)ع(، فحشاء، بی دینی، بی اخلاقی، دروغ، تن فروشی و صدها آسیب جدی ظهور می نماید (توان نامه، (1 :9312
قانون جامع حمایت از حقوق معلولان
4
ماده دو
کلیه وزارتخانه¬ها، سازمانها و موسسات و شرکتهای دولتی و نهادهای عمومی و انقلابی موظفند در طراحی، تولید و احداث ساختما نها و اماکن عمومی و معابر و وسایل خدماتی به نحوی عمل نمایند که امکان دسترسی و بهره¬مندی از آنها برای معلولان همچون افراد عادی فراهم گردد.
تبصره :9 وزارتخانه¬ها، سازمانها و مؤسسات و شرکتهای دولتی و نهادهای عمومی و انقلابی موظفند جهت دسترسی و بهره مندی معلولان، ساختما نها و اماکن عمومی، ورزشی و تفریحی، معابر و وسایل خدماتی موجود را در چارچوب بودجه¬های مصوب سالانه خود مناسب سازی نمایند.
تبصره :2 شهرداری¬ها موظفند از صدور پروانه احداث و یا پایان کار برای آن تعداد از ساختما نها و اماکن عمومی و معابری که استانداردهای تخصصی مربوط به معلولان را رعایت نکرده باشند خودداری نمایند.
تبصره :3 سازمان بهزستی کشور مجاز است بر امر مناسب سازی ساختمانها و اماکن دولتی و عمومی دستگاههای مذکور در ماده فوق نظارت و گزارشات اقدامات آنها را درخواست نماید (سراج، (99 :9333
محیط مسکونی معلولین
بدیهی است محیط مسکونی معلولین نیز در بازگرداندن استقلال فردی معلول در زندگی شخصی و خصوصی نقش به سزایی دارد بنابرایندر طراحی و تجهیزات مسکونی برای معلولین باید وضعیت خاص جسمانی، شدّت وحدّت معلولیت در نظر گرفته شود تا فرد معلول قادر گردد کلیه امور مربوط به زندگی خود را به تنهایی و بدون کمک دیگران انجام دهد . معماری، فضا ومعلولین هنر معماری امروز که چکیده ای از اندیشه انسانهاست، گامی بزرگ در راه توانبخشی، آسایش واستقلال معلولین به شمار می رود. زمانی یک بنا کامل محسوب می شود که آسایش تمامی افراد جامعه، چه سالم، چه معلول را فراهم آورد. چرا که ساختمانها از محیط مسکونی گرفته تا محیط شهری، باید پناهگاهی برای جسم وروح انسان باشد، نه اینکه اسباب ناراحتی او را فراهم آورد. بنابراین باید با استفاده از تجربیات علمی کشورهایی که در این زمینه موفق بوده اند درصد رفع نواقص معماری کشور برآییم تا ساختمانها بتوانند جوابگوی نیازهای معلولین نیز باشند. دراین مورد باید به سه نکته توجه داشت :
1- معلولین متحرک که از وسایل کمکی نظیر عصا، کراچ و واکر جهت راه رفتن استفاده می کنند، در بنای ساختمانها در نظر گرفته شوند.
2- تسهیلاتی برای معلولین که از صندلی چرخدار استفاده می کنند فراهم گردد.
3- لحاظ کردن نکات ایمنی برای افراد نابینا درساختمانها (درب و پنجره های ساختمان باید از نوع کشویی انتخاب شود تا از برخورد سرافراد نابینا به پنجره نیمه باز پیشگیری شود و همچنین همه زوایای تیز گوشه های دیوارها مناسب سازی شود.(
اگر قبل از اجرای هر طرح معماری، مشکلات خاص معلولین را درنظر داشته باشیم، پس از اجرای طرح، جهت نیاز معلولین مستلزم هزینه های اضافی نخواهیم شد.
با درنظرگرفتن حرکتهای افقی وعمودی معلولین در شهر،میتوان مسائل زیر را مطرح نمود:
1- ساماندهی کلیه فضاهای شهری براساس نیازهای نابینایان، ناشنوایان و معلولین جسمی- حرکتی 2- ساماندهی برخی از فضاها براساس نیازهای نابینایان، ناشنوایان و معلولین جسمی – حرکتی 3- ساماندهی فضاهای خاص براساس نیازهای نابینایان، ناشنوایان و معلولین جسمی- حرکتی
