بخشی از مقاله
تحلیل محتوای کتاب ریاضی چهارم مقطع ابتدایی(چاپ سال (1393 بر اساس دیدگاه برنامه درسی جروم برونر
چکیده : در فرآیند برنامه درسی تهیه و تدوین محتوای آموزشی مناسب ، بخصوص در نظام آموزشی متمرکز در جایگاه ویژه ای برخوردار است . ریاضیات یکی از دروس مهم واساسی دوره ابتدایی است که متاسفانه با افت تحصیلی و نگرش منفی دانش آموزان روبرو شده است . از این روست که تهیه و تدوین محتوای کتاب های درسی ریاضی با توجه به ملاک هایی که موجب یادگیری معنی دار است یک ضرورت محسوب می شود .یکی از متخصصان بنام در این زمینه جروم برونر است ، وی که از صاحب نظران روانشناس شناختی است و باید به گونه ای طراحی و تدوین شود که تفکر را پرورش دهد .جامعه اماری کتاب ریاضی پایه چهارم ابتدایی می باشد . برای تجزیه و تحلیل داده های حاصل از فرم تحلیل محتواازآمار توصیفی (جدول فراوانی،درصد ومیانگین) استفاده شد.با بررسی دیدگاه برونر 14 مولفه برای تدوین محتوا استخراج گردید و با 35 مفهوم بیان شده در کتاب ریاضی چهارم ابتدایی تطبیق داده شد و میزان این انطباق به ترتیب زیر است: (شروع درس با طرح سوال ): 31مفهوم ، حدود % 88 غیر معمول بودن سوال ) : 17 مفهوم ، حدود % 49 (تشویق به مساله سازی): فقط در مورد 2 مفهوم ، حدود % 6 شروع درس با توجه به مفاهیم قبلی) : 29 مفهوم ،، حدود % 83 (ارجاع مکرر به مفاهیم قبلی) در مورد 24 مفهوم ، ، حدود 69 %(برجسته کردن نکات درس) در مورد 21 مفهوم ، ، حدود % 60 (تنظیم محتوا از ساده به پیچیده) در مورد 28 مفهوم ، ، حدود % 80 (کشف تشابه ) در مورد 15 مفهوم ، ، حدود % 43 کشف تضاد) در مورد 11 مفهوم ، ، حدود % 31 حدس زدن علمی) در مورد 10 مفهوم ،، حدود 29 % (تهییج آگاهی ) در مورد 12 مفهوم ، ، حدود % 35 (فعال نمودن فراگیر) در مورد 16 مفهوم ، ، % 46 (تشویق به کار گروهی) در مورد 11 مفهوم ، ، حدود % 31 (استفاده از منابع کمکی) تنها در 2 مورد ، ، % 6
کلمات کلیدی: تحلیل محتوا ،کتاب ریاضی ،برنامه درسی جروم برونر
مقدمه
کتاب های درسی در نظام آموزشی یکی از عناصر مهم و اساسی است .یکی از عناصر کتاب های درسی محتوای کتاب های درسی است که لازم است محتوا با عنوان کتاب متناسب و همسو باشد. محتوا به عنوان عنصر اصلی و هسته مرکزی برنامه های تعلیمی و تربیتی است و همواره مورد توجه فلاسفه ،علما ،مربیان تعلیم و تربیت و نظریه پردازان آموزش بوده است. این توجه ناشی از این حقیقت است که هر اندازه هم که اهداف تعلیم و تربیت عالی بوده و دقیق و مشخص شده باشند بدون داشتن محتوای خوب و مناسب امکان تحقق این اهداف وجود نخواهد داشت .( میر لوحی ،(1386 محتوا شامل کلیه مواد درسی است که کسب شایستگی نسبی درباره آنها از طرف یادگیرنده ، مورد نظر است در واقع محتوا یعنی آنچه آموخته می شود ( تقی پور ظهیر ،( 1371 در نظام جمهوری اسلامی ایران کتاب های درسی به طور متمرکز توسط دفتر برنامه ریزی و تالیف و تدوین درسی وابسته به وزارت آموزش و پرورش تهیه و در تمام کشور مورد استفاده قرار می گیرد . از این رو کتاب درسی بعنوان یک عامل مهم در فرایند آموزش قرار دارد که انتظار می رود یادگیری آن در زندگی روزمره و فردای شاگردان موثر باشد.
یکی از کتاب های درسی در برنامه درسی دانش آموزان دوره ابتدایی " کتاب ریاضی " است . اهداف آموزش ریاضی در دوره ابتدایی بیشتر به فرایند تفکر و حل مسئله توجه دارد ریاضیات متاسفانه با افت تحصیلی و نگرش منفی دانش آموزان روبرو شده است.مطالعات انجام شده در زمینه محتوای این درس حاکی از این است که علی رغم تغییرات متعددی در چند دهه اخیر در محتوای این کتاب ، کماکان این درس در رساندن دانش آموزان به اهداف تعیین شده با نارسایی هایی مواجه است .( حقیقت پناه ،.(1386
یکی از الگوهای اساسی در برنامه درسی الگوی شناخت گرایی است . درالگوی شناخت گرایی ،یادگیری فرایند فعال ساختن و یا بر هم نهادن چارچوب های مفهومی است در این الگویادگیری از طریق مشارکت صورت می گیرد (برونر،ترجمه افضلی ،1374،ص. (76
با توجه به اینکه اهداف آموزش ریاضی نظام ما بیشتر به فرایند تفکر توجه دارد و برونر نیز از نظریه پردازان شناختی است که به تفکر و پژوهش اهمیت می دهد و اینکه برونر از نظریه پردازان دیسیپلین محوری است و علاوه بر توجه به موضوعات درسی و مواد آموزشی به روش های یاددهی - یادگیری نیز تاکید فراوان دارد لذا نظریات برونر در تدوین محتوا ، ملاک تحلیل محتوای آموزشی کتاب ریاضی چهارم ابتدایی قرار گرفت
چارچوب نظری پژوهش
با بررسی نظریات برونر می توان گفت که برونر در تدوین محتوای آموزشی برنامه درسی به موارد زیر تاکید داشته است :
-1 شروع درس با طرح سوال همراه باشد : سوال موقعیتی مبهم است که فراگیر در روشن نمودن آن می کوشد . برونر اعتقاد دارد که برای ارائه مفهوم جدید می بایست نخست فراگیر در این موقعیت مبهم قرارگیرد تا خود به یافتن پاسخ بپردازد (برونر (1960 2 سوال های غیر معمول در محتوا وجود داشته باشد : مسئله عبارت است از ضرورت جستجوی آگاهانه برای یافتن وآن کفایت نمیکند . طبق
نظر برونر این مسایل ، مسایلی هستند که معمولا فراگیران در مواجهه با این نوع مسئله ها نمی تواندد به راحتی و با اطلاعاتی که در آن لحظه
در اختیار دارند ، آنها را حل کنند (برونر (1956 - 3 محتوا فراگیران را به مسئله سازی تشویق کند : وقتی که فراگیران به خلق موقعیت های مبهم جدید می پردازند ، خود به مسئله سازی
پرداخته اند . برونر معتقد است که در رقابت طرح و حل مسئله است که کشف و نوآوری ظاهر می شود (برونر(1966
- 4 درس با توجه به مفاهیم قبلی آغاز شود :برنامه درسی مارپیچی (Spiral Curriculum) از موارد مهم مورد توجه برونر است . او اعتقا د دارد که یادگیری مستلزم این است که به ساخت یا استخوان بندی محتوا توجه شود .(برونر (1966 - 5 برای ارائه مفهوم جدید ، ارجاع مکرر به مفاهیم قبلی صورت گیرد : همان طور که پیشتر اشاره شد ، محتوا بایستی به گونهای طراحی
شود تا دانش قبلی دانش آموزان در زمینه مورد نظر ، مشخص و آموختنی جدید را با دانسته های قبلی به صورت مکرر مرتبط سازد ، زیرا فرایندهای شناختی برای تکرار به صورت خودکار در می آیند (برونر (1966 - 6 مفاهیم و نکات جدید به گونه ای برجسته و مشخص شوند : برای دریافت مفهوم جدید بایستی مفاهیم هر درس بصورت مختصر روشن و گویا ،بیان شود 1964) برونر)
7محتوا از ساده به پیچیده تبدیل شود : در برنامه درسی مارپیچی که برونر مطرح می کند تاکید بر این است که در آموزش مفاهیم ابتدا باید مفاهیم را به صورت ساده و به تدریج در طول زمان به صورت پیچیده و پیچیده تر در آورد و آموزش داد (برونر .(1986 بر این اسا ، او معتقد است که آموزش تعدادی معدود از مفاهیم به صورت عمیق بهتر از آموزش تعداد بیشتر مفاهیم به صورت سطحی است 1986)برونر) 8 برای درک مفهوم از اصل کشف تشابه استفاده شود : معنا در اثر پردازش اطلاعات شنیده یا خوانده شده توسط یادگیرنده بوجود می آید .
چند عامل در معنادار کردن اطلاعات موثر است ، از جمله اینکه محتوا فراگیر را تشویق به استخراج شباهت های مفهوم جدید با مفهوم قبلی کرده باشد یا اینکه یادگیرنده از چند مفهوم ارائه شده در جستجوی استخراج شباهت های مفاهیم با یکدیگر باشد . معنا از ترکیب مفهوم جدید و دیگر مفاهیم به وجود می آید . بیرون کشیدن صفات مشترک مفاهیم باعث کاستن از پیچیدگی می شود و از این طریق توجه به خصوصیات مشترک ایجاد شود (برونر (1990 9 برای درک مفهوم از اصل کشف تضاد استفاده شود : به دنبال آنچه در کشف تشابه ارائه شد در زمینه اصل کشف تضاد باید اشاره کرد که در
آموزش مفاهیم مختلف به تفاوت های مفاهیم نیز بایستی توجه شود تا امکان انتقال فراهم آید (برونر (1990 - 10 محتوا فراگیران را به حدس زدن عملی تشویق کند : به برآوردی که با استفاده از مفاهیم یادگرفته شده و از اطلاعات قبلی شکل گرفته باشد ، حدس زدن عملی گفته میشود (برونر (1996
- 11 محتوا زمینه تهییج آگاهی در فراگیران را ایجاد میکند : استفاده از محرک های جدید و غیر منتظره در ارائه مفهوم جدید و بیان تشویق ها قبل از شروع درس ، تهییج آگاهی است .(برونر (1971 -12محتوا زمینه فعال بودن فراگیران را ایجاد کند : منظور از فعال بودن ، عمل متقابل بین فراگیران و شرایط محیطی است که فراگیر به آن واکنش نشان می دهد (برونر(1986
13 محتوا زمینه مشارکت در یادگیری و کار گروهی را ایجاد کند : برونر تاکیید میکند که در حل مسئله بطور کلی در هر موردی که به یادگیری مرتبط میشود ، نباید از نقش کار دسته جمعی فراگیران غافل شد (برونر (1960 - 14 محتوا زمینه خود راهبری و استقلال از کتب درسی را ایجاد کند : محتوا برای استقلال از کتاب درسی در حد امکان بایستی فراگیران را به منابع دیگری در خارج از کتاب درسی ارجاع دهد (برونر (1960
پرسش های تحقیق
این مطالعه در صدد پاسخگویی به پرسش هایی است که می تواند مورد توجه برنامه ریزان کتاب های درسی باشد . آیا در تدوین محتوای کتاب ریاضی چهارم ابتدایی براساس دیدگاه برونر موارد زیر مورد توجه قرار گرفته است
1 شروع درس با طرح سوال 2 سوال های غیر معمول در محتوا 3 تشویق به مسئله سازی
4 آغاز درس با توجه به مفاهیم قبلی 5 ارجاع مکرر به مفاهیم قبلی 6 برجستگی مفاهیم و نکات جدید
7 محتوا از ساده به پیچیده تبدیل شود 8 استفاده از اصل کشف تشابه 9 استفاده از اصل کشف تضاد
0 تشویق به حدس زدن عملی 11 ایجاد تهییج آگاهی در فراگیران 12محتوا زمینه فعال بودن فراگیران
13 مشارکت در یادگیری 14 استفاده از منابع کمک آموزشی
روش تحقیق
با توجه به ماهیت موضوع تحقیق سعی شده است >>هست ها << گزارش شود . بدین جهت برای رسیدن به هدف پژوهش از روش تحقیق توصیفی استفاده شده است .برای بررسی محتوای آشکار پیام های موجود در یک متن از روش تحلیل محتوای توصیفی استفاده کرد در این روش ، محتوای آکار پیام ها بطور منظم و کمی توصیف میشود .از این رو این روش را می توان روش داده کیفی به کمی قلمداد کرد تحلیل محتوا روش مناسب برای پاسخ دادن به سوال هایی درباره محتوای یک پیام است (سرمد (1387
جامعه آماری
جامعه پژوهش شامل کتاب درسی ریاضی پایه چهارم ابتدایی که در سال1393 چاپ شده است و نمونه آماری بدلیل کم بودن حجم جامعه کل جامعه بوده است که شامل مفاهیم ،تعاریف ، اصول و قواعد که شامل 35 عنوان در کتاب ریاضی چهارم ابتدایی است
روش گرد آوری اطلاعات
با توجه به 14 مولفه استخراج شده از نظرات برونر ،35 مفهوم مطروحه در کتاب ریاضی ابتدایی مورد مطالعه قرار گرفتند و به هر کدام از مفاهیم مطروحه در صورت اعمال ملاک مورد نظر نماد (*) نسبت داده شده و در صورت عدم اعمال آن ملاک ها نماد (--) تعلق گرفت. شواهد مربوط به روایی ابزارهای سنجش از طریق مستند سازی مواد پرسشنامه به نظریه های برونر مهیا گردید. شواهد مربوط به اعتبار ، هم چنان که معمول است از طریق ضرایب هماهنگی درونی مجموعه سوال های مقیاس مورد نظر براساس محاسبات انجام با استفاده از فرمول شماره 20 ریچادسون که به آلفای کرونباخ مشهور است ، محاسبه شد. ضریب اعتبار کل 14 سوالی که بر پایه الفای کرونباخ برآورد گردیده
برای تعداد 35 مفهوم در کتاب ریاضی پایه چهارم ابتدایی برابر 0/60 است و از آنجایی که این مولفه ها مفاهیم مختلفی را می سنجند ، این میزان اعتبار قابل توجیه است
نتایج
به منظور شناخت بهتر مفاهیمی که در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته و بررسی میزان پوشش محتوای کتاب های درسی ریاضی مقطع ابتدایی 14 مولفه استخراج شده از نظریات برونر ،نتایج آماری حاصل از در شکل 1 و 2 ارائه می گردد
چنانچه ارقام شکل های 1 و 2 نشان میدهد ، از 35 مفهوم مطرح شده در کتاب ریاضی پایه چهارم ابتدایی:
مولفه اول: (شروع درس با طرح سوال ): 31مفهوم یعنی حدود 88 درصد این مولفه اعمال گردیده است ،که می توان گفت از حد مطلوبی برخوردار است ،زیرا هر سوال می تواند تا حدی باعث برانگیختگی در فراگیر شود.
مولفه دوم :(غیر معمول بودن سوال ) : 17 مفهوم یعنی حدود 49 درصد این مولفه اعمال گردیده است ،این درصد بیانگر آن است که تا حدودی می توان گفت این مولفه در محتوای کتاب درسی ریاضی پایه چهارم مد نظر قرار گرفته است مولفه سوم (تشویق به مساله سازی): فقط در مورد 2 مفهوم یعنی حدود 6 درصد دانش آموزان به مسئله سازی تشویق شده اند ، این درصد حاکی از آن است که کتاب ریاضی بطور قابل ملاحظه ای با مولفه فوق فاصله دارد
در مولفه چهارم :(شروع درس با توجه به مفاهیم قبلی) : 29 مفهوم ،یعنی حدود 83 درصد مفاهیم درباره مفاهیم قبلی ارائه گردیده است که این نظر برونر در حد بالایی در کتاب درسی ریاضی اعمال گردیده است در مولفه پنجم (ارجاع مکرر به مفاهیم قبلی) در مورد 24 مفهوم ، یعنی حدود 69 درصد مفاهیم درباره ارجاع مکرر به مفاهیم قبلی ارائه
گردیده است که این نظر برونر در حد متوسطی در کتاب درسی ریاضی اعمال گردیده است که به یادگیری کمک می کند در مولفه ششم (برجسته کردن نکات درس) در مورد 21 مفهوم ، یعنی حدود 60 در صد به این مولفه توجه شده است که به طور متوسطی به عامل برجسته کردن نکات اصلی در محتوای کتاب ریاضی توجه شده است
در مولفه هفتم (تنظیم محتوا از ساده به پیچیده) در مورد 28 مفهوم ، یعنی حدود 80 درصد این مولفه تحت پوشش قرار گرفته است و در حد مناسبی نظر برونر در این زمینه اعمال گردیده است در مولفه هشتم: (کشف تشابه ) در مورد 15 مفهوم ، یعنی حدود 43 درصد این مولفه مد نظر قرار گرفته و نظر برونر مبنی بر اینکه محتوا
فراگیران را تشویق به استخراج و کشف تشابه مفاهیم نماید،اعمال گردیده است
