بخشی از مقاله
بررسی کتب درسی تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی از منظر میزان توجه به کارآفرینی
چکیده
دقت و توجه کارشناسانه در انتخاب محتوای درسی و پیام های آشکار و مکنون آن ها می تواند به رشد ویژگی هایی کارآفرینانه در دانش آموزان و کارآفرین شدن آن ها در آینده کمک نماید. از این رو هدف از این پژوهش ارزیابی و تحلیل محتوای کتب درسی تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی از نظر میزان توجه به کارآفرینی بود. نمونه آماری کل جامعه در نظر گرفته شد، بنابراین هر سه کتاب تعلیمات اجتماعی پایه سوم تا پنجم ابتدایی مورد تحلیل قرارگرفتند. برای انجام پژوهش حاضر و پاسخ گویی به سؤالات آن از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. در پژوهش حاضر51 مؤلفه شناسایی شدند که برای سهولت کار تحلیل، مؤلفه ها به پنج دسته ی سازمانی، اجتماعی، عاطفی، عقلانی و اقتصادی تقسیم بندی شدند. با استفاده از این مؤلفه ها، متن و تصاویر کتب مورد تحلیل قرار گرفتند و با شمارش فراوانی مؤلفه ها نتایج زیر به دست آمد: در متن کتب درسی تعلیمات اجتماعی بیشترین میزان توجه به مؤلفه عقلانی بوده است و به مؤلفه اقتصادی و اجتماعی به طور متوسط توجه شده است، در حالی که به مؤلفه های سازمانی و عاطفی توجه کمی شده است. در مورد تصاویر کتب درسی تعلیمات اجتماعی این نتایج به دست آمد: به مؤلفه عقلانی و اقتصادی به طور متوسط توجه شده است و به مؤلفه اجتماعی و سازمانی توجه کمی شده است، در حالی که به مؤلفه های عاطفی توجهی نشده است. با توجه به یافته های به دست آمده، بازنگری در هدف ها و محتوای کتب تعلیمات اجتماعی با تأکید بیشتر به مؤلفه های کارآفرینی به خصوص مؤلفه های سازمانی و عاطفی پیشنهاد می شود.
1
کلمات کلیدی: تعلیمات اجتماعی، دوره ابتدایی، تحلیل محتوا، کارآفرینی
2
-1 مقدمه
چند دلیل مهم برای توجه به کارآفرینی و مباحث مربوط به آن وجود دارد. ابتدا این که کارآفرینی موضوعی میان رشته ای است که در حوزه های مختلف دانش از جمله اقتصاد، جامعه شناسی و روانشناسی مطرح است. این موضوع نشان دهنده ی وسعت مبحث کارآفرینی از یک طرف و پیچیدگی آن از سوی دیگر است (شکرکن، برومندنسب، نجاریان و شهنی ییلاق،1381، ص .(2 موضوع دیگری که باعث توجه به بحث کارآفرینی شده این باور است که کارآفرینان نیروی محرکه ی اصلی در توسعه ی اقتصادی کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه هستند (کاسون، 1982، نقل در احمدپور، 1378، ص (9 و آخر این که سه دلیل مهم کشورها برای توجه به مقوله های کارآفرینی تولید ثروت، توسعه ی تکنولوژی و اشتغال مولد است (شکرکن و همکاران، 1381، ص .(2
رشد ثروت یا فقر یک کشور بستگی به کارآفرینی مردم آن کشور دارد. مردم کارآفرین کسانی هستند که شم اقتصادی دارند و از موقعیت های اقتصادی بهترین استفاده را می کنند. کسانی که نوآوری دارند و کالا یا خدمات جدیدی را ایجاد و ارائه می کنند؛ و کسانی که وقت، سرمایه و تمام کوشش خود را صرف کار خود می کنند. بنابراین کارآفرینی عامل اصلی رشد اقتصادی است (اس سالارز، تیونگ اکینو و اچ دیاز، ترجمه ی سیامک نطاق،1380، ص (2 از این رو آگاهی از میزان توجه جامعه، دولت و مؤلفان کتب درسی به مبحث کارآفرینی ضروری است. از طرف دیگر با توجه به نقش مهم آموزش و پرورش در جامعه پذیری و تربیت اقتصادی افراد و تأثیر پیام هایی که از طریق متون درسی چه به صورت آشکار چه به صورت پنهان بر روند کارآفرین شدن دانش آموزان گذاشته می شود، پرداختن به کارآفرینی و مباحث مربوط به آن ضروری پنداشته می شود و این سؤال پیش می آید که در کتب درسی تعلیمات اجتماعی دوره ی ابتدایی به چه میزان به مؤلفه های کارآفرینی توجه شده است.
کارآفرینی تأثیر مستقیمی روی توسعه ی اقتصادی و اجتماعی مردم دارد. هرچه یک جامعه بیشتر در فعالیت های شرکت کند، سریع تر به توسعه ی اقتصادی و اجتماعی دست می یابد. کشور ما در مقایسه با کشورهای توسعه یافته مسیر طولانی پیش رو دارد و به همین دلیل به طور جدی در حال تشویق کارآفرینی در سطح جامعه است (اس سالارز و همکاران، ترجمه ی
3
سیامک نطاق،1380، ص (21 از این رو آگاهی از میزان توجهی که به کارآفرینی و مباحث مربوط به آن در کتب درسی می شود، ضروری است و در نظام آموزشی فعلی کشور، کتاب درسی مهم ترین ابزار آموزش و در بردارنده محتوای برنامه های درسی است؛ از این رو، بررسی محتوای کتاب های درسی، به دلایل مختلف همچون مطابقت با اهداف برنامه درسی یا شناسایی نقاط قوت و ضعف کتاب های درسی، امری ضروری است (جعفری هرندی، نصر و میرشاه جعفری، .(1387 بر این اساس هدف این پژوهش حاضر پاسخ گویی به این پرسش است که در متون کتب تعلیمات اجتماعی دوره ی ابتدایی تا چه اندازه به هر یک از مؤلفه های کارآفرینی توجه شده است.
-2 مروری بر ادبیات موضوع
علیرغم این که کارآفرینی از ابتدای خلقت بشر همواره در تمام شئونات مختلف زندگی انسان حضورداشته و مبنای تمامی تحولات و پیشرفت های بشری بوده است و با توجه به تعاریف زیاد و متنوع هنوز ماهیت اصلی آن شناخته شده نیست (سلجوقی، (1387 کلمه ی کارآفرینی بیش از 150 سال قدمت دارد و از کلمه ی فرانسوی اینترپرندر1 در سال 1828 به انگلیسی برگردانده شده است (هادی مقدم زاده و رحیمی فیل آبادی، .(1383 هرچند اصطلاح کارآفرینی برای نخستین بار توسط کانتیلیون (1700) تعریف شده است ولی شومپیتر (1971) کاربرد عام اصطلاح کارآفرینی را در حوزه ی اقتصادی به میل (1934) نسبت می دهد. بعد از میل، شومپیتر (1934) از منظر دیگری به کارآفرینی توجه داشته است، وی به نوآوری و نقش آن در پویایی نظام های اقتصادی تأکید می کند. از سوی دیگر مک کللند (1961) به نحوی مشخص و گسترده به ارائه نظریه و تییبن رابطه ی بین ویژگی های فردی با رشد و توسعه اقتصادی در زمینه ی شغلی پرداخت و به این نتیجه رسید که پیشرفت به یک گروه یا مذهب خاص اختصاص ندارد و با رشد و تو سعه برخی از ویژگی ها در افراد می توان رشد و توسعه اقتصادی را در جوامع مختلف فراهم کرد. با کارهای مک کللند (1961) توجه از عمل به عمل کننده تغییر تمرکز داد (نقل در شکرکن و همکاران، 1381، ص .(2 کارآفرینی را در وهله ی اول صفت کسی می دانند که اهل ایجاد کار و اشتغال زایی است (صمد آقایی، 1378، نقل در پیر خایفی،1383 ص .( 44
4
هم چنین کارآفرینی تلاشی است برای ایجاد ارزش از طریق شناخت فرصت های شغلی، مدیریت ریسک مناسب با آن ها فرصت ها و از طریق مهارت های مدیریتی و ارتباطی به منظور بسیج نمودن منابع انسانی، مالی و جنسی که برای به ثمر رسیدن و تحقیق یک پروژه لازم است (کریم زاده، 1379، ص 4، نقل در صابر، .(1381
به منظور انجام پژوهش حاضر به مبحث ویژگی های روان شناختی کارآفرینان که آن ها را از غیر کارآفرینان متمایز می کند (این ویژگی ها مؤلفه های پژوهش حاضر را شامل می شود) توجه می شود. پژوهش های مختلف ارتباط این ویژگی ها را با کارآفرینی مورد بررسی قرار داده اند. با توجه به تحقیقات (کول، 1950؛ پیتر دراکر، 1985؛ بروش، 1989؛ جنینگر، 1994؛ جعفری،1371؛ احمدپور، 1377؛ نقل در صابر، 1381؛ احمد پور، 1379؛ صادقی، 1374؛ نقل در پیرخایفی، 1383؛ وسپر، 1980؛ هورنادی، 1982؛ نقل در احمدپور، 1378؛ هبرت و لینک، 1982؛ کارلند و دستیارانش، 1984؛ نقل در سلجوقی، 1387؛ صمدآقایی، 1378؛ احمدپور و عزیزی، 1383؛ هادی مقدم زاده و رحیمی فیل آبادی، 1383؛ سلجوقی،(1387 در مجموع ابعاد گوناگون کارآفرینی (مؤلفه های کارآفرینی) که درمتون درسی قابل بررسی هستند، می توان در چند مقوله ی کلی زیر بررسی کرد(این مقوله بندی صرفاً جهت سهولت درکار تحلیل است): مؤلفه ی اقتصادی: ثروت گرایی، سودگرایی، افزایش درآمد، توزیع ثروت، اهل کاروعمل بودن، فرصت جویی، انرژی وپشتکار، تلاش وکوشش، پیشرفت گرایی، رشدگرایی، پیش قدم بودن، تحمل ابهام، نتیجه گرایی. مؤلفه ی عاطفی: رویا، عشق، وقف، خوش بینی، صداقت، آرزومندی، مرکزکنترل درونی، پافشاری، اعتمادبه نفس، عزم واراده آرمان گرایی، خودمحوری. مؤلفه ی عقلانی: خلاقیت، بصیرت، توجه به جزئیات، آینده گرایی، استعداد، هوش، قدرت تخیل، دوراندیشی، دقت وکمال جویی، کنترل سرنوشت، استقلال طلبی، هدف گرایی، عمل گرایی، قاطعیت، ابتکارونوآوری. مؤلفه ی اجتماعی: حساسیت نسبت به دیگران، قدرت طلبی، همکاری،انعطاف پذیریی، سازگاری با دیگران، رهبری و پویایی، توانایی نفوذ بردیگران. مؤلفه ی سازمانی: نیاز به موفقیت، ریسک پذیری، تعهد و مسئولیت پذیری، کارآمد بودن.
اما درخصوص تحلیل محتوای کتب درسی دوره ی ابتدایی براساس توجه به مؤلفه های کارآفرینی تاکنون تحقیقاتی صورت نگرفته است از این رو ضرورت پژوهش حاضر روشن می
5
شود. از این رو هدف کلی پژوهش حاضر بررسی میزان برخورداری کتب درسی تعلیمات اجتماعی دوره ی ابتدایی از مؤلفه های کارآفرینی است.
-3 روش شناسی تحقیق
برای انجام پژوهش حاضر و پاسخ گویی به سؤالات آن از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. روش تحلیل محتوا یکی از پرکاربردترین روش های تحقیق در مطالعات علوم اجتماعی، رفتاری و انسانی است (جعفری هرندی، نصر و میرشاه جعفری، (1387 و به عنوان روش بررسی پدیده ها و مفاهیم، از دیر باز مورد توجه صاحبنظران واقع شده است. اما در دهه های اخیر هم به عنوان یک روش تحقیق کمی و کیفی و هم به عنوان یک نظام رشته ای جایگاه ویژه ای یافته است (معروفی و یوسف زاده، .(1388 به گفته بدیعی ( 2001، نقل در ضغیمی، باقری نسامی، حق دوست اسکوئی و یادآور نیکروش،(1387 از عمر اصطلاح تحلیل محتوا 50 سال بیش نمی گذرد. روش تحلیل محتوا با طبقه بندی، تحلیل و تبین داده ها برای حل مسائل علمی پاسخ مناسبی است (سرمد و هم کاران،1377؛ حکیم زاده و همکاران،1386؛ نقل در اسفیجانی، زمانی و بختیارنصرآبادی، 1387، ص 139؛ کریپندروف،1383، ص 25 ؛ پناه شوشی، 1387؛ پارسا، رمضانی،رویین، رومیانی، سبزواری و سلیمانی، .(1388 در این روش که شیوه ای مناسب برای تحلیل پیام های متون درسی به حساب می آید ابتدا مقوله های متفاوتی تعریف می شوند (هولستی،1373، نقل درشمشیری و نوشادی، ص (67 که در این پژوهش مقوله ها همان مؤلفه های کارآفرینی هستند. سپس با توجه به این مقوله ها واحدهای تحلیل یعنی فراوانی های مربوط به متون درسی، تصاویر جدول بندی می شوند و پس از آن با توجه به جدول های به دست آمده تحلیل صورت می گیرد. شایان ذکر است در پژوهش حاضر بنا به سؤال های مذکور شاخص فراوانی کفایت می کند چرا که هدف شناسایی مؤلفه هایی است که به آن ها توجه شده ویا اصلاً مورد توجه قرار نگرفته اند. از این رو در این پژوهش تفاوت معناداری و آزمون های مربوط به آن ها کاربردی ندارد.
جامعه آماری این تحقیق، کتب درسی تعلیمات اجتماعی دوره ی ابتدایی تحصیلی است. با توجه به نوع تحقیق، بر اساس ماهیت دروس و اهدافی که برای دروس مختلف منظور شده است
6
از بین کتب درسی دوره ابتدایی، کتب تعلیمات اجتماعی انتخاب شد. نمونه آماری کل جامعه در نظر گرفته شد و کتب تعلیمات اجتماعی پایه های سوم تا پنجم ابتدایی تحلیل شد.
ابزار جمع آوری اطلاعات: در تحلیل محتوا، تحلیلگر با مراجعه به متن، واحدهای اصلی تحلیل، مانند کلمات، جملات، پاراگراف ها، مضامین آشکار و مضامین پنهان موجود در متن مدون کتاب، شخصیت های معرفی شده در متن و همچنین تصاویر و نمودارها و اشکال را مورد توجه قرار داده و بر اساس برداشت خود از آن واحدها، هر کدام را در مقولات تعیین شده قبلی دسته بندی می کند. در این تحقیق نیز تحلیلگر پس از مراجعه به متن و تصاویر کتب سه گانه نمونه تحقیق، به بررسی واحدهای مختلف تحلیل پرداخته و هر کدام را در مقولات مورد نظر گنجانیده است.
تجزیه و تحلیل داده ها: در این تحقیق، از روش شمارش فراوانی به عنوان یکی از رایج ترین روش های جمع آوری داده ها و ارائه یافته ها استفاده شده است و با مراجعه به هر کتاب، تعداد دفعاتی که به یک ویژگی کارآفرینی در قالب هر یک از واحدهای تحلیل مانند کلمات و ... در متن و تصاویر پرداخته شده است مورد شمارش قرار گرفته و گزارش شده است.
-4 یافته های پژوهش جدول :1 تحلیل محتوای تعلیمات اجتماعی سال سوم ابتدایی
ال سوم ابتدایی
7
با توجه به جدول شماره 1 نتایج تحلیل محتوای کتاب تعلیمات اجتماعی سال سوم ابتدایی نشان می دهد که: به ترتیب مؤلفه های اقتصادی (متن 13 و تصویر (10، اجتماعی (متن12 و تصویر3 )، عقلانی (متن12 و تصویر(2، سازمانی (متن 9 و تصویر(2 و عاطفی (متن 4 و تصویر(0 مورد توجه قرار گرفته اند.
جدول :2 تحلیل محتوای تعلیمات اجتماعی سال چهارم ابتدایی ال چهارم ابتدایی
با توجه به جدول شماره 2 نتایج تحلیل محتوای کتاب تعلیمات اجتماعی سال چهارم ابتدایی نشان می دهد که: به ترتیب مؤلفه های عقلانی (متن 30 و تصویر(11، اقتصادی (متن 23 و تصویر(14، اجتماعی (متن 17 و تصویر(3، سازمانی (متن 10 و تصویر(2 و عاطفی ( متن 1 و تصویر(0 مورد توجه قرار گرفته اند.
