بخشی از مقاله
چکیده
هدف این پژوهش میزان محتوا و مقولههای تربیت شهروندی در کتب تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی می باشد جامعه آماری کلیه کتب تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی، روش انجام پژوهش توصیفی - تحلیل محتوا - . ابزار پژوهش شامل 27 مقوله تربیت شهروندی بود که در تحقیق مجلل چبقلو - - 1387 از آن استفاده شده است.
با توجه به کتاب تعلیمات اجتماعی پایه سوم و بخش مدنی کتب تعلیمات اجتماعی پایه چهارم و پنجم که بیشتر به مؤلفههای شهروندی در سنین دبستان پرداخته است، نسبت به استخراج کمی مقولهها اقدام گردید. نتایج نشان داد که در کتابهای درسی سه پایه تحصیلی ابتدایی، به مقوله آگاهی از ساختارهای حکومت و وظایف آن بیش از حد توجه شده است و بر عکس به مقوله آگاهی از سازمانها و نهاد های بین المللی هیچ توجهای نشده است.
مقدمه
یکی از زمینههایی که به ویژه در دههی اخیر در بسیاری از مجامع علمی بینالمللی و کشور ما در زمینه تعلیم و تربیت از جایگاه ویژهای برخوردار شده است و دامنه مباحثات و پژوهشها در آن بطور فزایندهای در حال گسترش میباشد، مقوله تربیت شهروندی است. بیگمان میتوان گفت که فلسفه تشکیل هر نهاد یا سازمانی پاسخگویی به نیاز یا نیازهای معینی است و نظام آموزش و پرورش نیز از آن رو شکل یافته و قوام گرفته است که شهروندانی مؤثر و مطلوب را متناسب با نیازها و ارزشهای اجتماعی تربیت و تحویل جامعه نماید. متأسفانه در نظام آموزش و پرورش بویژه برنامههای درسی مدارس توجه لازم به تربیت شهروندی نمیشود و صرف نظر از آنکه برنامه درسی ویژهای تحت این عنوان وجود ندارد، در قالب برنامههای درسی دیگر نیز کمتر اثری از آن میتوان یافت
با تغییرات بوجود آمده در طی یکی دو قرن اخیر و نیاز جوامع به شهروندانی که بتوانند در جوامع جدید زندگی کنند، مفهوم تربیت شهروندی1 - آموزش شهروندی - در دیدگهای گوناگون و بر اساس شکل و نوع جوامع اهمیت یافت؛ اصولاً تربیت شهروندی عبارت است از فرایند انتقال دانشها، ارزشها و نگرشهای لازم برای مشارکت و ثبات سیاسی جامعه از یک نسل به نسل دیگر. این انتقال شامل موارد مختلفی نظیر: آگاهی از تاریخ و ساختار نهادهای سیاسی، احساس وفاداری به ملت، نگرش مثبت نسبت به اقتدار سیاسی، باور به ارزشهای بنیادی - مانند حاکمیت قانون و تسامح و تساهل - ، علاقه به مشارکت سیاسی و کسب مهارتهای لازم برای فهم سیاستهای عمومی و نظارت بر آنها میشود
آموزش و پرورش در جوامع امروزی به عنوان کلیدی ترین نهاد آموزشی در جهت توسعه همه جانبه بشمار می رود. چرا که در پرتو آموزش است که انسانها متحول می شوند. برپایه نظام آموزشی و تربیتی یک جامعه است که نظم و انضباط اجتماعی حالت نهادی به خود می گیرد و عامه مردم به طرف فرهنگ ترقی و توسعه حرکت می کننداساساً. هدف از تشکیل نظام آموزشی در سراسر دنیا از آموزش ابتدایی تا آموزش عالی به طور کلی پاسخ به خواست ها و در نظر گرفتن غرض نهایی جامعه است اهداف نهایی تعلیم و تربیت را می توان در تحقق دو هدف کلی پرورش شخصیت انسان و رفع نیازهای اجتماعی خلاصه نمود
با توجه به وسعت جامعه دانش آموزان ابتدایی نقش بسیار مهم کتابهای درسی مدارس به خصوص تعلیمات اجتماعی به عنوان اصلی ترین منبع رسمی آموزش در مدارس و تاثیرگذاری زیاد این کتابها به دلیل تاکید معلم، دانش آموز و آموزش و پرورش بر آنها می توان انتظار داشت که تربیت شهروندی در محتوای این کتابها به گونهای باشد که در آینده ای نزدیک شهروندانی خوب و تربیت یافته را در قشر وسیعی از جامعه شاهد باشیم.
علیزاده - 1378 - درتحقیقی باعنوان » آموزش شهروندی در کتب درسی« به بررسی مقوله شهروندی در کتابهای دوره ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان پرداخته است. بر اساس نتایج به دست آمده در این تحقیق در کتب دوره ی ابتدایی چهار مقوله ی راهنمایی و رانندگی، بهداشت شهری، محیط زیست شهری و شورای اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.
بهشتی - - 1386 در تحقیقی تحت عنوان »شاخصهای شهروندی در کتب علوم اجتماعی دوره متوسطه نظری« با تشخیص 25 مؤلفه حقوق شهروندی در قانون اساسی ایران با روش تحلیل محتوای توصیفی و با استفاده از ابزار چک لیست، به بررسی میزان توجه به مؤلفه های حقوق شهروندی به صورت مستقیم و غیر مستقیم در کتاب های علوم اجتماعی دوره متوسطه تحصیلی پرداخته است. نتایج مشخص نموده است که در کتاب علوم اجتماعی دوره پیش دانشگاهی هیچ اشارهای به مؤلفههای حقوق شهروندی نشده است، در مجموع 70 مورد به مؤلفههای شهروندی در سه پایه اول، دوم و سوم متوسطه توجه شده است که 22 مورد مستقیم و 48 مورد غیر مستقیم بوده است، بیشترین توجه در میان ابعاد متفاوت شهروندی، به مقوله سیاسی شده است که ساختار حکومت را در بر میگیرد.
در تحقیقی دیگر، منوچهر - 1386 - در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان بررسی مقایسه ای محتوای کتب درسی مقطع ابتدایی با ویژگی های شهروند جهانی در سال تحصیلی با روش کیفی تحلیل محتوا و جامعه آماری کتاب های تعلیمات اجتماعی سوم، چهارم و پنجم ابتدایی و با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند به تحلیل و بررسی موضوع تحقیق پرداخته است. در پایان نتیجه گرفته است که کتاب های درسی مورد نظر به صورت ناقص و گذرا به آموزش ویژگی های شهروند جهانی پرداخته است. در این کتابها به آموزش مؤلفه های مهمی چون تعهد برای مبارزه با بی عدالتی و نابرابری، احساس هویت و اعتماد به نفس، احترام به انسانها و چیزها، صلح، جهانی شدن و وابستگی متقابل، علاقه به محیط زیست و تعهد برای توسعه پایدار، بسیار کم توجه شده است.
مون پاملا و همکاران - 2009 - اهداف آموزش شهروندی و فرم های مختلف آزاد در مدارس اسکاتلند را مورد مطالعه قرار دادند. بر اساس مطالعات آنان نقش مدرسه در حفظ تمایز فرهنگی و سیاسی اسکاتلند، فرم های مختلف آموزش شهروندی به عنوان هدف کلیدی برنامه های درسی مدارس اسکاتلند مد نظر قرار می گیرد. نهادهای قابل توجه و گسترده حرفه ای در توسعه رفتار و آموزش شهروندی باعث توسعه، پیشرفت سیاست در اسکاتلند شده است. رفتار شهروندی و بهبود و ارتقاء آن نقش مهمی در شکل گیری ابعاد مختلف شخصیتی دانش آموزان ایفا می کند که باید در آموزش های مدرسه مد نظر قرار گیرد.
در تحقیقی دیگر توسط می هویی لیو - 2008 - تحت عنوان »توسعه ارزش های شهروندی« یک مطالعه موردی در تایوان انجام گرفته است. نتایج نشان میدهد که به دلیل سیاست برنامه درسی ملی، اهداف و رویکردهای مربوط به تربیت شهروندی خیلی خاص و تجویزی هستند. علاوه بر این ارتباط قوی بین سیاست های ملی و قوانین و پیش بینیهای برنامه درسی مدرسه وجود دارد. به نظر می رسد که تجارب آموزشی با هدف ارتقاء استقلال اخلاقی و به واسطه فعالیت های مدرسه پایه ریزی شدند
اهداف پژوهش
-اندازه گیری کمی سهم مطالب مربوط به مؤلفههای تربیت شهروندی
-ارزیابی کمی مؤلفههای تربیت شهروندی مطرح شده به تفکیک پایه های تحصیلی
سؤال های پژوهش
-1در کتب تعلیمات اجتماعی سه پایه تحصیلی دوره ابتدایی توزیع کمی مطالب مربوط به تربیت شهروندی به چه میزان است.
-2مؤلفههای تربیت شهروندی مطرح شده در کتب تعلیمات اجتماعی به تفکیک پایه های تحصیلی، چگونه است
-3چه موضوع هایی وجود ندارد و آیا ضروری است مطالب جدیدی به کتاب های درسی در ارتباط با موضوع مؤلفههای تربیت شهروندی اضافه شود؟
روش کار
روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، توصیفی و از نوع ارزشیابی و تحلیل محتوا است. جامعه آماری شامل کتب تعلیمات اجتماعی پایه سوم تا پنجم دوره ابتدایی که در سال تحصیلی 91-92 تدریس میشوند، است. نمونه آماری شامل کتاب تعلیمات اجتماعی پایههای سوم و بخش مدنی کتاب تعلیمات اجتماعی پایه چهارم و پنجم در سال تحصیلی 91-92 بوده است. واحدهای تحلیل در این پژوهش شامل جملات کتب بوده است که به شکل کلی در هر کتاب مد نظر قرار گرفته است و صرفاً مبنا مقولههایی بوده که در ادامه معرفی شده است.
ابزار پژوهش کتابهای درسی تعلیمات اجتماعی پایه سوم و بخش مدنی تعلیمات اجتماعی پایه چهارم و پنجم دوره ابتدایی که در سال تحصیلی 91-92 در مدارس به صورت رسمی تدریس میشوند، جداگانه و با استفاده از ملاک های مورد نظر مورد تأیید صاحب نظران و با کمک اساتید راهنما و مشاور مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. روش تحلیل اطلاعات بر اساس آمار توصیفی انجام میگیرد که فراوانی و درصد بر اساس اسناد و پیش نویس مقوله های تربیت شهروندی مورد استفاده قرار میگیرد. بدین منظور فراوانی مقولههای تربیت شهروندی در کتب مورد نظر استخراج گردید و در قالب جداول مربوطه تعداد و درصد هر یک از مقولهها در هر پایه مشخص گردید، و مبنای تبیین یافته ها قرار گرفت.
تجزیه تحلیل داده ها
در این فصل به بررسی یافتههای حاصل از تحلیل محتوای کتب تعلیمات اجتماعی بر اساس مقولههای 27 گانه در هر پایه پرداخته میشود.مقوله های مورد بررسی به شرح ذیل می باشد:
-1 مهارت مشاهده، فهم، ادراک و داوری درست و منطقی و حل مسئله
