بخشی از مقاله
چکیده
امروزه هرچند جوامع بشری دارای نوعی وفاق اجتماعی و انسجام ملی هستند ولی افراد آن از نظر سنی، جنسی، شغلی، نژادی، قومی و مذهبی متفاوت از همدیگرند و این تفاوت ها باعث ایجاد گروه های اجتماعی متنوعی در جوامع می شود که پدیده ی
هوبت قومی یکی از مشخصه های جوامع متنوع فرهنگی امروز است . در چنین جوامعی خرده فرهنگ هایی متناسب با وضعیت
گروهی های متنوع هویداست . از سوی دیگر کتاب درسی، ابزاری اساسی در انتقال مفاهیم، اطلاعات، ارزش ها، هنجار ها و حتی
آموزه های فرهنگی و مذهبی در میان افراد است و در نهایت منجر به شکل گیری شخصیت کودکان و نوجوانان یک جامعه می شود . در این میان، تحلیل محتوای کتاب های درسی با توجه به مقوله هویت قومی ضرورت می یابد تا مشخص شود میزان توجه به مقوله هویت قومی در کتاب های درسی چگونه است . بر این اساس، پژوهش حاضر قصد دارد به تبیین جایگاه مفهوم هویت قومی در کتاب درسی تعلیمات اجتماعی دوره ی های ابتدایی و راهنمایی در سال تحصیلی 91-92 با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا بپردازد . جامعه آماری شامل کلیه کتاب های درسی تعلیمات اجتماعی دوره تحصیلی عمومی است که به شیوه نمونه گیری هدفمند، کتاب درسی تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی و راهنمایی (شامل 6 کتاب درسی ) انتخاب شده اند . داده ها از طریق نرم افزار آماری SPSS نسخه 18 به صورت جداول فراوانی و درصد و مقایسه ی مفهوم هویت قومی بین دو دوره تحصیلی ارائه شده است . یافته ها نشان
می دهد مفهوم هویت قومی در کتاب تعلیمات اجتماعی مورد توجه کافی قرار نگرفته است .همچنین مفهوم و جایگاهِ هویت قومی
در بین کتاب درسی تعلیمات اجتماعی دوره ابتدایی و دوره راهنمایی دارای تفاوت معناداری نیست.
کلید واژه ها: هویت قومی، تحلیل محتوا، کتاب درسی، تعلیمات اجتماعی
مقدمه
هویت3 در اصطلاح علمی به معنای »چیستی شناسی « یا »کیستی شناسی « است. در حقیقت هویت به مثابه امری احساسی یا
آگاهانه، واقعی یا خیالی، موجود یا جعلی معطوف به پاسخ به چیستی و کیستی انسان ها به صورت انفرادی و جمعی است.
»خودشناسی« و »دیگر شناسی« به منزله دو محور عمده در بحث هویت با معیارهای مختلفی اعم از علمی یا غیر علمی، بی طرفانه یا مغرضانه، احساسی و سطحی یا آگاهانه و عمیق مورد سنجش قرار می گیرد. روان شناسی فردی و اجتماعی، جامعه شناسی، علم
سیاست و دیگر علوم انسانی داعیه ی نسخه پیچی برای توصیف و تبیین آن دارند(مقصودی،.(1380 هویت امری اجتماعی است که
فرد آن را در تعامل با افراد و گروه های اجتماعی کسب می کند . هویت با این مفهوم دارای طبقه بندی های عدیده ای است که مهم
1 .bayram.aslani@yahoo.com 2 .m.kian44@yahoo.com 3 . Identity
220
ترین آن ها دو نوع هویت فردی و هویت جمعی است . هویت فردی که گاه به دو صورت شخصی و نقشی مطرح می شود و در مجموع به نوعی آگاهی اطلاق می شود که هر فرد در فرآیند اجتماعی شدن و تعامل با دیگران درباره ی خود کسب می کند .این
خودآگاهی به صورتی سبتاًن سازمان یافته بخشی از نظام شخصیتی حایل و واسطه ی بین دنیای درونی و برونی فرد است و در حوزه
یا میدان تعاملاتی، رابطه ی او را با خود و دیگران تنظیم و کنش هایشان را هدایت می کند . این نوع هدایت که توانایی فرد را به
کاربردن ضمیر مفرد »من« نشان می دهد، معرف هویت و استقلال شخصی و نقشی فرد است. ولی هویت جمعی معرف احساس تعلق
فرد به گروه های اجتماعی یا واحدهای جمعی نظیر خانواده، طبقه ی اجتماعی، قوم، ملت و احساس تعهد در برابر آن ها است . این نوع هویت که معمولاً با ضمیر جمع »ما« بیان می شود، رابطه ی فرد را با گروه های اجتماعی تنظیم می کند (عبداللهی و حسین بر، .(1381
علاوه بر این، هویت به زندگی افراد معنا می بخشد . ایمانوئل کاستلز 1 معتقد است که هویت فرایند ساخته شدن معنا بر پایه ی
یک ویژگی فرهنگی یا یک دسته ویژگی های فرهنگی که بر دیگر منابع معنا برتری دارد، است(گل محمدی،.(1381 کمال مطلوب هر حکومت ملی، برخورداری از یک ملت یکپارچه است که در میان اعضای آن، تفاوت های چشمگیر زبانی، مذهبی، قومی و نژادی
وجود نداشته باشد و همگان به یک هویت فراگیر ملی تعلق خاطر داشته و به آن وفادار باشند. اما در میان کشورهای مستقل جهان کمتر کشوری یافت می شود که به طور طبیعی دارای جمعیتی فاقد تفاوت های زبانی، مذهبی و قومی باشد. ایران نیز سرزمینی است که در جریان تحولات گوناگون تاریخی و حرکت های جمعیتی، ترکیبی از اقوام را در خود جا داده است(احمدی پور و حیدری موصلو، .(1389 از مهمترین وجوه تمایز جوامع کنونی که در عرصه های مختلف علوم انسانی ازجمله علوم سیاسی، جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی مورد مطالعه قرار گرفته است، تفاوت های قومی و شکل گیری گروه های قومی و هویت قومی و ارتباط آن با وفاق اجتماعی یا هویت ملی است. در حوزه علوم اجتماعی یکی از رویکردهای مسلط، دلالت بر وجود ارتباط معکوس بین میزان
هویت قومی دارد. به این معنی که هر چقدر میزان هویت قومی افراد جامعه بیشتر شود، میزان هویت ملی و وفاق اجتماعی و میزان
هویت ملی و میزان انطباق با فرهنگ کل کمتر خواهد شد و افزایش هویت های قومی تهدیدی برای وفاق اجتماعی و انسجام کل محسوب می شوند. درحالی که درواقع فرد می تواند از هر دو نوع هویت ملی و قومی، در موقعیت های کنشی مختلف سود جوید(احمدلو و افروغ، .(1381 هویت قومی از نوعی آگاهی سرچشمه می گیرد .آگاهی اعضای یک گروه قومی از تفاوت در مؤلفه های هویت قومی از قبیل تبار و اجداد مشترک افسانه ای یا واقعی، آگاهی تاریخی مشترک، فرهنگ مشترک مخصوصاً زبان و دین
مشترک، یک نام مشترک، با گروه های قومی دیگر که این آگاهی باعث نوعی انسجام درونی در گروه می شود . هویت قومی از ترکیب
متنوع مؤلفه های قومیت به وجود می آید و حتی در بسیاری از موارد تنها یک مؤلفه متفاوت باعث ایجاد نوعی هویت قومی می شود . بنابراین، در بین اقوام مختلف مؤلفه های قومیت متفا وت بوده و در گروه قومی، هر یک از مؤلفه ها داری درجات اهمیت متفاوتی هستند(پاینده و جعفرزاده پور، .(1389
1 . Emanuel Cast ells
221
قوم و قومیت 1 به صورت هر چه گسترده تر درباره ی گروه های انسانی به کار می رود که به دلایلی چون ابهام در حدود آن ها، فقدان نهادهای سرزمینی، عدم توسعه خرد وکوچک بودن و بالاخره غرابت آن ها، این امکان را ایجاد کرده است که اصولاً وجودشان
زیر سئوال برود.عده ای قوم را با توجه به قومیت تعریف می نمایند و معتقدند قوم عبارت است از »:یک گروه انسانی- نژادی که زبان
و فرهنگ و روش زندگی و تمنیات گروهی ویژه ای در چاچوب یک شاخه بزرگ نژادی برخوردار است، به قسمتی که حتی از دیگر
گروه های نژاد خود قابل تشخیص و تفکیک می گردد . به همین دلیل است که گاهی همین گروه قومی به معنی ملی یا معادل آن در
می آید« (الطائی، .(1378 در تعریفی دیگر گروه قومی، گروهی با سنت فرهنگی مشترک، احساس هویتی که آن را به عنوان یک گروه فرعی از یک جامعه بزرگ تر مشخص می کند . اعضای هر گروه قومی از لحاظ ویژگی های خاص فرهنگی از سایر اعضای جامعه ی خود متمایزند(احمدی، (1379، بنابراین قوم عبارت است از سازمان اجتماعی شکل یافته بر پهنه سرزمین معین و شامل مردمی است
که در طو ل تاریخ با هم پیوندهای اقتصادی، فرهنگی، خویشی و ...برقرار کرده و دارای زبان، ویژگی های فرهنگی، مذهبی و دینی،
پیوندهای خونی، آداب و رسوم، سنت ها و ارزش های اجتماعی مشترک می باشد( ابوطالبی، .(1379
عوامل بسیاری زیاد و مرتبطی مفهوم قومیت را در بر می گیرد که برد اشت های بسیار متفاوتی از قومیت را در پی دارد که با هم
ضد و نقیض می باشند .این بدان خاطر است که قومیت یک پدیده ی تاریخی تحول پذیر است که با عوامل متعددی در ارتباط می باشند(نواح و تقوی نسب، .(1387 مارشال گاردن(1994)2 قومیت را شامل افرادی می داند که به واسطه و یژگی های عمومی مشترکی که آنها را از دیگران متمایز می کند، مورد توجه خود یا دیگران قرار می گیرند . این ویژگی های مشترک و تمایز بخش، به حدی است که آنها فاصله رفتار فرهنگی را توسعه می دهند . قومیت یک مجموعه ی اجتماعی تمایز یافته، بسته و پایدار معرفی می گردد که ریشه
های خود را در گذشته ای اسطوره ای تصور می کند گروه. قومی، عموماً دارای یک نام، رسم ها، اندیشه ها و زبان مشترک
است.بنابراین، مهمترین خصوصیات یک قوم را می توان در موارد زیر دانست :نیاکان مشترک واقعی یا اسطوره ای، نام مشترک،
سرزمین مشترک، زبان مشترک، فضاهای مشترک زیستی، آداب و رسم مشترک، ارزش های مشترک و احساس تعلق به یک گروه
واحد(نواح و تقوی نسب، .(1387 به طور کلی، قومیت به دیدگاه ها و شیوه های عمل فرهنگی که اجتماع معینی از مردم را متمایز می کند، اطلاق می شود(عیوضی، .(1380
هویت قومی3 می تواند بیشتر از طریق ریشه شناسی قابل فهم باشد . از ترکیب و تفسیر تعریف هویت و قومیت می توان نتیجه گرفت آنها دلالت بر همانی و یکسانی دسته ای از مردم دارند که دارای »منشأ مشترک «، »سرنوشت مشترک «، »احساس
مشترک)«قمری، (1384، آداب و رسوم، سنت ها، تجربه های تاریخی و در برخی موارد، اق امت جغرافیایی عمومی مشترک هستند .
هویت قومی بخشی از هویت اجتماعی افراد است که درکنار هویت های دیگر مثل هویت محلی، منطقه ای، نژادی، فرهنگی و غیره قرار می گیرد، ولی باید توجه داشت که هویت قومی در بین سایر هویت ها از اهمیت بیشتری برخوردار است چرا که از جمله
1 . Ethno & ethnicity 2 . Gordon marshal 3 .Ethnic identity
222
هویت های اولیه فرد، محسوب می شود(مالسیویس1،.(2004 آنچه هویت قومی را از سایر هویت های اجتماعی متمایز می کند و به آن اهمیت می بخشد، منابعی است که مبنای شناسایی قومی قرار می گیرند. ریشه ها ی قومی، تبار، اعتقاد به نیکان مشترک(چه
خیالی، چه واقعی) به اندازه ای اهمیت دارند که از همان ابتدای تولد فرد با آنها بزرگ می شود و بصورت ذهنی و عینی آنها را در
خود تجسم می بخشد. نه تنها فرد بلکه گروه قومی نیز در باز شناسی و معرفی خود به عناصر قومی هویت خود ارجاع داده و مورد
شناسایی از سوی دیگران قرار می گیرد. از نظر اسمیت2 اهمیت این انتساب ها به حدی است که اگر ملتها خود را به یک ریشه
قومی وصل نکنند، فرو می پاشند(همان منبع). جان فینی3 بیان می کند که هویت قومی، مفهوم پویا و چند بعدی است که به هویت شخص یا احساس خود به عنوان عضوی از گروه قومی اشاره می کند .از دیدگاه او، ادعای شخص به هویت درون زمینه خرده گروه، ادعای سرزمین اجدادی و سهیم شدن حداقل در یک فرهنگ، نژاد، زبان، مذهب، نسبت یا مکان مبدأ، مشترک هستند.او اضافه می کند
که هویت قومی، دسته بندی ثابتی نیست، بلکه بیشتر مفهومی پویا و سیال از خود و دورنمای قومی است (ژوزف و رایان، .(2004
مشخصه های هویت قومی از نظر جنکینز4 این است که هویت قومی و منبع آن یعنی قومیت یکی از هویت های اجتماعی اولیه است که کودک با آن اجتماعی می شود. این هویت ها که در اوان زندگی اختیار می شوند در قیاس با هویت هایی کهمتعاقباً کسب
می گردند ، مقتدرانه تر عمل می کنند و کودک حداکثر می تواند از طریق تعریف درونی در مقابل آنها واکنش ضعیفی نشان دهد تا آنها را تعدیل یا مطابق خواست خود کند(مهدوی و توکلی قینانی، .(1388 از نظر وی هویت قومی تعیین کننده انواعی از نقش هایی است که فرد مجاز به ایفای آنهاست و دارای منزلتی والاتر از سایر منزلت های دیگر می باشد با توجه به دیدگاه جنکینز مشخصه های زیر را برای هویت قومی می توان بر شمرد:
- هویت قومی یک هویت جمعی است.
- هویت قومی به عنوان یک هویت اولیه که در دوران پایه فراگیری کسب می شود تبدیل به بخشی از ابزارهای شناخت متعارف
یعنی شناخت روابط و نسبت های معمول چیزها می شود.
- امکان تغییر هویت( قومی ) توسط فرد در شرایطی که احساس ناخرسندی می کند وجود دارد.
- تمایز های قومی بر پایه مشخصه های فرهنگی قرار دارند.
- هویت مبتنی بر قومیت می تواند جنبه موقعیتی داشته باشد(همان منبع).
برتون5 هم مشخصه های هویت قومی را در دو مقوله بیرونی و درونی قرار می دهد . مشخصه های بیرونی شامل پوشاک، زبان،
فولکلور، مذهب، رسومات و سنت ها و مشخص های درونی شامل ادراک خود نظیر چشم اندار زندگی، نسبت به دیگران و ادراک
تاریخ گذشته است . مشخصه های درونی در حوزه نامع قول وجود انسانی جای دارند و از عوامل متفاوت تأثیر می گیرند و با آنها ترکیب می شوند و شکل می یابند و بنابراین مطالعه آنها امری پیچیده است .یکی از دلایل پیچیدگی مشخصه های درونی این است که
1 . Malseves 2 .smith 3 .Jean Phinney
.Jenkins .Burton
4
5
223
شخص می تواند خودش را متعلق به گروه خاص و دارای تاریخ و فرهنگ متمایز از دیگران بداند اما این احساس را در زندگی روزمره خود آشکار نسازد(برتون، .(1380
شیخاوندی((1386 در پژوهشی با عنوان »باز تاب هویت اقوام ایرانی در کتاب های درسی ابتدایی و راهنمایی «، نشان داد که در
طراحی و تدوین این کتاب ها از پرداختن به مقولات هویت و فرهنگ قومی پر هیز شده و بیشتر روی ویژگی های فردی، مردانه و
شهری تأکید شده است.
توسلی و قاسمی (1381) در پژوهشی تحت عنوان »مناسبات قومی و رابطه ی آن با تحول جمعی «، اظهار می دارند با افزایش مناسبات و همکاری بین گروهی،تعلق و وفاداری اقوام به واحدهای جمعی بزرگ تر، از جمله هوی ت های جمعی منقطه ای و ملی، افزایش می یابد و در مقابل، کاهش این مناسبات به تقویت واحدهای جمعی خرد و تضعیف واحدهای جمعی کلان تر می انجامد.
احمدلو و افروغ((1381 پژوهشی با عنوان»رابطه هویت ملی و هویت قومی در بین جوانان تبریز « انجام داده اند که نتایج تحقیق
حاکی از آن است که جوانان تبریز در عین گرایش به هویت ملی نسبت به هویت قومی نیز گرایشی قوی دارند و بین این دو نوع
هویت جمعی، رابطه مثبتی برقرار است.
