بخشی از مقاله
برقراری پایداری اجتماعی در فضاهای فرهنگ محور با بهره گیری از انگاره های محیطی و اجتماعی
چکیده
سابقه تاریخی هر کشور موجب شکل گیری فرهنگ آن جامعه می شود فرهنگ هر جامعه نیز بر معماری آن جامعه تاثیر می گذارد. از مهمترین ویژگی های هنر معماری هم هدایتگری فرهنگی است. یکی از مکان هایی که هنرمند در آن می تواند دغدغه های ذهنی خود را از مسائل گوناگون به شکل مفاهیم مختلف در قالب آثار هنری جهت تاثیرگذاری بیشتر بر روی افراد جامعه عرضه نماید یک مرکز یا مجتمع فرهنگی و هنری است. که اجتماع پذیر کردن این مراکز یکی از اصلی ترین مولفه های مهم و موثر در خلق فضاهای فرهنگی است که این امر درگرو توجه به انگاره های محیطی و اجتماعی مختلف است. که این انگاره ها را می توان در بخش های معماری پایدار جستجو نمودعموماً.معماری پایدار را مبتنی بر سه بعد محیطی، اقتصادی و اجتماعی می دانند و مجموعه های فرهنگی و هنری یکی از مکان هایی است که پایداری اجتماعی در آن دنبال می شود. سعی پژوهش حاضر فراهم آوردن بستری در جهت بهبود جایگاه فرهنگ و هنر، با تاکید بر خلق فضای فرهنگی منطبق با اصول معماری پایدار و با تاکید بر پایداری اجتماعی است و در پی پاسخ به این سوال است که، مجتمع های فرهنگی و هنری چگونه می توانند در پایداری اجتماعی موثر واقع شوند؟ روش مورد استفاده در این مقاله، راهبرد تحقیق کیفی با رویکرد نظریه های زمینه ای (زمینه یاب) است. در زمینه مطالعات تحقیق پیش رو بررسی مجموعه های فرهنگی و هنری به عنوان یک فضای شهری در جوانب گوناگون هر یک به نوبه خود می تواند یاری بخش حل این مسئله باشد.در راستای دست یابی به پایداری در فضاهای فرهنگی هنری بیشتر به جنبه پایداری اجتماعی پرداخته شده است. لیکن رویکرد مقاله حاضر ابتدا لزوم توجه به جنبه اجتماعی معماری پایدار بوده و سپس با علم بر نقش اجتماعی مجموعه های فرهنگی و هنری به بیان راهکارهایی جهت برقرار نمودن پایداری مذکور در این فضاها می پردازد.
واژههای کلیدی: مجتمع فرهنگی هنری ، معماری پایدار، پایداری اجتماعی
-1 مقدمه
معماری را باید وسیله ای غیر قابل انکار برای زندگی و نه فقط ساختن، بلکه مجموعه ای از تفکر، عملکرد و مصرف دانست و ساختارهای معمارانه نه فقط جهت استفاده ی فیزیکی، بلکه استفاده ی روحی و روانی و حتی به عنوان هنر زندگی اجتماعی و تعادل در موجودیت و هماهنگی سیستماتیک این تعادل که همگنی و تداوم خود را از طبیعت محیطی داشته باشد و نه در
اجتماعی سه بعدی که از علوم و فنون پیروی می نمایند، بلکه به صورت انرژی و نیروئی برتر در هر انسانی نمود یابد(ادوارد برایان، 1389،صص 16و .(125 نظریه توسعه پایدار و در پی آن معماری پایدار، امروزه جزء یکی از بحث انگیزترین موضوعات عرصه معماری است. اینکه هر ساختمانی باید بتواند با محیط طبیعی که در آن واقع شده رابطه برقرار کند جای بحث ندارد. آنچه چالش محسوب می گردد نوع و چگونگی این رابطه است. ایده ی معماری پایدار امروزه برای پاسخگویی به این پرسش مطرح گردیده است. در واقع طراحی پایدار نوعی از معماری است که از حداکثر استعدادهای محیطی برای آسایش مصرف کنندگان سود می جوید و ابزار ها و راهکارهای هوشمندانه ای در این راه به کار می گیرد؛ در این نوع معماری، بنا با موقعیت مکانی، شرایط اقلیمی و طبیعت پیرامون خود تعامل وارتباط متقابلی بوجود می آورد(جدایی.ا، جلیل پور اقدم، 1390،ص .(3 یکی از اساسی ترین و مهم ترین جنبه های پیشرفت در هر جامعه، سطح آگاهی و آشنایی مردم آن جامعه می باشد. در این راستا یکی از اهداف ایجاد مجموعه فرهنگی، اطلاع رسانی همگانی و آشنا نمودن عموم با مقوله فرهنگ در جامعه می باشد. پژوهش حاضر نیز در راستای خلق رابطه ای تنگاتنگ میان گروه های مختلف مردم و مجموعه های فرهنگی و هنری در صدد ارائه راهکارهایی جهت برقراری این رابطه از طریق مطرح کردن مباحثی همچون پایداری اجتماعی و نقش مجموعه های فرهنگی و هنری در برقراری این رویکرد از معماری پایدار سعی در آشتی دوباره مردم با مقوله فرهنگ و هنر و به تبع آن حضورپذیری بیشتر مردم در فضاهای فرهنگی که در حقیقیت موجب همبستگی اجتماعی و برقراری پایداری اجتماعی می شود را دنبال می کند.
-2 روش تحقیق
روش مورد استفاده در این مقاله، راهبرد تحقیق کیفی با رویکرد نظریه های زمینه ای (زمینه یاب) است. از آنجایی که این روش، دارای ظرفیت بالایی برای دست یابی به کیفیت های غنی شرایط و محیط های زندگی واقعی است، به نظر می رسد برای مطالعه موضوع مورد نظر در این مقاله، پاسخگو خواهد بود. راهبرد تحقیق کیفی برای فهم معانی و فرایند فعالیت های مردم پاسخگو است؛ در طراحی، رویه و امکان تعدیل در اثنای پیشرفت پروژه انعطاف پذیر، نسبت به معانی و فرآیند دست ساخته ها و فعالیت های انسان دارای حساسیت است. خاستگاه اصلی روش تحقیق کیفی، علوم اجتماعی است و در واقع این روش، در نظر دارد پدیده های اجتماعی یا کالبدی را در زمینه ای پیچیده، توصیف یا تبیین کند و با نگاهی کل به نگر تفسیر آن بپردازند ( گروت و وانگ،1386، .(179-176
در توضیح رویکرد نظریه های زمینه ای در راهبرد تحقیق کیفی، گفته شده پژوهشگر در پی آن است که فارغ از ارایه باورها و تصورها، اجازه دهد که شرایط طبیعی محیط، داده ها را تعیین کند و سپس نظریه ای از میان داده ها به تکوین برسد. پس از تدوین نظریه، می توان برای سنجش توانایی تبیینی آن، محیط های مشابه دیگر را مورد مطالعه قرار داد . در ادامه بیان شده است که ویژگی مهم نظریه زمینه ای، استفاده از فرایندی متمرکز، قابل تکمیل و تعاملی است که به طور هم زمان گردآوری داده ها، کدگذاری (تحلیل داده ها)، و نگاشت یا بنای نظریه را شامل می شود. در واقع بین این سه مرحله، ارتباطی رفت و برگشتی و تعاملی برقرار است. این همان فرایندی است که در روش مطالعاتی این مقاله مدنظر است، در واقع این طور به نظر می رسد که با عمل رفت و برگشت بین گردآوری اطلاعات، تحلیل آنها و نتیجه گیری در بیان پیشنهادات می توان به راهکارهایی جهت برقراری پایداری اجتماعی در فضاهای فرهنگی و هنری دست یافت؛ بر این اساس، در این مقاله در مرحله اول؛ جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای و اسنادی انجام پذیرفته، و به موازات مطالعات کتابخانه ای، مطالعات میدانی نیز صورت گرفته است. سپس این مطالعات با زمینه تحقیق مطابقت داده شده و مورد تحلیل کیفی قرار گرفته است. در نهایت بر مبنای مطالعه زمینه ای انجام شده، تطبیق هایی صورت گرفته و نتایج کلی این تحقیق حاصل شده است. در این پژوهش جهت دستیابی به مبانی نظری تحقیق، نخست تعاریف و مفاهیم معماری پایدار و پایداری اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته، بعد از دستیابی به مفاهیم پایه ای و رویکردهای نظری، اصول و معیارهای طراحی پایدار استخراج گردیده و با تأکید بر این مهم
که پایدار سازی فضاهای فرهنگی در تحقق اهداف معماری پایدار امکان پذیر است، به بررسی و تحلیل پایداری اجتماعی و نحوه برقراری آن در مجموعه های فرهنگی و هنری پرداخته شده است.
– 3 ادبیات و پیشینه تحقیق
.1-3 پیشینه تحقیق
در پیشینه موضوع این تحقیق علاوه بر منابع مطالعات شهرسازی که داده هایی در خصوص جایگاه فضاهای فرهنگی در برنامه ریزی شهری در دست قرار داد به پژوهش هایی مراجعه شد که به بررسی مفهوم پایداری و معماری فضاهای فرهنگی پرداخته بود. نزدیکترین مطالعات انجام شده در این زمینه شماره بیست و سوم مجله آبادی بودکه به ویژگی های معماری فضاهای فرهنگی پرداخته و نظرات صاحب نظران و معماران مطرح در طراحی فضاهای فرهنگی و هنری را آورده است. همچنین مهندسین مشاور نقش در کتاب »نقد آثاری از معماری معاصر ایران که توسط مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری به سال 1387 به چاپ رسیده است؛ به بررسی چند اثر شاخص با کاربری فرهنگی پرداخته و به بیان مفاهیم موجود در مبانی نظری این آثار و مستتر در آنها پرداخته است.
.2-3 تعریف کلی از فرهنگسرا و انواع آن در ایران
فرهنگسرا ساختمانی است که در آن یک یا چند نهاد فرهنگی فعالیت دارند. در فرهنگسراهامعمولاًشرایطی برای وقوع رویدادهای مختلف فرهنگی و هنری و نیز آموزش امور گوناگون فرهنگی و اجتماعی و همچنین آموزش پیشه ها و هنرهای گوناگون فراهم می گردد. فرهنگسراها بر پایه شیوه فعالیت به یکی از محورهای سه گانه شخصیت (کمیتی)، محتوا (درونمایه) و نهاد می پردازد. فرهنگسرای شخصیت محور، عبارتند از فرهنگسراهای کودک، نوجوان، جوان، دانشجو، دختران، بانو و سالمند. فرهنگسراهای محتوا محور عبارتند از : اندیشه، قرآن، ................، انقلاب، پایداری، هنر، ملل، قانون، اقوم، ورزش، طبیعت، فناوری اطلاعات و . . . و فرهنگسراهای نهاد محور عبارتند از : خانواده، مدرسه و شهر(سعیدنیا،.(1379
.3-3 مفهوم پایداری
فعل sustain از ریشه لاتین sustinere و از دو جزء sus و tinere تشکیل شده است و از سال1290 میلادی در زبان انگلیسی به کار گرفته شده است. این فعل با مفاهیمی از قبیل حمایت، پشتیبانی و تداوم آمیخته است و صفت sustainable در توصیف " شرایط، حالت و یا چیزی " به کار می رود که می رود که مورد پشتیبانی قرار گرفته یا به واسطه کمک یا تامین معاش،همچنان تداوم یافته است(سفلایی،1382،.(13 مفهوم پایداری در فرهنگ های گوناگون دارای معانی متفاوتی است ولی آن چه می توان در مورد آن به صراحت گفت این است که پایداری دو جنبه دارد، انسان و طبیعت، و در واقع محل تلاقی میان امیال و آرزوهای» پایداری « انسانی و تفوق و برتری طبیعت است . مفهوم خواستار موازنه شایسته و دقیق بین نیازهای امروز و نیازهای فردا و همچنین بین انگیزه های خصوصی و اقدامات عمومی در تنگنای حرص و ترحم اجتماعی افراد و همدردی اجتماعی می باشد .)Mahboobolhagh, 2001( دهخدا پایداری را به معنای بادوام و ماندنی می دانداما وجه مشترک در میان تمامی تعاریف متعددی که از پایداری و توسعه پایدار ارایه گردیده "حفظ محیط زیست انسان به عنوان بستر توسعه است که این امر در قبال ارتباط متقابل میان چهار رکن اساسی توسعه پایداری یعنی توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی جامه عمل خواهد پوشید .)Decastri, 1996)
.3-4 مفهوم توسعه پایدار
توسعه پایدار یعنی آنچه که می تواند در آینده تداوم یابد . توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای حال انسان را با توجه به توانایی نسل آینده در دریافت نیازهایش مد نظر دارد. در حقیقت ایجاد تعادل میان توسعه و محیط زیست است. و در سه حیطه دارای مضامین عمیقی است :
توسعه پایدار در حقیقت تعامل میان توسعه و محیط زیست است. این مفهوم را اولین بار به طور رسمی براندت در سال 1987 در گزارش” آینده مشترک ما” مطرح کرد. نمودار 1در یک دید کلی اهداف توسعه پایدار را بیان می کند.
نمودار.1 سه شاخص اصلی توسعه پایدار(ماخذ: نگارندگان با استفاده از 2002، (Sam c m Hui
.3-5 مفهوم معماری پایدار
مفهوم معماری پایدار بیشتر از آن که با نگهداری زندگی مرتبط است، به افزایش در کیفیت و استاندارد زندگی می پردازد. بهترین مفهوم معماری پایدار برای معماران این است که محیط مصنوع را با توجه به افزایش کیفیت زندگی حال و مرتفع ساختن نیازهای آیندگان بسازیم. از جهت دیگر معماری پایدار با اقلیم هماهنگ می باشد و شرایط داخلی بنا در این نوع معماری در حد آسایش انسان می باشد و به محیط زیست خودش نیز آسیبی نمی رساند. معماری پایدار با اقلیم همگام است و محیط زیست را برهم نمی زند و معماری ای است که به اقلیم، انسان، فرهنگ و محیط زیست خودش احترام بگذارد (قیاسوند،1387، .(25 – 24
.3-6 مفهوم پایداری اجتماعی و شاخص های آن
توسعه اجتماعی به معنای دگرگونی های بنیادی در ساختارها و روابط اجتماعی با انگیزه تحقق اهداف ادغام اجتماعی، انسجام اجتماعی و برآوردن نیازها به همراه بالا بردن سطح آزادی و افزایش توانایی جامعه برای بهبود وضع خود می باشد. توسعه اجتماعی پایدارمعمولاً به توانمندسازی در هر دو بخش رفاه فردی و رفاه اجتماعی بر اثر افزایش سرمایه های اجتماعی مربوط است. مانند، بالا بردن ظرفیت برای افراد و گروه های اجتماعی که برای دستیابی به هدف مشخص همچون منافع متقابل با همدیگر همکاری می کنند(حسن زاده و ایزدی، 1388، .(36 گروه توسعه پایدار دانشگاه بروکلس شاخص های پایداری اجتماعی را مطابق جدول معرفی می کند.
