بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به شیوع بالا و دوره طولانی مدت اختلالات اضطرابی، به نظر میرسد درمانی برای این اختلال اثربخش است که در کوتاهترین زمان بیشترین اثربخشی را داشته باشد. لذا در پژوهش حاضر به بررسی تأثیر آموزش ذهن آگاهی بر کاهش اضطراب بیماران دارای اختلالات اضطرابی پرداخته شده است. در این پژوهش از طرح شبه آزمایشی به شیوهی پیشآزمون- پسآزمون با گروه کنترل استفادهشده است. جامعه آماری پژوهش شامل تمام افراد دارای اختلال اضطراب فراگیر مراجعه کننده به مراکز درمانی تهران در سال 1396 تشکیل دادند. از میان این افراد، 30 نفر با توجه به معیارهای ورود به پژوهش و بر اساس روش نمونهگیری در دسترس انتخاب شدند و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل قرار گرفتند. گروه آزمایش تحت آموزش ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس - MBSR - به مدت 8 جلسه یک ساعتی قرار گرفتند. ابزارهایی که در پژوهش حاضر مورد استفاده قرار گرفتند عبارتاند از : مصاحبه بالینی ساختاریافته برای اختلالهای محور I در DSM-IV - فرست و همکاران، 1997 - ، مقیاس اختلال اضطراب فراگیر 7 سؤالی - اسپیتزر، کروئنک، ویلیامز و لوو، - 2006، مقیاس درجهبندی اضطراب همیلتون - همیلتون، - 1959 و پرسشنامه اضطراب بک - بک، اشتین، براون و استیر، . - 1990 دادهها از طریق آزمون تحلیل کوواریانس تجزیهوتحلیل شدند. نتایج حاصل از تجزیهوتحلیل دادهها حاکی از اثربخشی آموزش ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس در کاهش علائم اضطرابی افراد مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر بود اما اثربخشی آن در مورد نشانههای اضطراب معنادار نبود. ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس با کاهش علائم اضطرابی، نقش مهمی در کاهش پیامدهای ناشی از اختلال اضطراب فراگیر برای بیمار و همچنین خانوادههای آنان خواهد داشت و میتواند بهعنوان یکی از درمانهای کمکی، حمایتی و توانبخشی در کنار درمانهای دارویی مورداستفاده قرار گیرد.
کلمات کلیدی: اختلالات اضطرابی، اختلال اضطراب فراگیر، ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس
مقدمه
اختلال اضطراب فراگیر اختلالی نسبتاً شایع در نمونههای عمومی و بالینی است و در میان بیماران بالینی شیوع اختلال اضطراب فراگیر به میزان زیادی بالاتر است، به طوری که اختلال اضطراب فراگیر بهعنوان شایعترین اختلال اضطرابی و دومین اختلال سلامت روان در مراکز مراقبتهای اولیه شناخته میشود - ویچن و همکاران، . - 2002 مطابق با پنجمین راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی - DSM-V - میزان شیوع یک ساله این اختلال در جمعیت نوجوانان و بزرگسالان به ترتیب 9 و 2/9 درصد و در میان جمعیت سایر کشورها در دامنهای از 0/4 تا 3/9 درصد است - انجمن روانپزشکی آمریکا، . - 2013 در منابع دیگری، اختلال اضطراب فراگیر یکی از رایجترین اختلالهای اضطرابی ذکر شده و شیوع طول عمر آن بین 3/7 تا 8 درصد و شیوع یکساله آن 10/3 گزارش شده است - هولاوی، رودبا و هیمبرگ، . - 2006 با توجه به این یافتهها، اگر چه اختلال اضطراب فراگیر شایعترین اختلال روانشناختی نیست، ولی واضح است که بخش قابلتوجهی از جمعیت عمومی، در خطر داشتن اختلال اضطراب فراگیر، در بعضی مقاطع زندگی خود هستند. در بین افراد مراجعهکننده به مراکز درمانی روانشناختی، 25 درصد تشخیص اصلی اختلال اضطراب فراگیر - بدون هیچ تشخیص همراهی - دریافت میکردند. در واقع، از بین اختلالهای اضطرابی، اختلال اضطراب فراگیر، شایعترین مراجعهکنندگان به مراکز مراقبت اولیه بوده است و رتبه دوم در بین همهی اختلالهای روانشناختی را دارا میباشد - جاکوبی و همکاران، . - 2002 از این رو، اختلال اضطراب فراگیر نه تنها یک اختلال ناتوانکننده تلقی میشود و با کیفیت پایین زندگی همراه است، بلکه یک اختلال بسیار شایع، به ویژه در محیطهای بالینی میباشد - محمود علیلو، شریفی و قافله باشی، . - 1391 یکی از ویژگیهای افراد دارای اختلال اضطراب فراگیر ارزیابی منفی و ترس از همه علائم معمولی اضطراب است و این علائم رایج، واکنش شدیدتری در این افراد ایجاد میکند و این امر موجب افزایش شدت علائم اضطراب در شخص میشود. به این طریق فرد در یک دور بسته معیوب قرار میگیرد که علائم بازتاب بیشتری برای وی داشته و واکنش به علائم، شدت آنها را افزایش میدهد و این موضوع خود واکنش شدیدتری را به دنبال خواهد داشت و فرد را در یک شرایط عمومی ناخشنودی قرار میدهد - هیتون و همکاران، . - 2012
از جمله درمانهایی که به کاهش استرس و اضطراب اهتمام ورزیده است استرس زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی است - آبوت و همکاران، . - 2014 فنون ذهن آگاهی منجر به بهبود کیفیت زندگی و استفاده از مهارتهای مقابلهای کارآمد، کاهش افسردگی و خشم گردیده است - گرلند، گای لرد و پارک، . - 2009 فنون ذهن آگاهی در افزایش آرامبخشی عضلانی و کاهش نگرانی، استرس و اضطراب مؤثر است - کابات-زین، . - 2003 ذهن آگاهی میتواند باعث بازنمایی ذهنی اشیاء موجود در زندگی شود که از کنترل بلافصل انسان خارج است و این امر از طریق تنفس عمیق و فکر کردن آموزش داده شود. تحقیقات نشان دادهاند که مراقبهی ذهن آگاهی خلق را بهبود بخشیده و آموزش کوتاهمدت آن خستگی و اضطراب را دهد - زیدان و همکاران، . - 2010 در این رویکرد، در واقع ذهن آگاهی یعنی متمرکز کردن توجه عامدانه شخص نسبت به تجربهای است که در حال حاضر در جریان است، این توجه دارای ویژگی غیرقضاوتی و همراه با پذیرش است - بارداک1، 2012، به نقل از حسینی، 1394؛ روزنویگ و همکاران، . - 2010 زیدان و همکاران - 2010 - به این نتیجه رسیدند که ذهن آگاهی، موجب بهبود خلق، حافظه کاری، و کارکردهای اجرایی میشود و آموزش کوتاهمدت آن اضطراب را کاهش میدهد.
ذهن آگاهی، از درمانهای شناختی – رفتاری مشتق شده و از مؤلفههای مهم موج سوم مدلهای درمانی روانشناختی به شمار میرود - کاواناگ، استراس، فوردر و جونز، . - 2014 استرس زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی کمک میکند تا مردم در لحظه حال، بدون قضاوت، با پذیرش، صبور، باز، و مهربان زندگی کنند. امید است که از طریق تمرین ذهن آگاهی، بیماران مهارتهای موردنیاز برای پرداختن توجه کلی به زمان حال را به دست بیاورند، و درد جسمی یا پریشانی روانی را با آگاهی بدون قضاوت بپذیرند - یانگ و همکاران، . - 2015 ذهن آگاهی، هشیاری غیرقضاوتی، غیرقابل توصیف و مبتنی بر زمان حال نسبت به تجربهای است که در یک لحظه خاص در محدوده توجه فرد قرار دارد. علاوه بر آن، این مفهوم اعتراف به تجربه یاد شده و پذیرش آن را نیز شامل میشود - جانسکی و لوکجان2، 2010، به نقل از حسینی، . - 1394 مشابه با درمانهای شناختی- رفتاری، هدف ذهن آگاهی کاهش واکنش به احساسات و افکار پریشانکننده همراه با تجربه درد است. ذهن آگاهی اثرات خود را از طریق چهار مکانیسم تنظیم توجه، آگاهی بدن، تنظیم هیجان، و تغییرات در دیدگاه فرد در مورد خودش ایجاد میکند. درمان استرس زدایی مبتنی بر ذهن آگاهی یک برنامه درمانی ساختاریافته است - یانگ و همکاران، . - 2014 به نظر میرسد که واقعبین شدن و پذیرش استرس و اضطراب به همین شکلی که هست سبب میشود تا احساس آن کمتر شود - فاضلی، 1393، به نقل از حسینی، . - 1394 پذیرش و تمرکز حواس دو مفهوم نزدیک و مرتبط به هم هستند. تصور میشود پرداختن به توجه آگاهانه و توسعه ارتباط پذیرش بیشتر با تجربه لحظه حال حاضر مفید است، زیرا آنها میتوانند افراد را به رها کردن عادتها، واکنشهای غیر مفید برای تجربه فعلی قادر سازند و در عوض باعث انتخاب راههای مفیدتر برای پاسخ شود - سگال، ویلیامز و تیزدل3، 2012؛ به نقل از کاواناگ و همکاران، . - 2014
با توجه به اینکه اختلال اضطراب فراگیر از اختلالات رایجی است، خیلی زود آغاز میشود، بر جنبههای مهم کارکرد فرد به طور منفی تأثیر میگذارد، گرایش به مزمن شدن و عدم بهبودی دارد، و موجب اختلال در زندگی شده و رنجش روانی فراوانی را به همراه دارد و از آنجایی که با رویدادهای زندگی رابطه دارد و وقوع چندین رویداد منفی در زندگی احتمال بروز اختلال را بسیار بالا میبرد. این اختلال مزمن است و ممکن است تمام عمر ادامه یابد و به طور کلی اختلالی ناتوانکننده است که در درازمدت اثرات نامطلوبی در سبک زندگی فرد و اطرافیان وی به جای میگذارد، لزوم پیگیری درمانهای مختلف برای کاهش اثرات و پیامدهای آن و افزایش توانایی افراد برای مدیریت و مقابله با آنها احساس میشود. درمان ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس یکی از درمانهایی است که با توجه به ماهیتش میتوان در این راستا به کار گرفته شود. لذا سؤال اصلی پژوهش این است که آیا درمان ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس - MBSR - در کاهش علائم اضطرابی افراد مبتلا به اختلال اضطراب فراگیر مؤثر است و یا نه و این تأثیر چگونه است؟
روش
پژوهش حاضر از نوع پژوهشهای نیمه آزمایشی1 است با طرح پیشآزمون – پسآزمون با گروه کنترل2 میباشد که به بررسی اثربخشی آموزش استرسزدایی مبتنی بر ذهن آگاهی بر کاهش اضطراب بیماران دارای اختلالات اضطرابی پرداخته است. علت شبه آزمایش بودن طرح، ناتوانی از تصادفی سازی دستیابی به شرکتکنندگان در گروه نمونه پژوهش است. در روش پیشآزمون و پسآزمون همراه با گروه کنترل دو گروه از آزمودنیها انتخاب میشوند، قبل از اعمال متغیر مستقل بر گروه آزمایش هر دو گروه مورد سنجش - پیشآزمون - قرار میگیرند، پس از اعمال متغیر مستقل بر گروه آزمایشی دوباره هر دو گروه مورد سنجش پسآزمون قرار میگیرند - بیفولکو، 2012؛ مارکوس و همکاران، . - 2011 جامعه آماری پژوهش شامل تمام افراد دارای اختلال اضطراب فراگیر مراجعه کننده به مراکز درمانی تهران میباشد که از بین آنها 30 نفر با توجه به ملاکهای ورود به پژوهش و بر اساس روش نمونهگیری در دسترس انتخاب شدند و به صورت تصادفی در دو گروه 15 نفری قرار گرفتند. ملاک های ورودی عبارتاند از: -1 داشتن ملاکهای اختلال اضطراب فراگیر بر اساس مقیاس اختلال اضطراب فراگیر 7 سؤالی - GAD-7 - و مصاحبه بالینی ساختاریافته بر مبنای DSM-5، -2 عدم ابتلا به اختلال سوءمصرف مواد، -3 رضایت آگاهانه از روش درمانی در فرایند پژوهش، -4 عدم دریافت مداخلههای رواندرمانی دیگر بهطور همزمان و -5 محدودهی سنی بین 20 الی 50 برای بیماران. ملاکهای خروجی نیز شامل موارد زیر بود: -1 سابقهی مشکلات و ناتواناییهای متوسطه تا شدید یادگیری - جهت جلوگیری از تداخل در توانایی تکمیل درست پرسشنامهها و شرکت در پژوهش - ، -2 وجود بیماری جسمی حاد، -3 دریافت درمانهای روانشناختی - دستکم از یک ماه قبل از ورود به پژوهش - و -4 مصرف داروهای روانپزشکی - دستکم از یک ماه قبل از ورود به پژوهش - .
ابزارهای پژوهش که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفتند، عبارت بودند از:
مصاحبه بالینی ساختاریافته برای اختلالهای محور I در :3 - SCID-I - DSM-IV در ارزیابی اختلالهای اصلی روانپزشکی - براساس تعاریف و معیارهای - DSM-IV-TR، SCID-I ابزار جامع معیار شدهای است که برای استفاده در مقاصد بالینی و پژوهشی طراحی شده است - فرست و همکاران، . - 1997 اجرای این ابزار به قضاوت بالینی مصاحبهگر دربارهی پاسخهای مصاحبه شونده نیاز دارد و به همین دلیل مصاحبه کننده باید در زمینهی آسیبشناسی روانی دانش و تجربهی کافی داشته باشد. این ابزار دو نسخه دارد: نسخه بالینی - SCID-I/CV - که بیشتر تشخیصهای روانپزشکی را پوشش میدهد وغالباً برای استفاده در محیطهای بالینی و پژوهش های بالینی طراحی شده و دیگر نسخهی پژوهشی کاملتر و طولانیتر آن - SCID-I/R - است که همه تشخیصها و نیز زیر نوعهای آنها و معیارهای شدت و سیر اختلالها را پوشش میدهد. روایی و پایایی این ابزار در پژوهشهای مختلف قابل قبول گزارش شده است - گروث-مارنات، . - 2009 تران و اسمیت - 2004 - ضریب کاپای 60 درصد را به عنوان ضریب اعتبار بین ارزیابها برای این مصاحبه گزارش کردهاند. نسخهی فارسی این پرسشنامه را شریفی و همکاران - 1383 - تهیه و اعتبار یابی کرده و روایی و پایایی مطلوبی برای آن گزارش کردهاند.
مقیاس اختلال اضطراب فراگیر 7 سؤالی :4 - GAD-7 - این مقیاس توسط اسپیتزر، کروئنک، ویلیامز و لوو - 2006 - تهیه شده و دارای 7 سؤال میباشد که هر یک از سؤالات به بررسی مشکلات روانی آزمودنی در 2 هفته گذشته میپردازد. گزینهها به صورت هیچوقت، چندروز، بیش از نیمی از روزها و تقریباً هر روز از 0 تا 3 نمرهگذاری میشوند، گستره نمره مقیاس از 0 تا 21 میباشد. در آخر پرسشنامه سؤال 8 ارائه میشود که به این نکته میپردازد که هر یک مشکلات مطرح شده در 7 سؤال اول تا چه اندازه در انجام کار، امور مربوط به خانه یا ارتباط فرد با دیگران مشکل ایجاد کرده است گزینههای انتخابی عبارتاند از بههیچوجه، تا حدی، زیاد، خیلی زیاد. نقاط برش برای پرسشنامه عبارتاند از - 5خفیف - ، - 10متوسط - ، - 15شدید - . اسپیتزر و همکاران - 2006 - با استفاده از تحلیل عاملی از یک مقیاس 15 سؤالی، 2 عامل استخراج کردند که 8 سؤال آن مربوط به افسردگی بوده و منجر به ساخت پرسشنامه سلامت بیمار5
