بخشی از مقاله
اثربخشی آموزش ذهن آگاهی بر کاهش اضطراب و استرس ادراک شده در دوران بارداری در زنان باردار شهر کرج
چکیده
هدف از پژوهش حاضر تعیین اثربخشی آموزش ذهن آگاهی بر کاهش اضطراب و استرس ادراک شده در دوران بارداری در زنان باردار شهر کرج می باشد . این تحقیق یک مطالعه تجربی و مداخلهای و نیمهآزمایشی، با گروههای آزمون و کنترل و مراحل پیشآزمون-پسآزمون میباشد. جامعه آماری این پژوهش کلیه زنان باردار مراجعهکننده به درمانگاهای شهر کرج میباشد، که از بین آنها تعداد 100 نفر با روش نمونهگیری تصادفی خوشه ای - چند مرحله ای انتخاب شدند. در مرحله پیشآزمون پرسشنامه افسردگی و استرس ادراک شده در بین آنها اجرا و تعداد 30 نفر از زنانی که دارای بیشترین نشانه اضطراب و افسردگی بودند انتخاب و به طور تصادفی در دو گروه 15) نفر گروه آزمایش)، 15) نفر گروه کنترل) جایگزین شدند . فنون ذهن آگاهی به مدت 8 جلسه 2 ساعته اجراشد. بعد از خاتمه آموزش نیز پرسشنامه افسردگی و استرس ادراک شده از دو گروه آزمایش و کنترل، گرفته شد.
نتایج تجزیهتحلیل از طریق تحلیل کوواریانس نشان داد ذهن آگاهی بر کاهش افسردگی و استرس ادراک شده دوره بارداری تأثیر معنیداری دارد. در نهایت نتایج نشان میدهد که آموزش ذهن آگاهی میتواند افسردگی و استرس ادراک شده را در زنان باردار را کاهش دهد.
کلمات کلیدی: ذهن آگاهی، اضطراب، استرس ادراک شده، زنان باردار
.1 مقدمه
اوایل بارداری تا دورهی زایمان تغییراتزیادی به طور همزمان در سطح بیولوژیکی، اجتماعی و روانی رخ می دهد، نحوه سـازگاری بـا این تغییرات میتواند زنان و حتی مردان را در معرض خطر مشکلاتروانشناختی قرار دهد ( فیگوئیدرو کنده، .(2011 البته در چگونگی پاسخ افراد به موقعیتهای یکسان و تفسیر آنها، تفاوت وجود دارد (دانکن و بارداک،.(2010 اختلالاتخلقی گروهی از اختلالات بالینی است که مشخصه آنها این است که احساس تسلط از بینرفته و فرد رنج و عذابی عظیم میکشد (کـاپلان و سـادوک ،2015، ترجمـه رضاعی،.( 1394 افسردگی به منزله یک بیماری خلق و خو یا اختلال کنش خلق و خو است که در سطح بالینی نشـانگانی اسـت کـه تحت سلطه خلق افسرده است و براساس بیان لفظی و یا غیرلفظی عواطف غمگین، اضطرابی و یا حالتهای برانگیختگی نشان داده می-شود ( دادستان،.(1386 نشانگان افسردگی عبارتند از: از دست دادن انرژی و علاقه، احساسگناه، دشوار شدن تمرکـز، از دسـت دادن اشتها و افکار مرگ یا خودکشی وجود دارد . دیگر نشانههای و علایم اخـتلالات خلقـی عبـارت اسـت از تغییراتـی در سـطح فعالیـت، تواناییهای شناختی، و کارکردهاینباتی (از قبیل خواب، فعالیتجنسی و سایر نظمهای زیستی). این تغییرات همیشـه موجـب مختـل شدن کارکردهای بین فردی، اجتماعی، و شغلی بیمار میشود ( کاپلان و سادوک، ترجمه رضاعی،.(1394 تنیدگیروانـی و بحرانهـای-روزمره ازجمله تهدیدکنندههای بهداشتجسمانی و روانی است (بنت و ویلز،.(2010 واقعیت این است که تنیدگی در زنـدگی روزمـره امری اجتنابناپذیر است ولی مهم این است که انسانها چگونه با این بحرانها کنار آید. مطالعه پاسخ انسان به موقعیتهای فشارزا نشان میدهد که انسان در برابر تهدیدها و سمبولهای خطر با استرس واکنش نشان میدهد. اما شدت این واکنش (استرس)، بسته به اینکه یک موقعیت معین را تا چه حد اسـترسزا ادراک مـیکننـد، نوسـان دارد (بونـدس،(2006 اسـترس ادراکشـده حالـت یـا فراینـدی
1
روانشناختی است که طی آن فرد بهزیستی جسمی و روانشناختی خود را تهدیدآمیز ادراک میکند. در واقع ایجاد استرس بستگی بـه چگونگی برداشت و درک فرد از موقعیتهای وحوادث دارد. ممکن است یک موقعیت برای فردی بیخطر و برای فرد دیگری به صورت تهدید درک شود (کلارک،.(2010 در بیان دیگر استرس اداراکشده، واکنش بدن به تغییری که مستلزم سازگاری یـا پاسـخجسـمی، ذهنی یا هیجانی است می باشد. استرس میتواند به وسیله هر عامل یا محـرک تـنشزا ایجـاد شـود، حتـی سـروکار داشـتن بـا یـک بیمار(مارو،.(2011
مداخلات ذهن آگاهی به عنوان یکی از از درمانهای شناختی – رفتاری نسل سوم یا موج سوم قلمداد میشود. ذهن آگاهی شکلی از مراقبه است که ریشه در تعالیم و آئینهای مذهبی شرقی خصوصا بودا دارد (اوست، .(2008 ذهن آگاهی، درمانی است که توسط کابات زین در سال 1979 مطرح شد و امروزه به طور گسترده ای مورد استفاده قرار میگیرد. ذهن آگاهی، به طور کلی به فرایندهای شناختی اطلاق میشود که طی آنها فرد ذهنآگاه، تمرکز خود را روی تجربهی احساسات و اتفاقاتی که در لحظهی حال در خود یا اطرافش رخ می دهد، متمرکز میسازد (بایر، اسمیت و آلن،.(2004 به اعتقاد روبینز، آموزش ذهن آگاهی یکی از روشهایدرمانی مبتنی بر کاهش استرس و رواندرمانی است که در آن بازنماییذهنی اشیاء موجود در زندگی که از کنترل بلافاصله انسان خارج است، از طریق تنفس و فکرکردن به افراد آموزش داده میشودو در واقع این روش تلفیقی از تنآرامی و ذهن آگاهی است (روبینز،.(2002 مارشا لینهان ( 1993) برای اولین بار به ضرورت گنجاندن ذهن آگاهی به عنوان یکی از مولفههایاساسی درمانهای روانشناختی تاکید کرد. ذهن آگاهی به رشد سه کیفیت خودداری از قضاوت، آگاهی قصد مندانه و تمرکز بر لحظهکنونی در توجه بلاواسطه شامل فعالیتهایشناختی، فیزیولوژیکی یا رفتاری را موجب میشود. بواسطه تمرینها و تکنیکهای مبتنی بر ذهن آگاهی فرد نسبت به فعالیتهایروزانه خودآگاهی پیدا می-کند، به کارکرد اتوماتیکذهن در دنیای گذشته و آینده آگاهی مییابد و از طریق آگاهی لحظه به لحظه از افکار، احساسات و حالتهای جسمانی بر آنها کنترل پیدا میکند و از ذهن روزمره و اتوماتیک متمرکز بر گذشته و آینده رها میشود (سگال، ویلیام و تیاسدال،2002؛ رای و ساندرسون،.(2004 در ذهن آگاهی، فرد در هر لحظه از شیوه ذهنی خود آگاه میشود و پس از آگاهی روی دو شیوه ذهن، یکی انجامدادن و دیگری بودن، یاد میگیرد ذهن را از یک شیوه به شیوه دیگر حرکت دهد که مستلزم آموزش راهبردهایرفتاری، شناختی و فراشناختی ویژه برای متمرکز کردن فرایند توجه است (سگال، ویلیام و تیاسدل، .(2002 شواهد نشان میدهد که در طول دوران بارداری شاهد افزایش عوارضروانی زیادی بخصوص افسردگی و اضطراب هستیم (نسرین، کبیر، فورسل و ادبورگ،.(2011 بررسی اضطراب و افسردگی قبل از زایمان از اهمیت بالایی بر خوردار است،زیرا شواهدی وجود دارد که اضطراب و استرس پیش از زایمان در طولانیمدت، ممکن است عوارض نامطلوبی برای زنباردار و جنینش به همراه داشته باشد (آلیسون، استافورد، آنومبا،(2011 استرس مادر پیامدهایی همچون تولدزودرس را به همراه دارد(دانکن و بارداک،.( 2010 با اینکه عوارض جانبی زایمان سببشناسی چندگانه دارد که عوامل پیچیدهای در تعیین آن دخالت دارد، ولی استرس جسمی و روانی مادر یک عامل پرخطر مهم به شمار میرود (دانکن و بارداک ،(2010 با اینکه عوارض جانبی زایمان سببشناسی چندگانه دارد که عوامل پیچیدهای در تعیین آن دخالت دارد، ولی استرسجسمی و روانی مادر یک عامل پرخطر مهم به شمار میرود (دانکن و بارداک ،(2010 علایم افسردگی و اضطراب قبل از زایمان میتواند منجر به افسردگی پس از زایمان، وزن پایین نوزاد هنگام تولد و زایمان زود رس و همچنین تاثیر منفی بر رشد کودک گردد (نسرین، کبیر، فورسل و ادبورگ،.(2011
حال با توجه به تمام مطالب گفته شده در بالا و با توجه به اینکه که ذهن آگاهی یکی از درمانهای اساسی مشکلات روانشناختی است و از آنجایی که پژوهشی یافت نشد که تاثیر ذهن آگاهی را در کاهش افسردگی و استرسادراک شده در زنان باردار بررسی کند، لذا این سئوال مطرح میشود که آیا ذهن آگاهی بر کاهش اضطراب و استرس ادراک شده زنان باردار تاثیر دارد؟
.2 فرضیه های پژوهش
ذهنآگاهی برکاهش اضطراب دوران بارداری تاثیر دارد. ذهنآگاهی برکاهش استرس ادراک شده دوران بارداری تاثیر دارد.
.3 ابزار پژوهش
مقیاسافسردگی، اضطراب، استرس :( DASS-42)
این پرسشنامه مجموعهای ازسه مقیاس خودگزارشی برای ارزیابی حالات عاطفه منفی در افسردگی، اضطراب و استرس است. کاربرد مهم این مقیاس اندازه گیری شدت نشانههای اصلی افسردگی، اضطراب و استرس است. برای تکمیل پرسشنامه باید وضعیت یک نشانه را در طول هفته گذشته مشخص کند. از آنجا که این مقیاس میتواند مقایسهای از شدت علایم در طول هفتههای مختلف فراهم کند،
میتوان از آن برای ارزیابی پیشرفت درمان در طول زمان استفاده کرد. آنتونی و همکاران (1998) مقیاس مذکور را مورد تحلیل عاملی قرار دادند که نتایج پژوهش آنان حاکی از وجود سه عامل افسردگی، اضطراب و تنیدگی بود . نتایج این مطالعه نشان داد که 68 درصد از واریانس کل مقیاس توسط این سه عامل مورد سنجش قرار می گیرد. ارزش ویژه عوامل تنیدگی، افسردگی و اضطراب در پژوهش مذکور به ترتیب برابر 9/07 ،23/89،1/2 و ضریب آلفا برای این عوامل به ترتیب 0/97، 0/92 و 0/95 بود. همچنین نتایج محاسبه همبستگی میان عوامل در مطالعه آنتونی و همکاران (1998) حاکی از ضریب همبستگی 0/48 میان دو عامل افسردگی و تنیدگی، ضریب همبستگی 0/53 بین اضطراب و تنیدگی وضریب همبستگی 0/28 بین اضطراب و افسردگی بود. روایی و پایایی این پرسشنامه درایران توسط سامانی و جوکار (1386) مورد بررسی قرار گرفته است که اعتبار باز آزمایی را برای مقیاس افسردگی، اضطراب و تنیدگی به ترتیب 0/80، 0/76 و 0/77 و آلفای کرونباخ را برای مقیاس افسردگی، اضطراب و تنیدگی به ترتیب برابر 0/81، 0/74و 0/78 گزارش نمودهاند و بعلاوه در بررسی روایی این مقیاس شیوهی آماری تحلیل عاملی از نوع تاییدی و به روش مولفههای اصلی مورد استفاده قرار گرفت. مقدار عددی شاخص KMO برابر 0/9012 و نیز مقدار عددی شاخص در آزمون کرویت و بارتلت برابر 3092/93 بود که در سطح 0/0001 معنیدار بود و حکایت از کفایت نمونه و متغیرهای انتخاب شده برای انجام تحلیل عاملی داشت. براساس تحلیل عاملی انجام شده توام با چرخش واریماکس بر روی گویههای پرسشنامه و با ملاک قرار دادن مقادیر ویژه و شیب نمودار اسمکری سه مقیاس فرعی استخراج شد که عبارتند از افسردگی، اضطراب و تنیدگی که در راستای عامل های آزمون اصلی DASS میباشد. همچنین در تحقیق (اصغری مقدم و همکاران، (1378 اعتبار به روش باز آزمایی برای افسردگی، 0/86 ، برای اضطراب 0/89، و برای استرس 0/90 به دست آمد و به روش آلفای کرونباخ برای افسردگی، اضطراب و استرس به ترتیب 0/93، 0/90 و 0/92 به دست آمد. آلفایکرونباخ بدستآمده در این پژوهش عبارتند از: افسردگی (0/77)، اضطراب (0/82) و برای کلپرسشنامه 0/82 میباشد.
پروتکلدرمانی ذهن آگاهی :
جلسه مقدماتی: خوشآمدگویی و معرفی افرادبه یکدیگر و مربی جلسه، مروری بر ساختار جلسات و قوانین اصلی، بیان تعریف و فواید ذهن آگاهی، ایجاد انگیزه جلسه اول (هدایت خودکار): تصور سفری جذاب، بیان اهداف توسط شرکت کنندگان، تمرین خوردن کشمش بصورت آگاهانه، تمرین
وارسیبدن، باز خورد شرکتکنندگان در مورد تجربیات این جلسه، مشخصکردن تکالیف هفته بعد (انتخاب یک وعده غذایی اگاهانه)؛ جلسه دوم (بررسیموانع): انجام مجدد تمرین وارسی بدن، بررسی موانع وارسی بدن در تمرینات هفته گذشته، و انجام مدیتیشن کوتاه (وقفهتنفسی) ، انجام تمرینات کششی ایستاده، مشخصکردن تکالیف هفته بعد (تجارب خوشایند و انتخاب یک فعالیت که روزانه آن را اگاهانه انجام دهد )؛ جلسه سوم (ذهنآگاهی در حرکت): بررسی مشکلات در تمرینهای هفته گذشته، تنفس هشیارانه 15 دقیقهای، تمرین ذهن آگاهی
در حرکت با حرکات یوگای هشیارانه، تمرین نشست آگاهانه در کلاس به مدت 40 دقیقه، مشخص کردن تکالیف هفته بعد ( بررسی تجارب ناخوشایند)؛ جلسه چهارم (ماندن در زمان حال): بررسی مشکلات در تمرین هفته گذشته، انجام نشست آگاهانه به مدت 40 دقیقه، راه رفتن
هشیارانه، عمیق گوش دادن به همدیگر، تنفس هشیارانه، مشخصکردن تکالیف هفته بعد (بررسی واکنش به تجربیات ناخوشایند)؛ جلسه پنجم (پذیرش): بحث درباره تغییراتی که در وسط راه رخ داده، انجام نشست آگاهانه، چند حرکت یوگای ایستاده، مدیتیشن دریاچه، ارزیابی خود و بررسی واکنش به استرس، آشنائی با مفهوم پذیرش (پذیرش واکنش هایمان، پذیرش شرایطی که نمیخواهیم، پذیرش درد و حس های بدنی ، پذیرش افکارمان ) هر آن طوری که هست بدون تلاش برای تغییر آن، مشخص کردن تکالیف هفته بعد؛ جلسه ششم (افکار حقیقت نیستند): بررسی مشکلات در تمرین هفته گذشته، تنفس هشیارانه، مدیتیشن کوهستان، تمرینعملی نحوه
تاثیر افکار بر هیجانات و رفتار، آشنایی با افسردگی و اضطراب، نشست آگاهانه 20 دقیقه ای، مشخصکردن تکالیف هفته بعد (توجه به حرکات و صحبت های اضافی در زندگی، توجه به ورود هر چیزی به بدن اعم از غذا صدا و.....).
جلسه هفتم (مراقبت از خود): بررسی مشکلات در تمرین هفته گذشته، گذراندن یک روز کامل در سکوت و انجام تمرینات غیررسمی (خوردنآگاهانه، دوش گرفتن آگاهانه در منزل ) و انجام انواع تمرین های رسمی در کلاس (تنفس اگاهانه، وارسی بدن، یوگای -
3
