مقاله مقایسه ی تأثیر روشهای آموزشی کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و مهارتهای مطالعه بر اضطراب امتحان دانش آموزان

بخشی از مقاله

مقایسه ي تأثیر روشهاي آموزشی کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و مهارتهاي مطالعه بر اضطراب امتحان دانش آموزان
چکیده
هدف پژوهش حاضر، مقایسهي تأثیر روشهاي آموزشی کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و مهارتهاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان بود. روش پژوهش از نوع آزمایشی با طرح پیشآزمون-پسآزمون سهگروهی بود. جامعهي آماري پژوهش را کلّیه ي دانش آموزان پسر مقطع پیش دانشگاهی شهر شهریار در سال تحصیلی 1391-92 تشکیل میدادند که از میان آنها با استفاده از روش نمونه گیري تصادفی ساده، دانش آموزانی که نمرات اضطراب امتحان بالایی داشتند (یک انحراف معیار بالاتر از میانگین گروه)، 45 نفر انتخاب و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و یک گروه کنترل جایگزین شدند. به یکی از گروههاي آزمایشی، 8 جلسه برنامهي کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و به گروه آزمایشی دیگر، 8 جلسه مهارتهاي مطالعه آموزش داده شد. براي جمعآوري دادهها از پرسشنامهي اضطراب امتحان اسپیلبرگر استفاده شد. دادهها از طریق آزمون آماري کواریانس و آزمون تعقیبی بنفرونی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافتهها نشان داد که بین گروههاي آزمایشی و کنترل تفاوت معناداري وجود دارد، بدین صورت که آموزش برنامهي کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و مهارتهاي مطالعه، هر دو در کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان تأثیرگذار بود. بین دو گروه آزمایشی نیز تفاوت معناداري وجود داشت، که در این مورد، آموزش برنامهي کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی نسبت به مهارتهاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانشآموازن تأثیرگذارتر بود. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که هر چند هر دو برنامه ي آموزشی در کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان تأثیر دارد، اما آموزش برنامهي کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی تأثیرگذاري بیشتري دارد.
واژههاي کلیدي: ذهن آگاهی، کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی، مهارتهاي مطالعه، اضطراب امتحان

مقدمه
اضطراب1 وجه لاینفک زندگی انسان است.اما، همین امر میتواند تیغ دو لبهي سازشیافتگی یا سازشنایافتگی آدمی تلقی شود. با آن که بدون اضطراب نمیتوان زندگی انسان را تصور کرد، اما در مورد وجه مرضی آن نیز تلاشهاي زیادي براي درمان صورت میگیرد و زمان و هزینههاي زیادي براي افراد به دنبال دارد (سادوك و سادوك2، 2001؛ ترجمهي پورافکاري، .(1390
اضطراب امتحان3 یکی از انواع اضطراب مدرسه است، که به عنوان یک پدیدهي مهم و متداول آموزشی، رابطهي تنگاتنگی با عملکرد و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دارد. این اضطراب یکی از متغیرهاي شناختی- هیجانی بسیار مهمی است که پژوهشهاي زیادي را به خود اختصاص داده است (هیل و ویگفیلد4، .(1984 براساس گزارش انجمن اضطراب امتحان آمریکا(2010) 5، شیوع اضطراب امتحان شدید در بین دانش آموزان دبیرستانی تقریباً 15 الی 20 درصد است. این دانش آموزان از عملکرد پایین در امتحان، مشکل در درك و فهم آموزشها، و عملکرد ضعیف در سایر زمینهها، رنج میبرند (به نقلِ هاریسون6، .(2011 در واقع اضطراب امتحان پدیدهي گستردهاي است که با عملکرد مختل در امتحانات تحصیلی همراه است و میتوان آن را رایجترین و پایدارترین ترس در میان دانش آموزان دانست (گانزنمولر7، 2006؛ اورباخ، لندسلی، و گري8، .(2007 اضطراب امتحان به واسطهي بیم، هراس و نشخوار ذهنی از طریق شکست بالقوهاي که در خلال موقعیت امتحان تجربه میشود و ترس از ارزیابی منفی در حیطهي تحصیلی مشخص

میگردد (هال1، 2005؛ لاوسون2، .(2006 زلُمک(2007) 3 اضطراب امتحان را الگوي ترسی خاص و متمرکز در پاسخ به موقعیت ارزیابی عملکرد دانشآموز میداند. دانش آموزان داراي اضطراب امتحان بالا، نسبت به دانش آموزان کمتر مضطرب، تمایل ضعیفتري براي انجام تکلیف و امتحان دارند. آنها توجه خود را به فعالیتهاي نامربوط به تکلیف، اشتغال فکري همراه با نگرانی، انتقاد از خود و نگرانیهاي جسمانی نموده و در نتیجه توجه کمتري به کوششهاي تکلیفمحور دارند؛ که این امر سبب کاهش عملکرد آنان میشود (واین4، 1980؛ به نقل از لاوسون، .(2006
تاکنون روشهاي مختلفی براي درمان اضطراب امتحان بهکار گرفته شده است که از آن جمله میتوان به بازخورد زیستی، آموزش تنآرامی، حساسیت زدایی منظم، مدیریت اضطراب، سرمشقگیري، آموزش شناختی-توجهی، اصلاح رفتاري-شناختی، آموزش مهارتهاي مطالعه، و ...، اشاره نمود. ارگن( 2003) 5 در مطالعهاي به این نتیجه رسیده است که از موثرترین مداخلهها در زمینهي اضطراب امتحان، ترکیبی از رویکردهاي رفتاري یا شناختی همراه با رویکردهاي مهارتآموزي است. نتایج حاصل از برخی پژوهشها و مطالعات فراتحلیلها نیز در دو دههي اخیر نشان داده است که مداخلات شناختی-رفتاري به دلیل تأثیري که روي کاهش هر دو مولّفهي نگرانی و هیجانپذیري اضطراب و افزایش عملکرد تحصیلی داشتهاند، حمایتهاي تجربی قوي دریافت کردهاند (ابوالقاسمی، مهرابیزادههنرمند، نجاریان، و شکرکن، 1383؛ بیابانگرد، .(1386
مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی به عنوان یکی از درمانهاي شناختی رفتاري نسل سوم قلمداد میشود. ذهن آگاهی شکلی از مراقبه است (اوست6، (2008 که کابات زین( 2003) 1 آن را توجه

کردن به شیوهاي خاص، هدفمند، در زمان کنونی و بدون قضاوت و پیشداوري تعریف کرده است. در دو دههي اخیر تعداد زیادي از مداخلات و درمانهاي مبتنی بر ذهن آگاهی ظهور کرده است (بائر2، (2006، که از آن جمله میتوان به دو روش کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی3 کابات زین (1990) و شناختدرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی4 سگال، ویلیامز، و تیزدل(2002) 5 اشاره کرد که روي تمرینهاي نشستن، مراقبهي قدم زدن و برخی تمرینهاي یوگا تأکید میکنند. فنون ذهن آگاهی در افزایش آرامبخشی عضلانی و کاهش نگرانی، استرس و اضطراب موثر است (کابات زین، .(2003 به نظر میرسد که مکانیسم اصلی ذهن آگاهی خودکنترلی توجه باشد، چرا که متمرکز کردن مکرر توجه روي یک محرك خنثی مثل تنفس، یک محیط توجهی مناسب به وجود میآورد (سمپل، رید، و میلر6، .(2005 آموزش ذهن آگاهی کاهش نشانههاي اضطراب و افسردگی را به دنبال دارد (اونس، فراندو، فیندلر، استوول، اسمارت، و هاگلین7، به نقل از نریمانی، آریاپوران، ابوالقاسمی و احدي، .(1391
چندین مطالعه به بررسی اثربخشی مداخلات و تکنیکهاي مبتنی بر ذهن آگاهی و مهارتهاي مطالعه روي اضطراب امتحان پرداختهاند که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد: لیندن( 1973) 8 در پژوهشی تحت عنوان »تأثیر تمرین مراقبه روي اضطراب امتحان و پیشرفت خواندن دانش آموزان«، به این نتیجه رسید که مراقبهي ذهنآگاهانه در کاهش اضطراب امتحان و افزایش پیشرفت تحصیلی دانش آموزان تأثیر معناداري دارد. فراندو(2005) 9 در پژوهشی تحت
عنوان »استفاده از شناختدرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی در کاهش اضطراب«، به این نتیجه رسید که شناختدرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی در کاهش اضطراب صفت دانشجویان تأثیر معناداري دارد.
پترنیتی(2007) 1 در پژوهشی تحت عنوان »مقایسهي اثربخشی برنامهي مبتنی بر ذهن آگاهی با مهارتهاي مطالعه در درمان اضطراب امتحان دانشجویان«، به این نتیجه رسید که هر دو روش در کاهش اضطراب امتحان موثر است،اما شناختدرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی اثربخشی معنادار بیشتري نسبت به آموزش مهارتهاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان داشت. بوشماین، هاتچینز و پترسون( 2008) 2 در پژوهشی تحت عنوان »تأثیر ذهن آگاهی بر کاهش اضطراب امتحان، افزایش مهارتهاي اجتماعی و عملکرد تحصیلی«، که روي 34 نفر از افراد مبتلا به اضطراب امتحان و ناتوانی یادگیري به مدت پنج هفته به روش شناختدرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی انجام داد، به این نتیجه رسید که این درمان علاوه بر بهبود عملکرد دانشگاهی و افزایش مهارتهاي اجتماعی منجر به کاهش اضطراب امتحان و اضطراب حالت-صفت شد. کدایی (1385) در پژوهشی تحت عنوان »مقایسهي اثربخشی درمان چندوجهی لازاروس و آموزش مهارتهاي مطالعه بر کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان پسر«، به این نتیجه دست یافت که هر دو روش در کاهش اضطراب امتحان اثربخش میباشند و تفاوتی بین دو روش از لحاظ اثربخشی وجود ندارد. صبحی قراملکی (1385)
در پژوهشی تحت عنوان »بررسی اثربخشی شناختدرمانی و آموزش مهارتهاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان و افزایش عملکرد تحصیلی با توجه به مولّفههاي شخصیتی« به این نتیجه رسید که هر دو روش شناختدرمانی و آموزش مهارتهاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانشجویان موثر است. حقانی (1386) در پژوهشی تحت عنوان »بررسی اثربخشی آموزش راهبردهاي شناختی و فراشناختی بر کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان پسر پیش دانشگاهی« به این نتیجه رسید که آموزش این راهبردها باعث کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان میشود.

مطالعات آلتمایر، و وودوارد(1981) 1 و مککاشی، پینتریچ، و لین(1985) 2 نشان دادهاند که آموزش مهارتهاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان موثر است (به نقل از جانسون3، .(2007
دودین( 2008) 4 در پژوهشی به این نتیجه رسید که براي کاهش اضطراب امتحان، استفادهي صرف از روش شناختدرمانی کافی نیست، بلکه آموزش روشهاي مطالعه نیز به منظور رشد عملکرد تحصیلی و کاهش اضطراب امتحان ضروري است.
بنابراین، با توجه به پژوهشهاي انجام گرفته و شیوع بالاي اضطراب امتحان و از آنجایی که این اضطراب به عنوان یک عامل عمدهي بازدارنده در پیشرفت و عملکرد تحصیلی دانش آموزان است که هزینههاي هنگفتی را بر جوامع تحمیل میکند، ضرورت بررسی اثربخشی مداخلات درمانی و روانی-آموزشی در کاهش اضطراب امتحان به چشم میخورد. همچنین با توجه به اینکه اضطراب امتحان از سنین پایین شروع شده و در خلال سالهاي تحصیل افزایش مییابد، روشهاي بهکار برده شده براي مداخله میتواند به عنوان روشهایی براي پیشگیري نیز مطرح گردد که در این صورت بررسی اثربخشی آنها میتواند به عنوان مقدمهاي براي کاربست این فنون و روشها در پیشگیري مورد ملاحظه قرار گیرد. هدف پژوهش حاضر، مقایسهي تأثیر روشهاي آموزشی کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و مهارتهاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان پسر مقطع پیش دانشگاهی است. نتایج این پژوهش میتواند قابل کاربرد براي مسئولان مدارس و به خصوص روانشناسان و مشاوران مدرسه باشد.

روش
پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردي بوده و از لحاظ روش، آزمایشی است که در آن از طرح پیشآزمون-پسآزمون چندگروهی استفاده شده است.
جامعه، نمونه و روش نمونه گیري: جامعه ي آماري این پژوهش را کلّیه ي دانش آموزان پسر مقطع پیش دانشگاهی مدارس دولتی شهر شهریار در سال تحصیلی 1391-92 تشکیل میدادند.
براي انتخاب نمونه ابتدا پرسشنامهي اضطراب امتحان در بین دانش آموزان اجرا شد. سپس از بین دانش آموزانی که داراي نمرات اضطراب امتحان بالایی بودند (یک انحراف معیار بالاتر از میانگین گروه)، 45 دانشآموز به صورت تصادفی انتخاب شده و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و یک گروه کنترل جایگزین شدند. براي جمعآوري دادهها از ابزار زیر استفاده شده است:

پرسشنامهي اضطراب امتحان اسپیلبرگر: این پرسشنامه را اسپیلبرگر ساخته که داراي 20 ماده است و سوالات آن به صورت چهارگزینهاي (هرگز، گاهیاوقات، اغلب و همیشه) مطرح میشود. حداقل نمره در این پرسشنامه 20 و حداکثر نمره 80 است. گرفتن نمرهي بالا در این پرسشنامه، نشاندهندهي اضطراب امتحان بیشتري است. برخلاف مقیاسهاي سنتی اضطراب امتحان، پرسشنامهي اضطراب امتحان اسپیلبرگر بیان میکند که نگرانی مولّفهي مهمتري نیست که با عملکرد امتحان تداخل کند، بلکه ترکیبی از نمرههاي نگرانی و هیجانپذیري بالا است که بر عملکرد امتحان اثر میگذارد. پژوهشها در خصوص روایی و پایایی این پرسشنامه رضایتبخش بودهاند. این پرسشنامه با مقیاس اضطراب امتحان ساراسون و استوپز (1978) در پسران و دختران به ترتیب 0/82 و 0/83 همبستگی دارد. همچنین همبستگی این پرسشنامه با پرسشنامهي اضطراب حالت-صفت در پسران و دختران به ترتیب برابر با 0/86 و 0/77 گزارش شده است. ضریب آلفاي کرانباخ این پرسشنامه در نمونه هاي دختر و پسر بالاي 0/92 بوده است. ضرایب پایایی بازآزمایی این پرسشنامه نیز بعد از سه هفته و یک ماه 0/80 گزارش شده است (ریجستر و همکاران، 1991؛ به نقل از ابوالقاسمی، .(1382 در پژوهش حاضر نیز، پایایی این پرسشنامه با استفاده از روش آلفاي کرونباخ 0/82 به دست آمد.
روش اجرا: پس از انتخاب نمونه، به شرکتکنندگان گروه آزمایشی اول، برنامهي کاهش استرس مبتنی ذهن آگاهی و به شرکتکنندگان گروه آزمایشی دوم، مهارتهاي مطالعه آموزش داده شد و شرکتکنندگان گروه کنترل هیچگونه آموزشی را دریافت نکرده و به روال عادي خود ادامه دادند. خلاصه جلسات آموزشی در زیر ارائه شده است:

خلاصه جلسات آموزشی برنامهي کاهش استرس مبتنی ذهن آگاهی: جلسه ي اول:
برقراري ارتباط، تعریف و مفهومسازي، و لزوم استفاده از آموزش ذهن آگاهی. جلسه ي دوم:
آشنایی با نحوهي تنآرامی، آموزش تنآرامی براي 14 گروه از عضلات شامل ساعد، بازو، عضلات پشت ساق پا، رانها، شکم، سینه، شانهها، گردن، لب، چشمها، آروارهها و پیشانی.
جلسه ي سوم: آموزش تنآرامی براي 6 گروه از عضلات شامل دستها و بازوها، پاها و رانها، شکم و سینه، گردن و شانه، آروارهها، پیشانی و لبها و تکالیف خانگی تنآرامی. جلسه ي چهارم:
آموزش ذهن آگاهی تنفس: مرور کوتاه جلسه ي قبل، آشنایی با نحوهي ذهن آگاهی تنفس، آموزش تکنیک دم و بازدم همراه با آرامش و بدون تفکر در مورد چیز دیگر و آموزش تکنیک تماشاي تنفس و تکلیف خانگی ذهن آگاهی تنفس قبل از خواب به مدت 20 دقیقه. جلسه ي پنجم:
آموزش تکنیک پویش بدن: آموزش تکنیک توجه به حرکت بدن هنگام تنفس، تمرکز بر اعضاي بدن و حرکت آنها و جستجوي حسهاي فیزیکی (شنوایی، چشایی و ...)، تکلیف خانگی ذهن آگاهی خوردن (خوردن با آرامش و توجه به مزه و منظرهي غذا). جلسه ي ششم: آموزش ذهن آگاهی افکار: آموزش توجه به ذهن، افکار منفی و مثبت، خوشایند و ناخوشایند بودن افکار، اجازه دادن به ورود افکار منفی و مثبت به ذهن و به آسانی خارج کردن آنها از ذهن بدون قضاوت و توجه عمیق به آنها و تکلیف خانگی نوشتن تجربیات منفی و مثبت روزانه بدون قضاوت در مورد آنها. جلسه ي هفتم: ذهن آگاهی کامل: تکرار آموزش جلسات 4، 5 و 6 هر کدام به مدت 20 تا 30 دقیقه. جلسه ي هشتم: مرور و جمعبندي جلسات قبلی و اجراي پسآزمون.
خلاصه جلسات آموزشی مهارتهاي مطالعه: جلسه ي اول: برقراري ارتباط، مفهومسازي، بیان منطق آموزش اثربخش و آموزش تکنیکهاي مدیریت زمان و شکلگیري رفتار مطالعه. جلسه ي دوم: آموزش راهبردهاي شناختی شامل تکرار و مرور، بسط و گسترش معنایی، و سازماندهی. جلسه ي سوم: آموزش راهبردهاي فراشناختی شامل برنامهریزي، نظارت و ارزشیابی، و نظمدهی. جلسه ي چهارم: آموزش راهبردهاي یادگیري و مطالعه، خصوصاً روش پسختام و مردر. جلسه ي پنجم: آموزش روشهاي خواندن اجمالی، تندخوانی و عبارتخوانی. جلسه ي ششم: آموزش روشهاي دقیقخوانی و خواندن تجسسی. جلسه ي هفتم: آموزش روشهاي خواندن انتقادي و خواندن براي درك زیبایی و جنبههاي هنري مطلب. جلسه ي هشتم: مرور و جمعبندي جلسات قبلی و اجراي پس آزمون.

نتایج

براي آزمون فرضیه ها، از تجزیه و تحلیل کواریانس استفاده شد. ابتدا به بررسی مفروضههاي این آزمون پرداخته شد و سپس از آنجایی که این مفروضهها برقرار بودند (همگنی شیب خط رگرسیون: P>0/05، F=1/255، وجود رابطهي خطی بین متغیر تصادفی کمکی و متغیر وابسته با توجه به موازي بودن شیبهاي خطوط رگرسیون، و همگنی واریانسهاي خطا: P>0/05، (F=1/012، از تجزیه و تحلیل کواریانس به منظور مقایسهي اضطراب امتحان بین گروهها در پسآزمون استفاده شد که نتایج آن در جدول زیر ارائه شده است.

همانطور که در جدول 3 مشاهده میشود، نتیجهي تجزیه و تحلیل کواریانس حاکی از آن است که اثر گروه معنادار است P<0/01)، (F=54/421، به این معنی که پس از تعدیل نمرات پیشآزمون، در متغیر وابستهي اضطراب امتحان، بین گروهها تفاوت وجود دارد. براي مشخص کردن اینکه تفاوت بین کدام گروهها معنادار است، از آزمون تعقیبی بونفرونی استفاده شد.

با توجه به جدول 4، میتوان گفت که هر دو گروه آزمایشی (ذهن آگاهی و مهارت هاي مطالعه) با گروه کنترل تفاوت معناداري دارند و بین دو گروه آزمایشی (ذهن آگاهی و مهارت هاي مطالعه) نیز تفاوت معناداري وجود دارد که نشاندهندهي اثربخشتر بودن برنامهي کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی نسبت به مهارت هاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان است. بنابراین، فرضیهي اول، دوم، و سوم پژوهش که به ترتیب عبارت بودند از اینکه: »آموزش برنامهي کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی در کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان پسر پیش دانشگاهی موثر است«، »آموزش مهارت هاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان پسر پیش دانشگاهی موثر است«، و »بین تأثیر آموزش برنامهي کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و مهارت هاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان پسر پیش دانشگاهی تفاوت وجود دارد«، مورد تایید قرار میگیرد.

بحث و نتیجه گیري
هدف پژوهش حاضر عبارت بود از مقایسهي تأثیر روشهاي آموزشی کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و مهارتهاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان. یافتهها نشان داد که بین گروههاي آزمایشی و کنترل تفاوت معناداري وجود دارد، بدین صورت که آموزش برنامه ي کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی و مهارتهاي مطالعه، هر دو در کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان تأثیرگذار بودند. بین دو گروه آزمایشی نیز تفاوت معناداري وجود داشت، که در این مورد، آموزش برنامهي کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی نسبت به مهارتهاي مطالعه در کاهش اضطراب امتحان دانش آموازن تأثیرگذارتر بود. بنابراین، فرضیه هاي پژوهشی مورد تایید قرار گرفت. در زیر به بحث و نتیجه گیري پیرامون یافتهها و فرضیه هاي پژوهش میپردازیم.