بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر، بررسی رابطه بین ذهن آگاهی و حمایت اجتماعی با سلامت روان مادران دارای کودک کمتوان ذهنی بود. به تعداد 92 نفر از مادرانی که فرزند کمتوان ذهنی آموزشپذیر در بازه سنی شش تا 14 سال داشتند و تحت نظر بهزیستی و یا در مراکز آموزشی آموزش و پرورش ثبت نام کرده بودند به عنوان نمونه انتخاب شدند. روش نمونهگیری به صورت در دسترس بود. آزمودنیها به پرسشنامهای متشکل از مقیاسهای ذهنآگاهی، حمایتاجتماعی، افسردگی، اضطراب و استرس پاسخ دادند. دادهها با استفاده از آزمون همبستگی پیرسون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت . نتایج نشان داد ذهنآگاهی با ابعاد سلامت روان - افسردگی، اضطراب و استرس - رابطه معنیدار و معکوسی دارد. یعنی میزان بالای ذهنآگاهی با افسردگی، اضطراب و استرس پایین همراه است. اما بین حمایت اجتماعی و سلامت روان رابطه معنیداری یافت نشد. رابطه بین ذهنآگاهی و سلامت روان لزوم مداخلات روانشناختی را ضروری مینماید.
واژههای کلیدی: ذهن آگاهی، حمایت اجتماعی، سلامت روان، کم توانی ذهنی
مقدمه
یکی از طبیعیترین گروههایی که میتواند نیاز انسان را ارضا کند خانواده است. وظیفهی خانواده مراقبت از فرزندان و تربیت آنها، برقراری ارتباطات سالم اعضا با هم و کمک به استقلال کودکان است، حتی اگر کودک کمتوان ذهنی، نابینا، یا ناشنوا باشد. تولد کودک کمتوان ذهنی اغلب یک شوک شدید در خانواده تلقی میشود و در شرایط عادی زندگی اختلال ایجاد میکند. همچنین والدین کودکان کمتوان ذهنی دارای حالات هیجانی ناپایدار، بیماریهای روانشناختی، سوگ پایدار، ناسازگاری و انزوای اجتماعی و همچنین دردهای فیزیکی نظیر کمردرد، سردرد، میگرن، زخم معده، اضطراب، خشم، احساس گناه، اندوه، کمخوابی و افسردگی هستند - چاندورکار1، 2002؛ به نقل از تقیزاده، افروز، . - 1393
بنابراین، پژوهشهای مختلف نشان میدهند والدین کودکان کمتوان، سلامت جسمانی و روانی پایینتری دارند. این پژوهشها نشان داده است، مادران کودکان دارای نیازهای ویژه در مقایسه با پدران با مشکلات بیشتری برخورد کرده و بیشتر با مشکلات رفتاری فرزند خود درگیرند، به همین منظور استرس بیشتری را تجربه کرده و نیاز به حمایت اجتماعی بیشتری دارند، در حقیقت و جود فرزند کمتوان، سازش یافتگی و سلامتجسمانی و روانی والدین، به خصوص مادران را تهدید کرده و غالباً تأثیر منفی بر رضایتمندی آنها دارد - سالوویتا، ایتالینا ولینونین2، 2003، به نقل از گولدمن، فیشر، هاثورن3، . - 2004 وجود کودک کمتوان اغلب ضایعات جبران ناپذیری بر پیکر خانواده وارد میکند. آسیبپذیری خانواده در مقابل این ضایعه گاه به حدی است که وضعیت سلامت روانی خانواده دچار آسیب شدیدی میشود.
از طرفی متغیرهایی جهت کاستن این عوارض مهم مینمایند. از جمله عواملی که میتواند در کاهش آشفتگیهای روانی ناشی از داشتن کودک کمتوان ذهنی اثرگذار باشد، ذهن آگاهی است. از سوی دیگر پژوهشهای متعددی این نکته را تأیید کردهاند که هر چه میزان حمایت اجتماعی افزایش یابد، سطح سلامتی نیز افزایش پیدا میکند و بالعکس. از این نگاه، داشتن سلامتی مشروط به داشتن حمایت اجتماعی است - مثلاٌ: قدسی، . - 1382 بنابراین در این پژوهش سعی بر این است که رابطه ذهن آگاهی به عنوان متغیر درونفردی و از سوی دیگر، حمایت اجتماعی به عنوان متغیر بینفردی با سلامت روان مادران دارای کودکان کم توان ذهنی بررسی شود.
ذهنآگاهی را آگاهی و توجه تقویت شده به تجربه در حال وقوع میدانند؛ اما پژوهشگرانی نظیر بائر - 2003 - 4، ویژگیهای دیگری مثل توجه غیر قضاوتی، پذیرندگی نسبت به توجه، عدم واکنش گری، توانایی توصیف تجربه را نیز جزء ابعاد محوری آن دانستهاند. با بررسی ادبیات پژوهشی در دسترس به وضوح تاثیر ذهن آگاهی بر سلامت روحی و روانی افراد مشخص است، و با نگاهی به نتایج حاصل از تمرینات ذهن آگاهی به طور مستقیم تاثیر گذاری این روش بر ابعاد زندگی افراد مشهود است، از این رو با توجه به تاثیرات مستقیم ذهن آگاهی در سلامت روان و جنبههای دیگر زندگی افراد، در این پژوهش ذهن آگاهی را به عنوان یکی از متغیرهای مورد پژوهش برگزیدیم.
نتایج مطالعات اسکات و مالوف - 2011 - 5 نشان میدهد که هرچه ذهن آگاهی افزایش پیدا کند به موازات آن، آرامش فرد، عملکرد انطباقی فرد، تواناییهای عاطفی، مهارتهایی مثل درک، فهم، مدیریت و کنترل احساسات خود و دیگران نیز افزایش پیدا میکند. در نتیجه وجود مهارتهای ذهنآگاهی را میتوان تضمین کننده سلامت روانی فرد دانست.در واقع، ذهن آگاهی شکلی از مراقبه است که ریشه در تعالیم و آئینهای مذهبی شرقی دارد - اوست6، . - 2008 کابات-زین7، ذهن آگاهی را توجه کردن به شیوهای خاص، هدفمند، در زمان کنونی و بدون قضاوت و پیشداوری تعریف کرده است - به نقل از سگال، ویلیامز و تیزدل8،. - 2002 افراد ذهن آگاه واقعیات درونی و بیرونی را آزادانه و بدون تحریف ادراک میکنند و توانایی زیادی در مواجه با دامنه گستردهایاز تفکرات، هیجانات و تجربهها دارند - براون و ریان9، . - 2003
اما لازم است مفهوم ذهن آگاهی از اصطلاحاتی چون هشیاری، آگاهی، توجه و خودشناسی متمایز شود. هشیاری ترکیبی از توجه و آگاهی است. آگاهی مانند زمینه یا صفحهی رادار گونهی هشیاری عمل میکند که در این صفحه یا زمینه، محرکهای درونی و بیرونی ارگانیسم تحت نظر گرفته میشود. شخص ممکن است بدون اینکه محرکها در مرکز توجه او قرار گیرند از آنها آگاه باشد. توجه، آگاهی هشیارانه متمرکز است، و حساسیت به دامنهی محدودی از تجارب را شامل میشود. توجه و آگاهی تقریباً جنبههای پایدار و همیشگی عملکرد طبیعی فرد هستند. ولی ذهن آگاهی به عنوان توجه و آگاهی ارتقاء یافته10 به تجارب جاری یا واقعیت کنونی در نظر گرفته می شود - براون و ریان، 2003؛ به نقل از قاسمی پور . - 1385
حضور کودک کمتوان ذهنی به آسیبهای روانی مشخص دیگری از جمله اضطراب و افسردگی در والدین بالاخص مادر نیز منجر میشود، نشانگان افسردگی و از هم گسیختگی خانوادگی بیشتر در این والدین دیده میشود و همچنین فرصت کمتری برای خود و سلامت جسمی و روانی خود قائل بوده و خلق پایین تری دارند، بنابراین میتوان سلامت روانی والدین را تابعی از حضور کودک کم توان در خانواده تلقی نمود، مادران با تولد نوزاد کم توان به لحاظ روحی آسیب بزرگی را متحمل میشوند، حمایتهایی که ازسوی جامعه و افراد مهم در زندگی این مادران وجود دارد متضمن سلامتی روان این افراد است، در کنار خانواده و جامعهایی حمایتگر و پشتیبان ویژگیهای شخصیتی فرد از جمله میزان ذهن آگاهی تاثیر مستقیمی بر کیفت و سلامت روانی او دارد.
دربارهی تعریف حمایت اجتماعی نقطه نظرات متفاوتی مورد توجه میباشد. این اصطلاح گاهی به وجود روابط اجتماعی یا کمیت روابط اطلاق میگردد و زمانی نیز نوع به خصوصی از روابط اجتماعی اجتماعی، همچون رابطهی زناشویی، دوستی و عضویت سازمانی مورد نظر بوده است. همچنین ساخت روابط اجتماعی و محتوای کارکردی روابط نیز از جمله مواردی هستند که در اندازه گیری حمایت اجتماعی به کار میروند - مککاینلی، لو و رایت11، . - 2014 حمایت اجتماعی مفهومی چند بعدی است که به اشکال و طرق مختلفی تعریف شده در مجموع، شاید بتوان گفت که حمایت اجتماعی یعنی این احساس که شخص مورد توجه دیگران است و دیگران برای او ارزش قائلند و این که او به یک شبکهی اجتماعی متعلق است - گاچل و دیگران12، 1377؛ به نقل از ریاحی و همکاران . - 1389
حمایت اجتماعی بر وضعیت جسمی، روانی، رضایت از زندگی و جنبههای مختلف کیفیت زندگی افراد اثرات زیادی دارد و به عنوان یک عامل تعدیل کننده، مؤثر در مقابله و سازگاری با شرایط استرسزای زندگی شناخته شده است - فریدلاندر، رید، شوپانک13، . - 2007 در مطالعات موجود در این زمینه، حمایت اجتماعی به دو صورت حمایت اجتماعی دریافت شده و ادراک شده مورد مطالعه قرار میگیرد. در حمایت اجتماعی دریافت شده، میزان حمایتهای کسب شده توسط فرد مورد تأکید است و در حمایت اجتماعی ادراک شده، ارزیابیهای فرد از در دسترس بودن حمایتها درمواقع ضروری و مورد نیاز بررسی میشود - گلاکت14، . - 2009 مفهوم حمایت اجتماعی ادراک شده به حمایت از دیدگاه ارزیابی شناختی فرد از روابطش اشاره دارد.
نظریه پردازان این حوزه بر این باورندکه تمام روابطی که فرد با دیگران دارد حمایت اجتماعی محسوب نمیشود؛ مگر اینکه فرد آن ها را به عنوان یک منبع در دسترس و مناسب برای رفع نیازهایش ارزیابی کند - کلارا و همکاران،2003؛ به نقل از حسام، آسایش، قربانی، شریعتی، نصیری،. - 1390 مقیاسهای حمایت اجتماعی ادراک شده نیز بر ارزیابی شناختی فرد از محیطش و سطح اطمینان فرد به اینکه در صورت لزوم کمک و حمایت در دسترس خواهد بود متمرکز هستند - بروئر و همکاران، . - 2008
