بخشی از مقاله
چکیده:
پژوهش حاضر با هدف تعیین تأثیر آموزش راهبردهای فراشناخت بر سازگاری و خودکارآمدی تحصیلی دانشآموزان اجرا گردید . به این منظور نمونه مورد نظر از میان دانش آموزان دختر مدارس پنجگانه تبریز به روش نمونه گیری خوشه ای تصادفی چند مرحله ای انتخاب و در نهایت 70 دانش آموز در سال تحصیلی 1393- 94 در این پژوهش شرکت داده شدند. 35 نفر از این دانش آموزان در گروه کنترل و 35 نفر به صورت تصادفی در گروه آزمایش قرار گرفتند. گروه آزمایش آموزش های فراشناختی دریافت کرد ولی گروه کنترل هیچگونه آموزشی دریافت نکرد. نتایج حاصل از یافته ها نشان داد که آموزش فراشناختی بر سازگاری و خودکارآمدی دانش آموزان تاثیر دارد و موجب افزایش آن می شود. در متغیرسازگاری این تاثیر در حوزه سازگاری اجتماعی و عاطفی معنی دار ولی در حوزه آموزشی معنی دار نبود.
گذر واژه:
راهبردهای فراشناختی- خودکارآمدی-سازگاری
مقدمه :
بر خلاف گذشته که تصور می شد توانایی یادگیری هر فرد تابعی از میزان هوش و استعدادهای اوست، در چند سال اخیر این نظریه در میان روانشناسان قوت گرفته است که با وجود نقش تعیین کننده عوامل ذاتی هوش و استعداد در یادگیری، عوامل غیرذاتی دیگری نیز در این رابطه مهم قلمداد می شوند. یکی از این موارد » راهبردهای یادگیری « و یا به اصطلاح فنی تر راهبردهای شناختی و فراشناختی است که در چند سال اخیر شاهد پیشرفت زیاد روانشناسی تربیتی در کشف این راهبردها بوده ایم . بنا به تعریف، راهبردهای شناختی به هرگونه رفتار، اندیشه یا عمل یادگیرنده گفته می شود که او در ضمن یادگیری مورد استفاده قرار می دهد و هدف آن کمک به فراگیری، سازماندهی و ذخیره سازی دانش ها و مهارت ها و نیز سهولت بهره برداری از آنها در آینده است. - واینستاین و هیو م ، . - 1998 اصطلاح فراشناخت به دانش ما ، درباره فرآیندهای شناختی خودمان و چگونگی استفاده بهینه از آنها برای رسیدن به اهداف یادگیری اطلاق می شود - بایلر ،1993 - . منظور از راهبردهای فراشناختی، تدابیری است ، جهت انتخاب هوشیارانه روش های مناسب، نظارت بر اثر بخشی آنها، اصلاح اشتباه ها و در صورت لزوم تغییر راهبردها و جانشین سازی آنها با راهبردهای جدید - گود و برافی . - 1995
اصطلاح" فراشناخت " به دانش ما درباره ی فرایندهای شناختی خودمان و چگونگی استفاده ی بهینه از آنها برای رسیدن به هدفهای یادگیری گفته میشود به عبارت دیگر ، فراشناخت دانش یاد آگاهی فرد از نظام شناختی خود او یا دانستن درباره ی دانستن است . دانش فراشناختی ما را یاری میدهد تا به هنگام یادگیری و دانستن امور ، پیشنهادهای خود را زیر نظر بگیریم وهمچنین این دانش به ما کمک میکند تا نتایج تلاشهایمان را ارزیابی کنیم و میزان تسلط خود را برمطالبی که خوانده ایم بسنجیم - سیف،. - 1379
البته یکی از مولفه هایی که می تواند با آموزش راهبردهای فراشناختی رابطه مستقیم داشته باشد ، خود کارآمدی است. خود کارآمدی عبارتست از باور فرد، در این خصوص که توانایی انجام تکالیف را دارد یا خیر. خود کارآمدی با توجه به احساس تفکر و عمل انسانها متفاوت است - بندورا ، . - 2004 به اعتقاد بندورا خود کارآمدی مفهومی است که به واسطه آن تجربیات ، توانایی و تفکر افراد در یک مسیر ادغام میشود.
همچنین خود کارآمدی از متغیرهای کلیدی در نظریه های شناختی اجتماعی بندورا است . مبانی نظری خودکارآمدی در رشته ها و محیط های گوناگونی آزمایش شده واز پشتوانه های فزاینده نظری و تجربی برخوردار است .خودکارآمدی احساسی پایدار و روشن از لیاقت و قابلیت فرد برای کنار آمدن موثر با بسیاری از موقعیتهای تنش زاست . خودکارآمدی به احساس عزت نفس و ارزش خود ،احساس کفایت و کارایی در برخورد با زندگی اطلاق می شود . خودکارآمدی اطمینان به توانایی خود در کنترل افکار ،احساسات و فعالیت هاست و بنابراین روی پیامد اعمال موثر است .انتظارات خودکارامدی بر عملکرد واقعی افراد ،هیجانات ،،انتخاب رفتار و سرانجام میزان تلاش و کوشش که صرف یک فعالیت می شود موثر است - یوسف زاده و همکاران ،. - 1391
مولفه دیگری که نقش آموزش راهبردهای فراشناختی را بیشتر بروز میدهد سازگاری است .سازگاری را توانایی آمیزش ، انطباق، مصالحه، همکاری و کنار آمدن با خود، محیط و دیگران تعریف کرده اند - فولادی، . - 1383
طبق گزارشهای عملکرد مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی، مشکل عمدهای که دانشآموزان با آن مواجه هستند، مشکل تحصیلی میباشد. در این میان بهویژه دانشآموزان پایهاوّل مقطع متوسطه دورهدوّم که از بابت انتخاب رشته تحصیلی و مشخص شدن خطوط اختصاصی فرایند تحصیل خود سال سرنوشت سازی را میگذرانند، علیرغم برخورداری از هوش و استعداد لازم،صرفاً به لحاظ عدم آشنایی با راهبردهای لازم جهت بهینهسازی و سازماندهی مطالب آموزشی ضعف تحصیلی را چنان تجربه میکنند که در نهایت علیرغم میل باطنیشان به ادامه تحصیل در رشتهای خاص، به لحاظ کسب نمرات پایینتر امکان ورود به آن رشتهها از آنان سلب شده و باری به هر جهت در رشتهای که نامناسب با ویژگیهای شخصی و استعداد خاص آنان میباشد به ادامه تحصیل میپردازند و بدین ترتیب در طولانی مدت آثار زیانبار چنین رویهای نه تنها به شخص خود آنان برمیگردد، بلکه به سطح جامعه نیز انعکاس مییابد.
بنابر این، پژوهش حاضر در نظر دارد تأثیر آموزش راهبردهای فراشناخت بر خودکارآمدی تحصیلی و سازگاری دانشآموزان را سنجیده و بدین طریق بتوان مشکلات مبتلا به دانش آموزان در مسائل تحصیلی را به حداقل رساند.
بیان مسئله:
بسیاری از صاحب نظران از جمله جکوبسون بر این عقیده اند که هر گونه اصلاح در نظام تربیتی مستلزم در نظر گرفتن یافته های پژوهش های فراشناختی و استفاده از آنها در برنامه ریزی آموزشی است. مهارت های فراشناختی در انواع فعالیت های شناختی از جمله رد و بدل کردن اطلاعات به صورت کلامی ، ترغیب کلامی ، درک و مفهوم مطالب، ضرورت خواندن، نوشتن، توجه، ادراک، حافظه ، فراگیری زبان ، حل مساله ، شناخت اجتماعی و اشکال مختلف خود آموزشی و کنترل خود نقش مهمی ایفا می کند. پژوهش های انجام شده درباره راهبردهای شناختی و فراشناختی نشان داده است که استفاده از این تدابیر به افزایش یادگیری یادگیرندگان منجر می شود - بکمان ،. - 2002 این اثر به ویژه برای یادگیرندگانی که به نحوی با مشکلات یادگیری مواجه اند چشمگیر است . همچنین آندرسون - 2002 - در پژوهشی با عنوان نقش فراشناخت در آموزش و یادگیری به این نتیجه رسید که کاربرد آموزش مهارت های فراشناختی در آموزش زبان دوم به معلمان نقش ارزشمندی دارد هال - - 1999 نیز توانایی دانش آموزان کلاس پنجم و ششم را در حل مسأله پس از انجام سه تکلیف بررسی کرد . او در مطالعه خود مشخص ساخت که ارائه آموزش های ویژه و نیز راهبردهای فراشناختی - نظارت و کنترل - به گروه های آزمایشی، آنها را در مقایسه با گروه کنترل در زمینه حل مسایل پیچیده تر و حل سریع تر مسایل تواناتر ساخته است . واینستاین و هیوم - - 1998 هم در مطالعه خود اظهار می دارند که معلمان می توانند از راه آموزش مهارت های یادگیری و مطالعه - راهبردهای شناختی و فراشناختی - به دانش آموزان خود کمک کنند تا یادگیرندگان موفق تری باشند و در سرنوشت تحصیلی خود نقش فعال تری ایفا کنند.
همچنین نظامهای آموزش به شیوه های مختلف و با استفاده از راهبردهای فراشناختی میتوانند میزان خودکارآمدی دانش آموزان را افزایش دهند . یکی از مهمترین شیوه های پرورش خودکارآمدی ،تمسک به شیوه های اندیشه ورزی به جای اندیشه آموزی است . به باور اغلب صاحب نظران شیوه های آموزش مبتنی بر اصول و روش فراشناخت میتوانند به نظامهای آموزشی در تحقق این رسالت کمک کنند . در یک فراتحلیل ،ونگ و همکاران - به نقل از مصطفایی و محبوبی ، - 1385 در مورد عوامل موثربر یادگیری دانش آموزان ،نشان دادند که از میان 228 عامل موثر در یادگیری ،فرآیندهای شناختی و فراشناختی بیشترین تاثیر را بر یادگیری دانش آموزان دارد. به طور کلی ،آموزش راهبردهای فراشناختی ،زمینه درگیری علمی ،منبع کنترل درونی ، اسنادهای مثبت ،انگیزش پیشرفت بیشتر ،خلاقیت و سازندگی و خود مسوولیت پذیری را در افراد فراهم کرده است و حس اعتماد به نفس در امور زندگی را تقویت میکند و افراد را قادر می سازد که مشکلات را شناسایی نماید ، فعالیتهای خود را در بوته ی آزمایش و بررسی قرار دهد . آزاد ومستقل عمل کند وبهترین راه حل ها را در امور مختلف ارائه دهد .
آموزش فراشناختی بنابر نظریه گیج و برلاینر - به نقل از مهر محمدی ، - 1384 به منظور کمک به شاگردان برای سازماندهی الگوهای فکری ،رفتاری اجتماعی ،خودسنجی ،تمرین شفاهی ،خودرهبری ،خودآگاهی وتقویت خویش صورت می گیرد . البته بررسی پژوهش ها نشان میدهد که خودکارآمدی یکی از مهمترین عوامل تنظیم رفتار است که سبب خود تنظیمی وبهبود کیفیت زندگی می شود ،افراد را برای رویارویی با موقعیت مبهم و چالش برانگیز آماده می سازد،زمینه ی شناسایی ظرفیتها ی واقعی را فراهم می سازد و میزان اعتماد به نفس پذیرش خود افراد را افزایش می دهد .همچنین بررسی پژوهش ها نشان میدهد که برای پرورش و افزایش خودکارآمدی افرادعوامل گوناگونی نقش دارند. . یکی ازمهمترین این عوامل آموزش راهبردها و مهارتهای فراشناختی است . در سایه آموزش این مهارتها میتوان مهارت تصمیم سازی ،تعامل سازنده با دیگران ،برنامه ریزی ،عمقی نگری ،قضاوت سازنده ،احترام به تضاد علایق ،همزیستی مسالمت آمیز وخودکنترلی وخود ارزشیابی فراگیران را بهبود بخشید - یوسف زاده و همکاران ،. - 1391 اما یکی از متغیرهایی که احتمالا به دلیل وجود ناتوانی های یادگیری در دانش آموزان مختل می شود، مشکلات سازگاری اجتماعی، هیجانی و تحصیلی است . سازگاری اجتماعی شامل سازگاری فرد با محیط اجتماعی خود بوده که این سازگاری ممکن است با تغییر دادن خود و یا محیط به دست آید . سازگاری هیجانی سلامت روانی خوب ، رضایت از زندگی شخصی و هماهنگی میان احساسات ، فعالیتها و افکار است. به عبارت دیگر، سازگاری هیجانی یعنی مکانیزم هایی که توسط آنها ، فرد ثبات عاطفی پیدا می کند. توانمندی ها و شایستگی های اجتماعی و هیجانی از عوامل تعیین کننده تاثیر گذار بر سازگاری تحصیلی محسوب می شوند - موسوی - لطفی، اکبری و صفوی،. - 2009
نتایج بررسی لوینگ - - 2002 در مورد سازگاری اجتماعی نشان داد که زنان و مردان از لحاظ سازگاری اجتماعی تفاوت معنی داری با یکدیگر ندارند در حالیکه تحقیقات کینگ - - 1999 ، نشان داد که پسران نسبت به دختران از لحاظ دید مثبت به زندگی، احساس رضایت از زندگی وضعیت بهتری دارند. مطالعه ی والاس در سال 2001 نشان داد که موفقیت تحصیلی با سازگاری روانشناختی ارتباط دارد و پسران نسبت به دختران ، از نظر سازگاری روان شناختی وضعیت بهتری دارند.
با توجه به موارد مطرح شده ، این پژوهش در صدد بررسی تاثیر آموزش مهارتهای فراشناختی بر خودکارآمدی و سازگاری دانش آموزان دختر پایه اول مقطع متوسطه دوره دوم نواحی پنجگانه تبریز می باشد تا بتواند معنی دار بودن یا نبودن تاثیر آموزش های مزبور را بر روی دانش آموزان سنجیده و همسویی های مورد نظر را استخراج نماید.
فرضیهها:
-1 آموزش راهبردهای فراشناخت درافزایش سطح سازگاری دانشآموزان دختر پایهاوّل متوسطه دورهدوّم نواحی پنجگانه تبریز موثر می باشد.
-2 آموزش راهبردهای فراشناخت در افزایش سطح خودکارآمدی دانشآموزان دختر پایهاوّل متوسطه دورهدوّم نواحی پنجگانه تبریز موثرمیباشد.
-3 آموزش راهبردهای فراشناخت در افزایش سازگاری در حوزه اجتماعی دانشآموزان دختر پایهاوّل متوسطه دورهدوّم نواحی پنجگانه تبریز موثر می باشد.
-4 آموزش راهبرد های فراشناختی در افزایش حوزه عاطفی دانش آموزان دختر پایهاوّل متوسطه دورهدوّم نواحی پنجگانه تبریز موثر می باشد.
-5 آموزش راهبرد های فراشناختی در افزایش حوزه آموزشی دانش آموزان دختر پایهاوّل متوسطه دورهدوّم نواحی پنجگانه تبریز موثر می باشد.
روش پژوهش:
جامعه آماری تحقیق حاضر کلیه دانشآموزان دختر پایهاوّل مقطع متوسطه دورهدوّم نواحی پنجگانه شهر تبریز میباشد که در سالتحصیلی 93-94 مشغول به تحصیل هستند.
گروه نمونه این تحقیق در مجموع 70 نفر از دانشآموزان پایه اوّل مقطع متوسطه دورهدوّم نواحی پنجگانه شهر تبریز میباشد که 35 نفر از آن را گروه آزمایش و 35 نفربقیّه را گروه گواه تشکیل دادند. اعضای نمونه مورد نظر با استفاده از روش نمونهگیری خوشهای چند مرحلهای انتخاب گردیدند.به این ترتیب که از نواحی پنجگانه تبریز یک ناحیه و از بین مدارس متوسطه دوم دخترانه
این ناحیه یک مدرسه و درنهایت دو کلاس از این مدرسه انتخاب و یکی به عنوان گروه آزمایش و دیگری به عنوان گروه کنترل در نظر گرفته شد. انتخاب ها در تمامی مراحل به صورت تصادفی بوده است.
ابزارهای اندازه گیری:
ابزارهای اندازه گیری پژوهش حاضر عبارتند از: الف - بسته آموزشی راهبردهای فراشناخت
موضوعات مورد آموزش شامل مهارتهای برنامه ریزی - ماهیت ، انواع ، هدف گذاری ، راهبردها - ، مسولیت پذیری - ماهیت، ضرورت، شیوه ها و پیامدها - ، نظارت - نظارت درونی، نظارت بیرونی، خود نظارتی - ، خود نظم دهی - ماهیت، راهبردها، مصادیق خود نظم دهی - و مهارت تفکر - تفکر جاری ، خلاق، انتقادی و شیوه پرورش تفکر - بودند.
ب - پرسشنامه سنجش میزان خودکارآمدی شرر و همکاران روایی این پرسشنامه در پژوهش های قبلی در حد قابل قبول
گزارش شده است .در یکی از پژوهش ها - یوسف زاده و همکاران ، - 1391 نیز برای سنجش پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده شد
و میزان آن 0/81 محاسبه گردید .
ج - پرسشنامه سازگاری سینها و سینک
این آزمون میزان سازگاری دانش آموزان دبیرستانی را در سه حوزه ی عاطفی ، اجتماعی و آموزشی میسنجد . فرم نهایی این آزمون که برای سنجش سازگاری هم فردی و هم گروهی طراحی شده است ، شامل 60 سوال 20 - سوال برای هر حوزه - و به صورت مداد کاغذی ودر قالب "بلی "، "خیر" به هر سوال آن جواب داده میشود. ضریب پایایی این آزمون با استفاده از روش دو نیمه کردن 0/95 ،روش آزمون مجدد 0/93 وروش کودر ریچاردسون 0/94 گزارش شده است که در مجموع حاکی از اعتبار بالای آن میباشد - کرمی ،. - 1382 محقق برای مطمئن شدن از روایی آن ، پرسشنامه را در اختیار چند نفر از اساتید رشته روانشناسی دانشگاههای تبریز قرار داد تا در این رابطه نظر خود را اعلام نمایند وبا توجه به توافق جمعی آنان در رابطه با قابل استفاده بودن آن، میتوان گفت این آزمون از روایی محتوایی بالایی نیز برخوردار می باشد .
برای اجرا نیز پس از انتخاب نمونه ،پیش از اجرای متغیر مستقل ، آزمودنی های گروه آزمایش در معرض پیش آزمون مربوط به اجرای پرسشنامه خود کارآمدی تحصیلی و سازگاری قرار گرفتند سپس اعضای هر دو گروه طی 9 جلسه 60 دقیقه ای آموزش راهبردهای فراشناخت را به قرار زیر دیدند :
-سه جلسه برای یادگیری نحوه برنامه ریزی -سه جلسه برای یادگیری کنترل و نظارت -سه جلسه برای یادگیری نظم دهی
پس از اتمام دوره آموزشی در نظر گرفته شدهمجدداً پرسشنامه های ذکر شده در فوق بر روی هر دو گروه آزمایش و گواه اجرا شد.
