بخشی از مقاله
چکیده
نهادهای مدنی امروز در اکثر کشورهای جهان به ویژه کشورهای پیشرفته نقش موثری در توسعه این کشورها در ابعاد مختلف آن داشتهاند. یکی از مهمترین نقشهای این نهادها در جلوگیری از فساد اداری بوده است؛ به گونهای که در کنار نهادهای رسمی مبارزه با فساد اداری نقش همتراز و در بسیاری از موارد نقش بالاتری داشته است.
در تحقیق حاضر به بررسی تأثیر نهادهای مدنی در جلوگیری از فساد اداری پرداخته شده است. با توجه به آمارهای ارائه شده از سوی سازمانهایی که به بررسی فساد اداری کشورهای جهان میپردازند، مشاهده میشود که پدیده فساد اداری بعنوان یک خطر مهم برای جوامع و بشریت محسوب میشود. شاخصها در رابطه با کشور ایران نشان از این دارد که وضعیت کشورمان در زمینه کنترل فساد نامساعد است. لذا تلاش برای بازشناسی این پدیده و ارائه راهکارهای مناسب ضرورت دارد. تحقیقات مرتبط با فساد اداری را میتوان در حول چهار موضوع اصلی؛ تعاریف، پیامدها، راهکارها و سنجش فساد دستهبندی کرد. این مقاله یک تحقیق مروری است که به بررسی تحقیقات در زمینه فساد اداری میپردازد.
.1 مقدمه
فساد اداری پدیدهای تاریخی، بزرگ، تأثیرگذار و کانون اندیشهورزی و سیاستگذاری است. امروزه فساد اداری و مالی به یک معضل جهانی تبدیل شده است، دولتها آگاهند که فساد باعث آسیبهای بسیاری میشود و هیچ حد و مرزی هم نمیشناسد، همان طور که نتایج و پیامدهای آن نیز بنا بر نوع سازمان سیاسی و اقتصادی و سطح توسعه یافتگی، گوناگون است.
این پدیده در دنیای امروز و بویژه در کشورهای درحال توسعه، به عنوان یکی از مهمترین عوامل در سر راه پیشرفت جامعه، مطرح شده است و صدمات جبران ناپذیری را بر روی سرعت حرکت چرخ توسعه جامعه ایجاد کند. متاسفانه بررسیهای موجود نشان میدهد که پدیده فساد بیش از همه در میان کشورهای فقیر و در حال توسعه در این کشورهاست.
ایران اولین کشوری در حال توسعه و به دلیل مشخصاتی که برای کشورهای مستعد فساد برشمرده شده، در زمره محیطهای مناسب برای بروز فساد است. همچنین به میزانی که توسعه فعالیتهای اقتصادی در کشور انجام میگیرد، در صورتی که تمهیدات لازم برای مبارزه اندیشیده نشود زمینههای فساد تقویت خواهد شد
تبعات فساد اداری برای هر کشوری میتوانند به عقبماندگی هر چه بیشتر آن کشورها منجر شود از این رو در کشورهای مختلف نهادهای گوناگونی را برای مبارزه با این پدیده پیشبینی کردهاند. در کنار نهادهای رسمی که وظیفه مقابله با فساد اداری را در هر کشوری برعهده دارند، نهادهای دیگری نیز تعریف شده است که از این نهادها به طور غیر رسمی و غیرمستقیم تأثیر قابل توجهی در کاهش فساد اداری را دارا هستند.
نهادهای مدنی یکی از مهمترین ابزارهایی است که در این زمینه نقش غیرقابل انکاری داشته و دارند. این نهادها بر خلاف نهادهای رسمی که نظارت از بالا به پایین است؛ بالعکس نظارت از پایین به بالا بوده و نقش موثری در مواجهه با این پدیده را در کشورهای مختلف و به طور خاص در کشور ما ایران دارند. در این پژوهش تلاش بر این است که به نقش این نهادها در جلوگیری از فساد اداری در ایران مورد بررسی قرار گیرد.
.2اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق
اگرچه مباحث نظری درباره فساد در دهه 1950 شکل جدی تری به خود گرفت، اما از دهه 1970 اولین آثار نظری و بررسیهای تجربی در باره فساد ارائه شد و از آن زمان به بعد یکی از اصلیترین مباحث در زمینه دولت، حکمرانی و توسعه بوده است
فساد در نظامهای اداری اغلب کشورها موجب آسیب رسانی جدی به توسعه و پیشرفت شده و در کشورهای در حال توسعه، اهمیت و مهار و کنترل آن کاملا برای سیاستمداران و مردم آنها واضح و آشکار گردیده است. از مضار آن عبارت است از : فساد مانع رشد رقابت سالم و باعث عقب راندن تلاشها در جهت کاهش فقر و بی عدالتی اجتماعی میشود. فساد اداری موجب تضعیف اعتقاد ملتها به توانایی خویش و باعث ناامیدی و سرخوردگی نسبت به آیندهای قابل پیش بینی میشود. فساد به افزایش قیمتهای معاملات منجر شده، توسعه پایدار را مختل و امکان پیش بینی میشود.در نتیجه، مبارزه با فساد اداری یک ضرورت است تا از تشدید آسیبها در آینده، پیشگیری نماید
رهبر جمهوری اسلامی ایران، علی خامنهای - 1386 - در رابطه با اهمیت پرداختن به فساد بیان میکند: » بدترین فسادها در جامعه، رواج فقر و افزایش شکاف بین فقیر و غنی است. بدترین فسادها در جامعه این است که کسانی دچار فساد اداری شوند و از بیت المال مردم برای منافع شخصی و پر کردن جیب خود تغذیه کنند. بزرگ ترین فسادها این است که در اجرا و اعمال قانون در جامعه تبعیض باشد و به شایستگیها و صلاحیتها و قابلیتهای افراد توجه نشود
فساد یک پدیدهی اجتماعی است و فقط مربوط به شخص خاص نیست چرا که آثار آن جامعه را تحت تأثیر قرار میدهد. در این رابطه خامنه ای - - 1386 بیان میکند: »فساد اداری در تشکیلات مسئولان موظف و در میان آنها ، به بدنه اقتصادی کشور سرایت میکند؛ لذا باید جلوی آن گرفته شود. اهتمام به این کار به خاطر آن است که مفاسد اقتصادی، جریان آلوده ای است که اگر جلوگیری و با آن مبارزه نشود، کل فضا را آلوده خواهد کرد . بحث یک جرم منفرد و تک افتاده نیست، برخورد با مفاسد اقتصادی برای نظام اهمیت حیاتی دارد. اصل عدالت اجتماعی، اجرای عدالت ، درنظر گرفتن حق تودههای وسیع مردم و پرکردن فاصله طبقاتی، یکی از اصول اصلی نظام اسلامی است
در نظام جمهوری اسلامی ایران، مبارزه با فساد اداری و فساد اقتصادی و سوء استفاده از امکاناتی که قدرت در اختیار افراد میگذارد چه سوء استفاده مالی و چه سوء استفاده سیاسی از اصول انقلاب است و باید رعایت شود.مبارزه با فساد، موضوعی اصلی و اساسی است. فساد اقتصاد ی در دستگاههای دولتی موجب میشود که سود همه تلاشهای انجام شده در راستای پیشرفت و تولید ثروت عمومی برای رفاه مردم، به جیب عده ای مفت خور و سوء استفاده چی سرازیر شود، لذا مبارزه با فساد، جدی است
گسترش فساد مالی به درستی به عنوان یکی از مهمترین موانع فراراه پیشرفتهای اقتصادی بوده و درجهی بالای فساد مالی میتواند به ناکارآمدی سیاستهای دولت بینجامد. پژوهشها نشان میدهد که فساد سبب کاهش سرمایه گذاری میشود و در نتیجه فعالیتهای اقتصادی را از مولد بودن به سوی رانتها و فعالیتهای زیر زمینی میراند
فساد فراگیر یکی از نشانههای ضعف حاکمیت است؛ هرچند کارکرد ضعیف حاکمیت میتواند به گونه مستقیم روند رشد و توسعه اقتصادی را نیز تضعیف کند
از سوی دیگر،با توجه به اهمیت مشکلات و خطرهای فساد اداری برای ثبات و امنیت جامعه و نهادها و ارزشهای دموکراتیک، ارزشهای اخلاقی و عدالت و توسعهی پایدار و حاکمیت قانون، و نیز با توجه به پیوند فساد با دیگر کجرفتاریهای انسانی و اجتماعی و جرایم سازمان یافته، مبازره با فساد ضرورت دارد.
.3تعریف مفاهیم و ادبیات نظری
کلمه فساد از ریشه فرانسوی - - Corrmption و ریشه لاتینی - - Rumpere به معنای »شکستن« یا »نقض کردن« گرفته شده است. آنچه که شکسته یا نقض میشود میتواند یک »شیوه رفتار اخلاقی یا اجتماعی و یا مقررات اداری« باشد. در زبان فارسی برای فساد معانی مختلفی مانند: »تباهی«، »ستم«، »مال کسی را گرفتن«، »گزند«، »زیان«، »ظلم و ستم«، »شرارت« و »بدکاری« ذکر شده است
فساد به سوء استفاده از قدرت برای کسب منفعت شخصی یا منافع گروهی اشاره دارد. فساد تجلی نوعی از رفتار مقامات دولتی - خواه سیاستمداران و خواه مستخدمان کشور - است که درآن بطور نادرست و غیر قانونی با سوءاستفاده از قدرت عمومی محول شده به آنها، خود و نزدیکانشان را غنی میسازند - دانایی فرد, . - 1387 بسیاری از دانشمندان و متفکران سیاسی مانند ویتوتانزی، ماکیاولی، منتسکیو، روسو، بنتام، و گورنال میردال، به تعریف و اظهار نظر در مورد فساد پرداخته اند.
به عقیده ماکیاولی، فساد جریانی است که طی آن موازین اخلاقی افراد سست و قضیلت و تقوای آنها به نابودی کشیده میشود. از آن جایی که بسیاری از افراد از نظر درجه تقوا و پرهیزگاری ضعیف هستند، زمینه فساد در آنها همواره وجود دارد، مگر آن زمانی که تحت هدایت و نفوذ یک رهبر بزرگ قرار گیرند - زاهدی, . - 1375 طبق تعریف بیان شده در فرهنگ وبستر، »فساد پاداش نامشروعی است که برای ورود فرد - کارگزار دولتی - به تخلف از وظیفه محوله پرداخت میشود« - افضلی, . - 1390 از دیدگاه تئوبالد1، فساد اداری یعنی استفاده غیرقانونی از اختیارات اداری و دولتی برای نفع شخصی
از دید منتسکیو فساد یک سامانه سیاسی خوب و صحیح را به یک سامانه زشت و ناپسند تبدیل میکند. از نظر او در حکومت مشروط ، نیازی به روی آوردن به فساد نیست. اما در حکومت استبدادی که شرافت و تقوا وجود ندارد، نمیتوان به انجام هیچ کاری بدون استفاده مفسدانه امید داست. از نظر گوردال میردال ، فساد معنای وسیع تری دارد و به تمام شکلهای گوناگون انحراف یا اعمال قدرت شخصی و استفاده نامشروع از مقام و موقعیت شغلی اطلاق میشود
در گذشته فساد اداری را ناشی از حرص سیریناپذیر انسان میدانستند. برای مثال، فیلسوفان اسکولاستیک سدههای میانه درباره فساد اداری اینگونه میاندیشیدند. فیلسوفان دوره روشنگری جنبش فلسفی قرن هجدهم که ویژگی بارز آن عقلگرایی بود و نظریهپردازان دولت دموکراتیک در قرن نوزدهم تعریف دقیقتری از فساد اداری ارائه کردند: »سوءاستفاده مقام اداری از وجوه عمومی به منظور افزایش درآمدش به طور غیرقانونی
نظریه فلاسفه اسکولاستیک که فساد اداری را ناشی از حرص سیریناپذیر انسان میداند، ناقص و نارساست؛ چراکه تأثیر شرایط نهادی مختلف را بر فساد اداری نادیده میگیرد و آن را امری فطری میپندارد. نظریه فیلسوفان دوره روشنگری گرچه دقیق تر است، اما هنوز محدود است؛ زیرا فساد اداری را تنها در شکل غیرقانونی آن در نظر گرفته و به شکل های » قانونی« فساد اداری توجه نکرده است
در کل میتوان گفت:»فساد اداری عبارت است از مجموعه طرحها، تصمیمات، کارها، برخوردها و روابطی که در محیط اداره برخلاف خط مشی عمومی کشور و قوانین حاکم بر جریان امور اداری و اهداف و منافع جامعه به وقوع می پیوندد و موجب تباهی منافع عمومی و مسخ و بیهودگی اداره میشود. هایدن هایمر2 براساس تفاوت دیدگاه مردم و نخبگان سیاسی نسبت به فساد، سه نوع فساد را از هم متمایز مینماید
-1 فساد سیاه: کاری است که از نظر تودهها و نخبگان منفور است - مانند رشوه گرفتن مهندس ناظر و نادیده گرفتن معیارهای ساخت - ، -2 فساد خاکستری: کاری که اکثر نخبگان منفور میدانند اما مردم نسبت به آن بی تفاوت هستند - مانند کوتاهی کارمندان در اجرای قوانینی که مردم دوست ندارند و نخبگان مفید میدانند - و -3فساد سفید: کاری که ظاهراً خلاف قانون است ولی نخبگان و مردم مهم و مضر نمیدانند.
تعاریف دیگری از فساد اداری نیز توسط ساموئل هانتینگتون و ویتو تانزی به عمل آمده است که به ترتیب عبارتند از: رفتار کارکنان دولتی که برای منافع حصوصی پذیرفته شده را زیر پا میگذارند و نیز اتخاذ تصمیمهای اداری تحت تاثیر منافع شخصی و یا روابط و علایق خانوادگی و دابستگیهای اجتماعی. تعریف تانزی بیشتر در مورد کشورهای در حال توسعه مصداق دارد. زیرا در این کشورها روابط اجتماعی و خانوادگی از اهمیت بالایی برخوردار است و هر فرد موظف است که حتی المقدور به خویشاوندان و نزدیکان خود کمک کند. علاوه بر این، هر فرد نیز برای رسیدن به مقاصد شخصی و مشکلات خود در وهله اول متکی به حمایتها و مساعدتهای اقوام و آشنایان خویش است
