بخشی از مقاله
چکیده
فساد در نظام اداری، به اقدامات مأموران دولتی که با هدف انتفاع و بهرهبرداری برای خود یا اشخاص دیگر یا در قبال دریافت مال برای خود یا اشخاص قانون را نقض کنند یا تغییر دهند، اطلاق میشود که مواردی مانند ارتشا، اختلاس، تبانی در انجام معاملات، اخذ پورسانت و هدیه، پرداخت و دریافت ناموجه، اعطای تسهیلات افزون بر ضوابط و اعطای امکانات برخلاف عرف مهمترین مصادیق آن هستند. تحلیل حاصل از پژوهش نشان میدهد که نظام اداری ناکارآمد، بیاعتمادی ساختاری در نظام اداری، بوروکراسی سخت، نارسایی در قوانین و مقررات و اجرای آنها، بیتوجهی نسبت به قوانین، فقدان مهارت در نیروی انسانی، سازشکارگزاران دولتی با افراد و گروههای بانفوذ، مبانی سست و نامتناسب سازمانی، انحصار مشاغل، ضعف سیستم مدیریت از عوامل مؤثر در شیوع فساد اجتماعی هستند.
کلیدواژهها: فساد اداری، سرمایه اجتماعی، قوانین، رشوه
مقدمه
فساد مسئلهای است که در تمام ادوار گریبان گر دستگاهها و سازمانها بوده و هسته اندیشه بسیاری از دانشمندان و متفکران سیاسی را تشکیل میداده است. فساد اداری نیز بهعنوان یکی از عمومیترین اشکال فساد پدیدهای است که مرزهای زمان و مکان را در نوردیده و با این ویژگی نه به زمان خاصی تعلق دارد و نه مربوط به جامعه خاصی میشود. تجربه جوامع پیشرفته امروزی نشان میدهد که این جوامع تنها پس از اصلاحات اجتماعی و سیاسی همهجانبه، ازجمله اصلاح ساختار اداری، بهویژه ایجاد سازمانهای نوین و استفاده از فناوری جدید، به پیشرفت اقتصادی و فرهنگی و بالا بردن سطح زندگی مردم خود دست یافتهاند.
در ایران نیز بدون استفاده از این دو عامل مهم، یعنی دانش و فناوری جدید و اصلاحات همه جانبه و ایجاد سازمان اداری کارا، پیشرفت سریع در زمینه توسعه اقتصادی، فرهنگی و سیاسی و بالا رفتن سطح زندگی مردم امکانپذیر نخواهد بود - صبوری، 1390، . - 111 فساد اداری پدیدهای همزاد حکومت است. یعنی از زمانی که فعالیتهای بشر شکل سازمان یافته و منسجمی به خود گرفت از همان زمان فساد اداری نیز همچون جزء لاینفکی از متن سازمان ظهور کرده است. بنابراین میتوان فساد را فرزند ناخواسته سازمان تلقی کرد که درنتیجه تعاملات گوناگون در درون سازمان و نیز به مناسب تعامل میان سازمان و محیط آن به وجود آمده است. فساد اداری بخش از مجموعه مسایلی است که سازمانها در دوره عمر خود به ناگزیر آن را تجربه میکنند.
این مجموعه مسایل به معظلاتی اشاره داردکه به طور عمده ریشههای آن در خارج از سازمان قرار داشته ولی آثار آن سازمانها را متأثر میسازد. این معضلات بهعنوان چالشهایی که همواره پیش روی مدیران هستند تلقی میشوند که به دلیل عدم کنترل سازمان بر علل پیدایی آنها، طبیعتاً کنترل آنها نیز بسیار دشوار است؛ بهعنوان مثال فساد اداری تا حد زیادی از نظامهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تأثیر میپذیرد؛ برای مثال بالا بودن نرخ بیکاری، میزان سلطه روابط غیر رسمی و سنتی بر ارتباطات میان افراد، میزان بلوغ نظام سیاسی و... برحجم فساد
اداری یک جامعه تاثیر مستقیم میگذارد از طرفی فساد اداری به طور مستقیم بر کارایی نظام اداری، مشروعیت نظام سیاسی و مطلوبیت نظام فرهنگی واجتماعی اثرات نابهنجاری خواهد گذارد که این تعامل باعث ایجاد دوری باطل ومارپیچی نزولی میشود که در نهایت جامعه رابه افول خواهد کشاند؛ از این رو باید با پدیدههایی از جنس فساد اداری که ریشه در زمینههای گوناگونی دارند، بان گرشی سیستمی روبهرو شد و به تدوین راهحلهای جامع اندیشید.
هدف اصلی پژوهش
ساختار اداری چگونه در بروز و شیوع فساد اجتماعی تاثیر می گذارد؟
مبانی و چارچوب نظری،
کلمه فساد از ریشه فرانسوی - Corrmption - و ریشه لاتینی - Rumpere - به معنای »شکستن« یا »نقض کردن« گرفته شده است. آن چه که شکسته یا نقض می شوئ می تواند یک »شیوه رفتار اخلاقی یا اجتماعی و یا مقررات اداری« باشد. در زبان فارسی برای فساد معانی مختلفی مانند، »تباهی«، »ستم«، »مال کسی را گرفتن«، »گزند«، »زیان«، »ظلم و ستم«، »شرارت« و »بدکاری« ذکر شده است - افضلی، . - 1390 فساد به سوء استفاده از قدرت برای کسب منفعت شخصی یا منافع گروهی اشاره دارد. فساد تجلی نوعی از رفتار مقامات دولتی - خواه سیاستمداران و خواه مستخدمان کشور - است که درآن به طور نادرست و غیر قانونی با سوء استفاده از قدرت عمومی محول شده به آن ها، خود و نزدیکانشان را غنی می سازند - دانایی فرد،. - 1387 بسیاری از دانشمندان و متفکران سیاسی مانند ویتوتانزی، ماکیاولی، منتسکیو، روسو، بنتام، و گورنال میردال، به تعریف و اظهار نظر در مورد فساد پرداخته اند.
به عقیده ماکیاولی، فساد جریانی است که طی آن موازین اخلاقی افراد سست و قضیلت و تقوای آن ها به نابودی کشیده میشود. از آن جایی که بسیاری از افراد از نظر درجه تقوا و پرهیزگاری ضعیف هستند، زمینه فساد در آن ها همواره وجود دارد.، مگر آن زمانی که تحت هدایت و نفوذ یک رهبر بزرگ قرار گیرند - زاهدی، . - 1375 در فساد چیزی مثل رفتار اخلاقی، شیوه قانونی و مقررات اداری نقض میشود که این انحراف میتواند به همراه پاداش نامشروعی که برای وادار کردن فرد به تخلف از وظیفه تخصیص مییابد، باشد. فساد، مجموعه رفتارهایی است که فرد از وظایف رسمی به خاطر کسب منافع شخصی یا کسب موقعیت خاص، دچار تخطی و انحراف میگردد تا تلاشی برای کسب ثروت و قدرت از طریق غیرقانونی، تحصیل منافع خصوصی به بهای از دست رفتن منافع عمومی یا استفاده از قدرت دولتی برای منافع شخصی باشد - حسن، 2004، . - 25
آناتومی فساد
فساد تا جایی که به سازمان و فرآیندهای سازمانی مربوط میشود، به اجزای سهگانه سیاسی، قانونی و اداری قابل تقسیم است.
1 فساد سیاسی، بنا به تعریفی کلی، فساد سیاسی عبارتست از سوء استفاده از قدرت سیاسی در جهت اهداف شخصی و نامشروع - آقا بخشی، 1366، . - 199 اصولاً فساد سیاسی و قدرت همزاد یکدیگرند، یعنی تا زمانی که قدرت وجود نداشته باشد از فساد سیاسی هم اثری نخواهد بود. همانگونه که روسو اعلام میدارد، فساد سیاسی نتیجه حتمی کشمکش و تلاش بر سر کسب قدرت است 2 فساد قانونی، منظور از فساد قانونی، وضع قوانین تبعیضآمیز به نفع سیاستمداران قدرتمند و طبقات مورد لطف حکومت است. این نوع رفتار که دراصطلاح به آن فساد قانونی اطلاق میشود این باور عمومی را که فساد فقط شامل اعمالی میشود که مغیر با قانون باش درا رد میکند.
برای مثال قوانینی که بدون هیچگونه توجیه اقتصادی و یا اجتماعی انحصارخرید، فروش یا تولید یک محصول را به یک فرد یا گروه از افراد اختصاص میدهند، نمونههایی از این نوع فساد است. - حبیبی، 1375، - 14 3 فساد اداری، صاحبنظران به مقتضای زاویهای که برای نگریستن به این پدیده انتخاب کردهاند تعریف مختلف و بعضاًمشابهی از فساد اداری ارائه نمودهاند؛ بهعنوان نمونه جیمز اسکات معتقد است فساد اداری به رفتاری اطلاق میشود که ضمن آن فرد به دلیل تحقق منافع خصوصی خود و دستیابی به رفاه بیشتر و یا موقعیت بهتر خارج از چارچوب رسمی وظایف یک نقش دولتی عمل میکند - سوت، 1972، . - 4 تعریفی که نسبت به سایرتعاریف ترجیح داده میشود تعریفی استکه از سوی ساموئل هانتینگتن ارائه شده است که در اینجا با اندکی اصلاح و بهبود آورده میشود وی معتقد است، فساد اداری به مجموعهی رفتارهای آن دسته از کارکنان بخش عمومی اطلاق میشود که در جهت منافع غیر سازمانی، ضوابط و عرف پذیرفته شده رانادیده میگیرند - هانتینگتون، 1370، . - 90
به عبارت دیگر فساد ابزاری نامشروع برای برآوردن تقاضاهای نامشروع از نظام اداری است. چنانچه بخواهیم فساد را در قالب یک معادله ارائه دهیم این معادله بدین صورت خواهد بود، فساد= انحصار+ قدرت پنهانکار پاسخگویی و شفافیت - کلیتگارد، 1375، . - 35فساد اداری در بوروکراسی نوین، یکی از شاخصه های عمده سلامت اقتصادی شفافیت است که به حجم دولت بر می گردد. میزان فساد اداری رابطه مستقیمی با حجم دولت دارد. یعنی هر چه نفوذ و دخالت دولت در برنامه های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه بیشتر باشد، فساد مالی بیشتر است. این در حالی است که بیش از دو سوم بودجه دولت متعلق به بودجه شرکت های دولتی است.
این شاخصی است که از این طریق می توان به حجم بالای دولت پی برد. پس از ایجاد بوروکراسی نوین که همراه با ایجاد دولت ملی و ارتش ملی بود برخی از شیوههای فساد اداری که در گذشته وجود داشت - نظیر وجود سیستم خرید و فروش مشاغل و مقامات رسمی، به مقاطعه دادن سازمانهای اداری در مقابل استفاده از درآمد آن، جدا نبودن منابع مالی اداری و شخصی و... - از میان رفت. اما با ایجاد بوروکراسی مدرن، فساد اداری کاملاً از میان نرفت - و نمیتوان انتظار داشت که هرگز کاملاً از میان برود - اما بسیار کاهش یافت. در واقع مدرنیزه کردن دولت، ایجاد دولت ملی، ارتش ملی و بوروکراسی مدرن به از میان رفتن شیوههای فساد اداری که پیش از آن رایج بود، کمک کرد - صبوری، 1390، . - 123
اما از سال 1340 که درآمد دولت بیش از پیش وابسته به نفت شد و بهویژه در دهه 1350 که با افزایش ناگهانی قیمت نفت درآمدهای نفتی ایران تقریباً چهار برابر شد، فساد اداری رو به گسترش نهاد. علیرغم وجود مستمر فساد در دستگاه اداری، تاکنون برنامه منظمی برای مبارزه با آن وجود نداشته است. اگرچه در گذشته بهویژه پیش از مشروطیت و دهههای 1320 و 1330 اقداماتی برای مبارزه با فساد اداری صورت گرفت و قوانینی در این زمینه به تصویب رسید، اما این اقدامات ناموفق بود و هیچگونه اصلاحات اساسی انجام نگرفت - همان، . - 124 تحقیقات گوناگون صورت گرفته بر روی میزان نیاز و در آمد افراد جامعه بویژه کارکنان ادارات و سازمانهای دولتی حکایت از این دارد که با گذشت زمان و افزایش بی رویه تورم در سالهای اخیر نه تنها سطح درآمد نتوانسته به سطح نیازهای مادی غلبه کند بلکه از سیری نزولی نیز برخوردار بوده است.
با شکل گیری چنین شرایطی طبیعی به نظر می رسد که در عرصه رقابتهای نا عادلانه اجتماعیافراد تلاش کنند تا از طریق مسیرهای غیر قانونی به اهداف شخصی و مادی خود دست یابند که حکایت از یک جهش اجتماعی برای بروز فساد در جامعه و سازمان است - سید دوست و خانی، 1387، . - 2 محدودیتهای ساختاری و فراساختاری، پیچیدگی اجزای عوامل دولتی و تمرکز فعالیتهای اقتصادی، بازرگانی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و...پیشرفت را کند و نظارت را دشوار خواهد کرد. وجود بوروکراسی اداری و پیچ وخمهای فراوان و تشریفات غیر ضرور و ساختار غلط و غیر صحیح اداری، دیوانسالاری قدرتمند و نامناسبی را ایجاد کرده است که در سایه آن نظارتها کم اثر، ناکافی و ناکارآمد جلوه
