بخشی از مقاله
چکیده
در دوره قاجار معماری به تبع نوگرایی چهره ای برونی می یابد و خیابان در مفهوم جدید خویش لبه های خود را برای جای دهی عناصر خدماتی بر می گزیند. این معماری که در تعامل با خیابان و با داشتن توجه به نمای رو به خیابان شکل گرفته است. به تقلید از معماری اروپا و با استقرار عناصر در لبه های خیابان های جدیدالاحداث، نماهایی شکل گرفتند که علی رغم غیربومی و نوظهور بودن، تقارن و هارمونی مناسبی داشتند و همین امر نوعی وحدت و یکپارچگی به نمای خیابان می بخشید. بدنه میدان توپخانه و خیابان های لاله زار و باب همایون نمونه های مناسبی در این زمینه هستند. این نوشتار، از طریق روش توصیفی و تحلیل محتوایی مرور متون و استفاده از اسناد تصویری، به این تنیجه رسیده است که با استقرار عناصر در لبه های خیابان های جدیدالاحداث، نماهایی شکل گرفتند که علی رغم غیربومی و نوظهور بودن تقارن و هارمونی مناسبی داشتند و همین امر نوعی وحدت و یکپارچگی به نمای خیابان بخشیده است.
کلمات کلیدی:قاجار،نوگرایی، جداره های شهری،لاله زار
-1 مقدمه
روند تحولات معماری معاصر ایران مبین گذار از درون گرایی به برون گرایی، خصوصی به عمومی، درون زایی به برون زایی و تمرکز به تشتت است. این دوره که از اواخر دوره حکومت قاجاریه و به ویژه پس از سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ به این سو قابل بررسی است، ریشه های خود را از مکتب اصفهان و عناصر معماری و شهرسازی آن می گیرد و با تلفیق عناصر و مفاهیم وارداتی از فرنگ با آن، نوعی معماری التقاطی با تکیه بر مفاهیم درونی پدید می آورد که سبک تهران اش می نامند. در دوره قاجار معماری رسمی به تبع تجدد طلبی چهره ای برونی می یابد و خیابان در مفهوم جدید خویش لبه های خود را برای جای دهی عناصر خدماتی بر می گزیند. پدیده ای که در ایران به آن معماری خیابانی اطلاق می گردد، معماری ای است که در تعامل با خیابان و با داشتن توجه به نمای رو به خیابان شکل گرفته است. این پدیده برای نخستین بار در محور چهار باغ اصفهان ظاهر شد اما تنها در دوره قاجار به طور سیستماتیک شکل گرفت. بدین ترتیب در حالی که خیابان در مکتب اصفهان عملکرد تفرجی دارد اما در سبک تهران به عنوان یک فضای شهری با هویت و زنده خود را مطرح می کند. لذا در معماری که تا این زمان اساساً درون گرا بوده و خانه های مسکونی آن برای ایجاد ارتباط با بیرون متکی بر حیاط مرکزی بودند و کمتر به نمای بیرونی رو به معبر توجه می نمودند، تدریجاً به تقلید از معماری اروپا و با استقرار عناصر در لبه های خیابان های جدیدالاحداث، نماهایی شکل گرفتند که علی رغم غیربومی و نوظهور بودن تقارن و هارمونی مناسبی داشتند و همین امر نوعی وحدت و یکپارچگی به نمای خیابان می بخشید. بدنه میدان توپخانه و خیابان های لاله زار و باب همایون نمونه های مناسبی
در این زمینه هستند.
-2 خیابان
آنچه از نام خیابان در قدم اول به یاد هر کس می آید همان نقش بارز تردد و جابجایی یا یک راه عبوری است. درحالی که خیابان به عنوان یکی از عناصر مهم شکل دهنده فرم اصلی شهر، نماد فرهنگی و اجتماعی و برقرار کننده ارتباط فضایی و اتصال فعالیت های شهری بوده و همواره مورد توجه شهر سازان و برنامه ریزان شهری قرار داشته است .خیابان های شهری تجلی گاه حیات مدنی شهر و محل رخداد وقایع و فعالیتهای اجتماعی شهروندان در زندگی و حیات شهری می باشد. از این رو طراحی درست و گسترش آنها باعث غنی تر شدن زندگی اجتماعی و فرهنگی می شود .بدین ترتیب خیابانها نقش مهمی در ایجاد شبکه هم پیوند فضاهای باز و عمومی شهر ایفا می نمایند .چنان که جان لنگ اشاره می کند"کیفیتی که از شهر برداشت می شود، بیش از هر چیزی بستگی به کیفیت خیابانهای آن دارد - لنگ،130، - 1386
-3 جداره ها و نمای ساختمان های خیابانها
فضاهای شهری به طور معمول توسط تعدادی توده ساختمانی محدود تعریف شده اند که دارای حجم و سطوح قابل رؤیت از فضای عمومی می باشد .بدنه ها یک سطح بسته یا احجامی از بناها می باشند. هر حجم به نوبه خود متشکل از سطوح مختلف است. این سطوح از بنا را معماران نما می نامند. اما در طراحی شهری کلیه سطوح یا احجام تشکیل دهنده محدوده فضا، به عنوان بدنه های شهری دیده می شوند. هر بدنه از فضای شهری، متشکل از چندین نما می باشد. بدنه ها از طرفی محدود به زمین وآسمان و از طرفی محدود به ساختمان، یا معابر مجاور می باشند - پاکزاد،جهانشاه،. - 1384
جداره ی خیابان که در دوران های مختلف شکل گرفته در واقع حاوی ارزش های فرهنگی و محیطی جامعه است محسوب می شود. و عامل بسیار مهم و تأثیرگذار بر خیابان و خوانایی و هویت آن به شمار می آید و در تعریف - وضوح و خوانایی - خیابان نقش بسزایی ایفا میکند.
-4 معماری دوره قاجار
یکی از عواملی که قبل از دوره ی قاجار در ایران وجود نداشته و از دوران قاجار به بعد در معماری بنا های ایران دیده می شود، معماری خیابانی است. منظور از معماری خیابانی، احداث خانه ها و مغازه ها در اطراف خیابان است که از دوره ی قاجار وارد معماری ایران گردیده است، و این بدین دلیل بود که معماری دوره ی قاجار مصادف بود با ورود اتومبیل به ایران. خیابان هایی که در این وره جنبه ی عملکردی داشته اند عبارتند از بدنه هایی به ارتفاع 2 تا 3 طبقه که روی کرده به سمت خیابان اند، ردیف مغازه ها در طبقه ی همکف و ساختمان های مسکونی در طبقات بالا، حضور ویترین مغازه ها و تابلوی تبلیغاتی آنها، بالکن ها و پنجره های پیش آمده، قوس هایی که به صورت طاق نما در سر تا سر طول خیابان دیده می شوند، پیاده روها، جوی های کوچک و یک ردیف درخت و باغچه در حاشیه ی خیابان ها و در آخر حضور بعضی از عملکرد های عمده تر در جداره ی آنها با عقب نشینی و جلو آمدگی خود باعث شکل گیری نوعی از معماری مرسوم به معماری خیابانی شد - خسروی،134،. - 1377 بدین ترتیب خانه ها به صورت خطی در کنار هم و در امتداد لبه ی خیابان ساخته شدند و نور بسیاری از این گونه ساختمان ها از خیابان تأمین می شد وتقریباً معماری خانه های قدیمی به خصوص شهر های بزرگ از حالت درون گرایی به برون گرایی تمایل پیدا کرد. خیابان ها و بلوارها در دوره ی قاجار وام گرفته از سبک معماری اروپایی - فرانسوی - است؛ یکی از عناصری که خیابان به همراه خود آورد میدان است اما نه میدانی به سبک و شیوه ی معماری دوره ی صفویه که در میدان نقش جهان اصفهان دیده می شود، بلکه سوای آن و با تغییر و تحولات عمده در آن از جمله ی این تغییر و تحولات، به جای عناصری مانند مسجد، بازار، کاخ حکومتی و مدرسه در میدان دوره ی صفویه، تلگراف خانه، پست خانه، بانک و عمارت نظمیه در میدان دوره ی قاجار دیده می شود - خسروی،134،. - 1377
عمده ترین عوامل شکل دهنده ی معماری قاجار، عواملی است که از کشور های غربی و روسیه گرفته شده است. این عوامل شامل موارد زیر می باشد:
- 1 آمد و شد هیأت حاکمه به اروپا با حضور کنسولگریهای ایران درکشورهای اروپایی و کشورهایی نظیر ترکیه و مصر و همچنین سفرهای ناصر الدین شاه به فرنگ که باعث ترغیب و توسعه ی شهر بر اساس اقدامات شهرسازی اروپا شد.
- 2 تحصیل کردن معماران ایرانی در فرنگ و حضور معلمان معماری اروپایی در دارالفنون.
- 3 ورود کالسکه و اتومبیل در سیستم حمل و نقل شهری و بین شهری که باعث به وجود آمدن سبک خاصی در معماری دوره ی قاجار به نام سبک معماری خیابانی شد - خسروی،. - 1377
- 4 حضور معماران روسی و ارمنی در ساخت و ساز ساختمان ها به سبک غربی - اعتصام،1374،صص 293 و - 192
-5 اندیشه تجدد در دوران ناصری
بررسی ریشه ها و ابعاد اندیشه تجدد در دوران ناصری نیازمند مجالی فراخ است که باید در حوصله این مقاله به اجمال بدان پرداخت. در این بررسی، شمن مروری تاریخی بر پیشگامان مدرنیزاسیون در ایران، تکامل روابط اقتصادی و حرکت به سوی سرمایه داری با شیوه غربی و حاکمیت روابط پولی،شکل گیری برخی بنیاد های نظری، تغییر ساختار سلسله مراتب اجتماعی. پایه ریزی نهاد های اجتماعی هر چند بنیاد های نظری، تغییر ساختار سلسله مراتب اجتماعی و پایه ریزی نهاد های اجتماعی هر چند به صورت گذرا اشاره می شود.
نخستین گام در عرصه نوسازی - مدرنیزاسیون - بی تردید از سوی امیر کبیر برداشته شد.گشایش دارالفنون - 1368ه ق / - 1852 به عنوان نخستین مدرسه بزرگ غیر دینی با فاصله سه سال از دارالفنون استانبول و حضور حضور استادان خارجی و تدریس علوم جدید با هدف تربیت پیشگامان تجدد از جمله گام های امیر کبیر در نوسازی ایران به شمار می رفت - بهنام ،32،. - 1382 در اینجا اشاره به جنگ های ایران و روس و سرخوردگی ایرانیان از عقب ماندگی خود، وضعیت تبریز ، شهر ولیعهد نشین قاجار و تاثیر پذیری این شهر از افکار و آداب و رسوم غربی به واسطه نگاه به روسیه و عثمانی ضروری به نظر می رسد. در آن دوره دو راه اصلی شمال ایران را به اروپا پیوند می داد. یکی از راه خوی - ارزروم - ترابوزان و دیگری راه تبریز-ایروان - تفلیس که تبریز چهار راه اصلی تبادل انسان ها و کالا ها به شمار می رفت. دوره نمایندگی امیر کبیر به عنوان نماینده ایران در عثمانی و آشنایی وی با اصلاحات رشید پاشا از جمله عوامل موثر در افکاراصلاحی امیرکبیر به شمار می آید.
دوران حکومت ناصرالدین شاه با رشد سریع تعداد دیپلمات ها و اتباع خارجی نیز همراه بود. اگر چه در پشت این حضور اهداف استعماری پنهان بوده، اما تاثیرات آن را در افکار نخبگان جامعه نمی توان انکار کرد. برای مثال - - در سال 1851 بی نینگ تعداد اروپاییان مقیم تهران را محدود به اعضای معدو سفارتخانه ها و چند افسر خارجی می داند و در سال 1856 مونسی تعداد
