بخشی از مقاله
چکیده
محمد تقی بهار، شاعر و نویسندة دوران بازگشت ادبی است؛ از آثار گرانقدر و ماندگار این استاد فرزانه، سه جلدکتاب سبکشناسی است که براياولین بار در آن به تاریخ تطور و تحولِ متون ادبی فارسی، به صورت روشمند و منظم از آغاز تا قرن سیزدهم هجري پرداخته شده است به گونهاي که تا امروز همواره مرجع قابل اعتمادي براي تحقیقات ادبی بوده و هست؛ زمانی که استاد بهار در دانشگاه تهران تدریس میکرد، حسین خطیبی جزو دانشجویان ممتاز وي بود وي پس از مرگ ملکالشعرا، کرسی درس سبکشناسی را عهده دار شد و در این زمینه خوش درخشید.
کتاب »فن نثر در ادب فارسی« حاصل این دوران از عمر ایشان است. در این مقاله به مقایسه موضوعمقامه، که یکی از انواع نوشتار ادبی است از دیدگاه بهار و خطیبی پرداخته شده تا به عنوان نمونهاي از نوع نگرش نویسندگان این دو اثر ارزشمند، در مباحث مختلف کتاب آورده شود. فرض بر این است که کتاب سبکشناسی، الگوي کار دکتر خطیبی در نگارش »فن نثر« بوده و نتیجه به شناخت ارزشهاي هر دو کتاب، بهویژه سبکشناسی که همواره مورد نظر محققان و نویسندگانی چون: خطیبی و شمیسا در نوشتن آثارشان بوده است، میانجامد. روش کار مقاله از نوع اسنادي، کتابخانهاي و مبتنی بر تحلیل محتوي است.
-1مقدمه
بهار در مقدمه کتاب سبکشناسی، سبک را چنین تعریف میکند: »سبک در اصطلاح ادبیات، عبارت است از روش خاص ادراك و بیان افکار بهوسیله ترکیب کلمات و انتخاب الفاظ و طرز تعبیر. سبک به یک اثر ادبی وجهه خاص خود را از لحاظ صورت و معنی القا میکند و آن نیز به نوبه خویش وابسته به طرز تفکر گوینده یا نویسنده دربارة »حقیقت« میباشد. بنابراین این سبک به معنی عام خود عبارت است از تحقیق ادبی یک نوع ادراك conception در جهان که خصائص اصلی محصول خویش - اثر منظوم یا منثور - را مشخص میسازد.« - بهار، ج 1، - 18 :1370پر واضح است که سبکشناسی درادبیات فارسی فنی جدید است و سابقه آشنایی نسبی با مفهوم آن، به گفته بهار از عصر صفویه فراتر نمیرود.
ملکالشعرا بهاراولین کسی بود که به خاطر ذوق و استعداد خود و به دلیل تتبعاتی که کرد، رفتهرفته این فن را پرورده ساخت و با نگارش مقالات و ارائه سخنرانیهایی در این راستا و تدریس مستمر این علم در دانشگاه تهران، موفق به تدوین سه جلد کتاب ارزشمند سبکشناسی شد؛ وي با این کار به این رشته از فنون ادبی، براياولین بار در زبان وادبیات فارسی هویت بخشید ؛ لذا امروزه این علم به نام او شهرت و اعتبار یافته است.
زمانی که استاد بهار در دانشگاه تهران سبکشناسی را تدریس میکرد حسین خطیبی از دانشجویان ممتاز و موردتوجه استاد بود. و پس از مرگ استادش کرسی او را در دانشگاه تهران عهدهدار شد. خطیبی در سال 1366 کتاب »فن نثر در ادب پارسی« را منتشر کرد و ویژگیهاي نثر فارسی را از آغاز تا پایان قرن هفتم بررسی کرد. »مرسوم چنان بود، و شاید هنوز هم چنان است که دانشجویانِ علاقهمند در حین تحصیل، هر یک استادي را الگوي خود قرار میدهد و میکوشد تا در پویشهاي فرهنگی و اجتماعی خود پا جاي پاي او گذارد وسنّتهاي نیکوي آن استاد را دنبال کند. دکتر خطیبی از این نظر هم، از آغاز جوانی و شروع فعالیتهاي علمی و فرهنگی شیوة استاد خودّملکالشعرا بهار را پسندید و دنبال کرد بهطوري که میتوان گفت تقریباً تمام ویژگیها و شاخصهاي زندگی فردي و اجتماعی بهار، در خطیبی جلوهاي تازه یافت. - «ترابی، - 123 : 1380
در این نوشتار سعی بر این است تا به عنوان نمونه، فصل و مبحثی از دو کتاب »فن نثر در ادب پارسی« از حسین خطیبی و »سبکشناسی« ازمحمد تقی بهار انتخاب شود و به صورت تحلیلی، مقایسهاي در نحوة کار استاد بهار و شاگرد وي دکتر خطیبی صورت گیرد، موضوع مورد نظر مقاله، مقامات، بهویژه مقامات حمیدي و نحوة بررسی و اظهار نظر این دو بزرگوار دربارة این کتاب گران سنگ است.
فرض بر این است که »فن نثر« دنباله رو سبکشناسی بوده و با همان روش و شیوه نگاشته شده است؛ نتیجه این کار به شناخت بیشتر این منابع ارزشمند می انجاد چرا که سبکشناسی بهار، همواره منبع موثق و قابل پیروي براي تحقیقات ادبی و ایجاد روشی قانونمند و کارآمد در زبان وادبیات فارسی بوده است. در مورد »بهار«، شعرش، سبک و سیاق وي، تحقیقات فراوانی انجام شده و در بزرگداشتها و مجموعه مقالات مختلفی، بارها آثار شعر و نثر وي مورد نقد و بررسی واقع شده، هم چنین دربارة نقد و بررسی آثار دکتر خطیبی، مقالاتی نوشته شده است که به مواردي از آنها اشاره میشود:
-خطیبی، حسین - 1381 - ، فصلنامه سیاسی- اقتصادي، فروردین و اردیبهشت، شمار175 و 176، تهران.
-بزرگ بیگدلی، سعید - 1386 - ، »یادي دوباره از بهار« همایش بزرگداشت ملکالشعرا بهار، موسسه تحقیقات علوم انسانی، تهران.
-ترابی،سیدمحمد - 1380 - ، »در اندوه درگذشت دکتر حسی خطیبی«، مجله بخارا، ش 19، صص 315 - تا . - 322
-صادقی محسن آباد، هاشم - 1391 - ، »تأثیرپذیري بهار از فردوسی«، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه شیراز، »شعر پژوهی«، سال چهارم، شمارة .14
و موارد دیگري؛ اما به صورت مقایسهاي به شیوة مورد نظرِ این نوشتار، کار خاصی صورت نگرفته است و پیشینهاي وجود ندارد.
-2مبانی نظري
1-2ّملکالشعرا بهار و حسین خطیبی
محمد تقی بهار، ملکالشعرا، فرزندمحمد کاظم ملکالشعراي صبوري در سال - 1265 - در شهر مشهد به دنیا آمد و در سال - 1330 - بر اثر بیماري درگذشت. وي شاعر، محقق، سیاستمدار و نویسندة توانایی بود.
دانش و جهانبینی وسیع، دانستن زبانهاي گوناگون، شناخت تاریخ زبان وادبیات غنی و باستانی ایران، هوش سرشار و حافظه غنی به او این امکان را داد که بسیاري از مسائل مبهم و تحقیق نشدة زبان،ادبیات و فرهنگ را بررسی کند و با موشکافی و فراست دربارهاش بنویسد. براي نمونه، بهار اولین محققی است که به بررسی ادبیات قرنهاي دوازده و سیزده پرداخته و اهل علم و ادب را با تاریخ و سبک آن دوره آشنا نموده است؛ وي علاوه بر این که نویسندة توانا و صاحب سبکی بود شاعر خوش قریحه و آزادي خواهی هم بود که در شعر، پیرو سبک بازگشت ادبی و در نثر ابتدا به شیوة قدما، بهویژه بیهقی نظر داشت و سپس راه و روشِ زمان و دوران خود را در نوشتن پیش گرفت؛
این استاد فرزانه، علاوه بر تصحیح کتابهاي تاریخ سیستان، مجمل التواریخ، تاریخ بلعمی و چندین اثر دیگر، سه جلد کتاب ارزشمند سبکشناسی نثر را نیز نگاشت که با نوشتن این مجموعه، نوآوري و تسلط خود را درشناخت آثار ماندگارِ زبان فارسی نشان داد و پایه گذار فن سبکشناسی در ایران شد به گونهاي که بیشتر نویسندگان، مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر سبکشناسی بهار بوده و هستند؛ این امر نشان دهندة نفوذ، گستره واهمیت کار استاد بهار در زمینه زبان وادبیات فارسی است؛
نگاهی اجمالی به کتاب سبکشناسی، دامنه معلومات و مطالعات نویسنده را مشخص میکند و نشان میدهد ملّفؤ توانمندي که ویژگیهاي سبک این همه آثار دورانهاي مختلف تاریخادبیات ایران را به رشته تحریر درآورده، بیشک بیشتر سالهاي عمر خویش را بر سر این کار گذاشته و این همه روششناسی و نکته اندیشی، نیازمند پژوهشهاي طولانی و زمان برِ زیادي بوده است.
دکترحسین خطیبی - 1380-1295 - نیز، شاعري توانمند، ادیب، صاحب سبک، محققی دقیق، سیاستمداري باهوش و روزنامه نگاري با تجربه بود. وي هم چون استادش چندین دوره نمایندة مردم در مجلس شوراي ملی شد همچنین بعدها به جاي او، در دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران، عهده دار تدریس درس سبکشناسی شد؛ خطیبی پس از مرگّملکالشعرا بهار، تحقیق دربارة موضوع سبکشناسی در نظم و نثر پارسی را ادامه داد و کتاب »فن نثر در ادب پارسی« را به رشته تحریر درآورد.
وي در همایشی که در فرانسه - دانشگاه سوربن، - 1380 به مناسبت بزرگداشت ملکالشعرا برگزار شد دربارة استادش میگوید: من در شمار نه تن از دانشجویانی بودم که پس از بازگشت از تبعید، در نخستین سال تدریس استاد در دانشکدةادبیات دانشگاه تهران، شاگرد او بودیم و پس از نیل به درجه دکتري، سمت دانشیاري او را داشتم، در پس آن، با فرارسیدن سال - 1320 - -که استاد مجال آن را یافت تا بار دیگر به عرصه سیاست بازگردد-که بدان نیز دل بسته داشت و دیگر کمتر فرصت تدریس براي او فراهم بود و نیز در تمام دوران ممتد بیماریش، وظیفه تدریس او بر عهدة من محول بود و پس از در گذشتش نیز علیالرسم، کرسی استادي او به من واگذار شد.
2-2 سبکشناسی و فن نثر
ملکالشعرا در نثر به شیوة تازه اعتقاد دارد و میگوید که نثر قدما قابل تقلید نیست. در سبکشناسیِ نثر هم اشاره میکند به این که زبان فارسی را شعر فارسی نگه داشته است نه نثر فارسی؛ چرا که نثر فارسی بارها به دام عربیزدگی و ترکیزدگی گرفتار شده است و چه بسا اگر شعر فارسی نبود سرنوشت این زبان نامشخص مینمود. باوجوداین همه علاقه به شعر فارسی، عمر کوتاهش به او اجازه نداد تا کتاب سبکشناسی نظمش را به رشته تحریر درآورد.
بهار در کتاب سبکشناسی نثر، بر مبناي زبان شناسی تاریخی، به بررسیِ تطور و تحولِ جنبه زبانیِ متون پرداخته است و بیشتر به سبک خراسانی درادبیات فارسیتوجه دارد. در هر بخش از کتاب »پس از آنکه از مقتضیات و اوضاع و احوال تاریخی و اجتماعیِ هر دوره و عوامل مؤثر ادبی به اختصار بحث میشود، آثار عمدة آن بهطور جداگانه مورد بررسی واقع میگردد.
در این کتاب، فقط آثار ادبی و ذوقی دورههاي مختلف نثر موردتوجه نبوده بلکه اقسام متون ادبی، تاریخی، دینی و علمی در زمینهها و موضوعات گوناگون بررسی شده و در هر دوره جنبههاي مشترك و ویژگیهاي هر یک به اقتضاي نوع کتاب و موضوع آن آورده شده است؛ بهار به شناخت ویژگیهاي صرفی و نحوي زبان هر دوره و واژگان و کیفیت تعبیر هر صاحب اثر، با دّتق نظر تمام پرداخته است. شیوة کار ملکالشعرا، از نظر تاریخادبیات نگاري، شبیه به تذکره نویسی است به گونهاي که در ابتدا زندگی نامه کوتاهی از نویسنده ذکر میکند و سپس دربارة شیوة نثرنویسی وي توضیحاتی کلی میدهد و نمونهاي از آثار او را بیان میکند
