بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش با هدف، رسیدن به میزان سطح خوانائی کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدائی است. انتخاب روش پژوهش براساس تحلیل محتوا و با استفاده از فرمول تعیین سطح خوانایی گانینگ است. جامعه پژوهش، کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدائی شامل 22 درس و 128 صفحه است. یافتههای این پژوهش نمایانگر آن است که سطح خوانایی در بخش اول و دوم تفاوت معنادار و محسوسی با بخش سوم این کتاب دارد و هر سه بخش از سطح توانایی دانشآموزان پایه چهارم بالاتر است. و در کل این کتاب متناسب با سطح سنی و درک و فهم دانشآموزان این پایه در مقطع ابتدائی نیست و دارای میزان بالائی از درجه دشواری در خوانایی است.
مقدمه
فنآوری سریع اطلاعات جهان را به دهکده جهانی تبدیل کرده است. امروزه شاهد پیشرفت تکنولوژی در اکثر زمینهها در کشورهای مختلف هستیم. هرچه پیشرفت در جهان صنعتی بیشتر میشود، فاصلهی بین کشورهای در حال توسعه و کشورهای پیشرفته نیز افزایش مییابد. یکی از راههای کاهش فاصلهی موجود میتواند توجه بیشتر به نقش نظام آموزشی باشد. نظام آموزشی ایران از نظام متمرکزی پیروی میکند بدین صورت که کتابهای درسی در سازمان برنامهریزی و تالیف کتب درسی تهیه و در سراسر کشور توزیع میشوند. اگر کتابهای درسی متناسب با انگیزهی درونی دانشآموزان باشند، نه تنها باعث رشد و شکوفایی استعدادها و ارضای نیاز به موفقیت در افراد شده، بلکه موجب رشد خلاقیت در دانشآموزان و پیشرفت کشور در سالهای آتی میشود
عواملی همچون امکانات آموزشی، روش تدریس معلمان، محتوای فعال، فضای مناسب، رقابت سازنده با همسالان و... نیز در یادگیری دانشآموزان تاثیرگذار هستند. نتایج تحقیقات متعدد نشان داده است که بیش از نیمی از دانشآموزان دارای مشکلات یادگیری و رفتاری هستند و این مشکلات در طول سال ادامه مییابند و دانشآموزان را در مراحل بعدی زندگی در معرض مسائل جدیدی از قبیل شکست تحصیلی، مشکلات فردی، اختلالات رفتاری عاطفی، بزهکاری و ترک تحصیل قرار میدهند.
بنابراین تا زمانی که ماهیت شناخت و مکانیزم ساختهای روانی در ابعاد شناختی روشن نشود بی شک هرگونه برنامهریزی در امر تعلیم و تربیت منجر به بروز عوارض خطرناک و جبران ناپذیری در رشد و تحول طبیعی آنان میشود. بیتردید عدم تناسب برنامهها و محتوای کتب درسی با فرآیند تحول کودکان و نوجوانان، انگیزهی آموختن را کاهش میدهد و مساله افت و تاخیر تحصیلی را به وجود میآورد. توانایی متفاوت دانشآموزان در ابعاد شناختی، و ابسته به ساختمان ذهنی متفاوت آنها میباشد، بنابراین هرگونه برنامهریزی آموزشی و محتوای کتب درسی باید متناسب با این ساخت و در نظر گرفتن ترتیب و توالی رشد باشد
از جمله قلمروهای برنامهریزی درسی، مجموعهای از فعالیتهای سه گانه طراحی برنامه درسی1 ساخت برنامه درسی2 و تدوین برنامه درسی3 که بیوشامب از آنها تحت عنوان مهندسی برنامه درسی نام میبرد
تحلیل محتوا4 از کاربردیترین روشهای پژوهشی در علوم انسانی، اجتماعی و رفتاری است که از طریق آن میتوان روزنامهها، کتابها، نوارها و سخنرانیها و... را از دید مقایسهای مورد بررسی قرارداد و نگرشها، اندیشهها، مواضع سیاسی و جهان بینی نویسندگان آنها را تفسیر کرد.
تحلیل محتوا روش تحقیقی است برای گرفتن نتایج معتبر و قابل تکرار از دادههای استخراج شده از متن
تحلیل محتوا »هر فنی است که به کمک آن، ویژگیهای خاص پیامها را به طور نظام یافته و عینی مورد شناسایی قرار میدهند«
نوریان - 1388 - به نقل از مرجع شماره [2] بیان میکند کتابهای درسی منعکس کننده تغییرات برنامه درسی و ارزشهای جامعه هستند.
ویتاکر و دایر - 2000 - 5 معتقدند که کتاب درسی به ویژه در تعلیم و تربیت سنتی از مهمترین عناصر برنامه درسی است. بیشترین وقت مدرسه به تدریس و خواندن کتاب درسی می گذرد. علاوه بر آن، کتاب درسی مهمترین ابزار یادگیری است. اهمیت کتابهای درسی تنها از جنبه ابزاری برای آموزش نیست، بلکه کاربرد گسترده آن در مدارس، دانشآموزان را در معرض عقاید، ایده ها و افکار گوناگون قرار میدهد.
کتابهای درسی در نظامهای آموزشی متمرکز و دارای امتحانات هماهنگ، اهمیت خاص دارند؛ زیرا در این نوع نظام آموزشی، فراگیران باید تمامی مطالب و محتوای موجود در لابهلای کتابهای درسی را مطالعه کنند و یاد بگیرند تا بتوانند به موفقیت آموزشی دست یابند
برای دست یافتن به این ارزشها یا هر نوع اهداف و رسالت دیگری که آموزش یک کشور برای خود در قالب استفاده از رسانه کتاب در نظر میگیرد، کتاب باید دارای معیارها، اصول و ضوابط خاصی باشد که وجود آنها در فرآیند طراحی کتابهای درسی ضروریست. چراکه باید دانش آموزان را به اهدافی که مدنظر است و شورای عالی برای آن مدون کرده است، برسانند. یکی از راه هایی که میتواند این اطمینان را در ما به وجود بیاورد که کتاب منطبق بر اهداف برنامه درسی میباشد و همچنین اصول و معیارهای درست آموزشی در آن به کار گرفته شده، استفاده از روش تحلیل محتوا است. در تحلیل محتوای کتابهای درسی، اغلب از دو تکنیک کلی، فرمول های خوانایی و ابزارهای فهرستی - چک لیست ها - استفاده میشود که هر تکنیک از تعدادی روش مختلف تشکیل شده است . [3]به طور خلاصه، فرمول های خوانایی، درجه پیچیدگی زبانی متن کتاب یا درجهی خوانایی سایر متون را تعیین میکنند؟
تکنیک دیگر، ابزارهای فهرستی یا چک لیست ها هستند. این ابزارها بیشتر به صورت سؤال مطرح میشوند و خواننده به سؤال-های از قبل تعیین شده پاسخ میدهد. این سؤالها بیشتر درباره مسائلی همچون کیفیت مواد، هزینهها، کیفیت نوشتاری، به کار بردن وسایل آموزشی یا کمک آموزشی دیداری یا شنیداری، جهت گیری فرهنگی و کتاب راهنمای معلم میباشند. این سؤالها می-توانند در سه محور کلی مربوط به متن کتاب، فراگیران و معلمان مطرح شوند
هدف از انجام پژوهش حاضر نیز، دستیابی هر چه بهتر به اهداف و رسالتهایی است که میخواهیم از طریق رسانه کتاب به آن نایل شویم؟ برای رسیدن به چنین هدفی، طراحی کتابها باید با توجه به معیارها و ضوابط خاصی در تمام ابعاد متن، تصویر و اشکال باشد. این امر در کتابهای کلاسهای پایینتر محرزتر است.
کتابهای درسی به خاطر اهمیت زیادی که در تعیین محتوا و خط مشی آموزشی دارند، کانون توجه دستاندرکاران آموزش و پرورش میباشند. اهمیت کتابهای درسی در نظامهای آموزشی متمرکز مانند ایران که تقریباً تمام عوامل آموزشی بر اساس محتوای آن تعیین و اجرا میشود بیش از سایر انواع نظامهای آموزشی است، و به خاطر همین اهمیت بیش از اندازه است که صرف وقت نیروهای متخصص در ارزشیابی و تحلیل کتابهای درسی میتواند راهگشای حل بسیاری از مشکلات جاری آموزش باشد. در حال حاضر کتابهای درسی یکی از مهمترین مراجع و منابع برای یادگیری به شمار میآیند. چراکه بیشتر فعالیتهای آموزشی در چارچوب این رسانه صورت میپذیرد. موارد زیر از جمله دلایلی میباشند که اهمیت این رسانه را در کشور ما نشان میدهند:
· متمرکز بودن فعالیتهای معلمان بر اساس کتاب درسی.
· محدود بودن امتحان و ارزشیابی به مطالب و محتوای کتاب درسی.
· تحقق بخشیدن به بیشتر اهداف آموزش و پرورش از طریق این رسانه.
· ملزم بودن دانشآموزان به خواندن کتابهایی که از سوی دفتر برنامه ریزی تدوین و معرفی شدهاند.
· وجود نظامی متمرکز که برای تمام کشور، یک برنامه، یک کتاب و یک ارزشیابی دارد.
· نامناسب بودن شرایط آموزشی و کمبود امکانات، که این خود منجر به عدم استفاده از سایر رسانهها و روشهای تدریس میشود. عدم مهارت کافی معلمان در شناخت هدفهای آموزشی و کاربرد شیوههای مناسب تدریس و متکی بودن آنها به کتاب درسی .
مواردی از تحلیل محتوا:
- 1 تحلیل محتوا به منظور مشخص کردن انواع مفاهیم و مطالب به کار رفته
- 2 تحلیل محتوا به منظور تعیین اهداف آموزشی
- 3 تحلیل محتوا به منظور بررسی معیارهای انتخاب محتوا
- 4 تحلیل محتوا به منظور تعیین نقاط ضعف و اصلاح برنامه
- 5 تحلیل محتوا به منظور بررسی میزان درگیرشدن یادگیرنده با محتوای کتاب از طریق فن تحلیل محتوا میتوان بسیاری از این عوامل را مشخص کرد ؟یعنی اینکه ارزیابی نمود که آیا در فرآیند طراحی یک کتاب، اصول درست به کار گرفته شده است و تا چه حد؟ برای مثال آیا جملاتی که در کتاب مورد استفاده قرار گرفتهاند بیشتر در سطح لفظی هستند یا درکی؟ یا تصویر و شکلی که در کتاب آمده است، توضیح آن در جای مناسبی نوشته شده است به صورتی که بتواند بهترین راهنمایی را به خواننده بدهد یا خیر؟. مطالعه و ارزشیابی محتوای کتاب های درسی میتواند به روشن شدن مسئله کمک کند و نقاط قوت و ضعف احتمالی کتاب های درسی را برای اصلاح و تغییر احتمالی محتوا، متناسب با اهداف تعیین شده و اصول علمی در اختیار مدیران و برنامهریزان و مؤلفان کتاب های درسی قرار دهد. بنابراین، ضرروت انجام مطالعه حاضر نیز، بررسی تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم ابتدایی و تاثیر مهمی است که این فن میتواند داشته باشد
واژهی خوانا بودن، به معنا روش تخمینی احتمال موفقیت خواننده در خواندن و درک یک متن یا نوشته است. وسیله ارتباط جمعی که تلاش دارد به پرشمارترین مخاطب دست یابد، باید به نوشتار و اشکال دیگر متعهد باشد به گونهای که درک آنها آسان باشد. سرمقاله روزنامه ممکن است مهمترین اظهار نظر جهان باشد، اما اگر به گونهای تدوین گردد که برای فهم آن تحصیلات دانشگاهی مورد نیاز باشد، تأثیری در ذهن 80 درصد مردم نخواهد داشت.
همین مسئله در تبلیغ مجلات، گزارشهای خبری، مقالهها، پیامهای صوتی و تصویری رادیو و تلویزیون نیز صادق است. بنابراین، شناخت عواملی که درک نوشتهای را دشوار یا ساده میکند و اندازهگیری دشواری درک نوشتهها، از مسائل مهمی است که بخشی از پژوهشهای تحلیل محتوایی به آن پاسخ میدهد. سنجش خوانایی در حوزههای مختلف، از جمله ارزشیابی کتابهای درسی، تحلیل ارتباطات جمعی و گروهی، روزنامهها و خبرگزاریها، داستانها، اخبار رادیو و تلویزیون، آگهیهای تجاری، گزارشهای سالیانه شرکتها، موافقتنامهها و اسناد، بیمه نامهها، سطح سواد و سطح درک و فهم فراگیران کاربرد دارد
پیشینه تحقیق
ناجی اصفهانی - 1381 - در پایان نامه خود تحت عنوان»تحلیل محتوای کتاب تعلیمات دینی سوم دبستان« با دو هدف عمده استفاده از دیدگاه معلمین و ارائه پیشنهادات و رهنمودهای لازم به برنامهریزان و مؤلفان کتابهای درسی این پایه بر مبنای اطلاعات بدست آمده اعلام کرد بررسی نظرات معلمین با توجه به جنسیت آنان درباره کتاب تعلیمات دینی پایه سوم دبستان تفاوت معناداری را نشان نداد و هم مقایسه معلمین با رشتههای مرتبط و غیر مرتبط حاکی از این بود که معلمین با رشتههای غیر مرتبط سطح خوانایی، آموزش مطالب کتاب، سؤالهای کتاب و شخصیتهای اسلامی را مؤثرتر از معلمین با رشتههای مرتبط دانستهاند .در زمینه سابقه خدمت و سابقه تدریس معلمین نیز تفاوت معنیداری مشاهده شد و نتایج حاصل از اجرای الگوهای چهارگانه - فرای ، فلش، گانینگ، لافلین - در تحلیل پژوهش بیانگر دشواری سطح خوانایی مطالب کتاب و تحلیل تصاویر و نمودارهای کتاب و روش بررسی سوالات کتاب مناسب بودن آنها با سطح درک دانش آموزان را نشان داد. همچنین روش دعوت به پژوهش ویلیام رومی بیانگر عدم توانایی به تفکر واداشتن مطالب و سوالات کتاب در حد زیاد است.
شیخزاده - 1387 - در پژوهشی نشان میدهد که سطح خوانایی میان بخشهای اول و وسط کتاب چهارم تفاوت محسوسی دارد و هر دو متن در سطحی بالاتر از سطح توانایی دانشآموزان چهارم قرار دارد. همچنین بین سطح خوانایی بخش دوم و سوم کتاب پنجم تفاوت وجود دشت و هر دو متن از این نظر بالاتر از سطح دانشآموزان قرار گرفته و دارای میزان بالایی از دشواری خوانایی است.
آل افروز - 1390 - در پژوهشی سطح خوانایی روش گانینگ را به شکل زیر تعیین نموده است: شاخص سطح خوانایی گانینگ در متوسط تعداد واژگان در هر جمله و کلمات بیشتر از سه هجا توجه شده است. نمودار ادوارد فرای که تعداد جملات هر نوشته را مورد توجه قرار داده است. فرمول رودولف فلش که در آن به تعداد هجاها و تعداد کلمات در هر جمله توجه شده است. نتیجه نهایی این گونه شد که شیوههای ساده تولید مواد خواندنی برای نوسوادان بزرگسال، شیوههای جذب نوسوادان را به کتابخانه و راههای حفظ و تداوم سواد و جلوگیری از بازگشت به بیسوادی را تبیین کرده است.
شکاری و نجاریان - 1391 - در تحقیقی با عنوان »تعیین شاخص-های سطح خوانایی گانینگ در محتوای کتاب هدیههای آسمانی چهارم و پنجم ابتدایی ایران« نشان داد که در میزان سطح خوانایی میان بخشهای اول و دوم کتاب چهارم با بخش سوم تفاوت محسوسی وجود دارد و هر سه بخش در سطحی بالاتر از سطح توانایی دانشآموزان این پایه قرار دارد. همچنین میان سطح خوانایی بخش دوم و سوم کتاب پنجم با بخش اول تفاوت وجود دشت و هر دو متن از نظر سطح خوانایی بالاتر از سطح دانش-آموزان کلاس پنجم است. بنابراین هر دو کتاب متناسب با سطح سنی و درک و فهم دانشآموزان این دو مقطع نیست دارای میزانی از درجه دشواری در خوانایی است.
روش پژوهش
روش تحقیق حاضر توصیفی و از نوع کاربردی است. روش پژوهش از نوع تحلیل محتوا است که از روش گانینگ - 2003 - برای تعیین شاخص سطح خوانایی استفاده شده است. شاخص سطح خوانایی گانینگ به گونه ای است که در آن به متوسط تعداد واژه ها در هر جمله و کلمه ی بیش از سه هجا توجه شده است. و قبل از گانینگ، لیتیچ - 1987 - 6 و فلش - 1984 - 7 با این روش کار میکردهاند و گانینگ در سال 2003 با تغییراتی که در روش کار آنها ایجاد کرد روش خود را ارائه داد. و اینک با توجه به هدف در نظر گرفته شده برای انجام این پژوهش از روش گانینگ استفاده می شود و در این روش 2 عامل طول واژه8 و طول جمله9 اندازهگیری و محاسبه میشود و در آن واژههای مشکل یعنی کلماتی که از 4 هجا و و یا بیشتر تشکیل شده اند و نحوهی محاسبه ی آن به شکل زیر است:
.1 انتخاب نمونه:
الف - نمونهی صد واژهای از آغاز، وسط و یا پایان متن را به صورت تصادفی ساده در نظر میگیریم.
ب - تعداد جملههای کامل متن را میشماریم.
ج - با تقسیم صد که تعداد واژه است بر تعداد جملههای کامل که از متن مشخص شده عددی که به دست میآید
طول متوسط جملهها خواهد بود. د - مرحلهی بعدی واژههای چهار هجایی و یا بیش از چهار هجایی را میشماریم تا تعداد کلمههای دشوار مشخص شود - البته باید توجه داشته باشیم که اسامی خاص جزو شمارش محسوب نشود - . و - عددی که مربوط به طول متوسط جمله بود را با تعداد واژههای دشوار جمع کرده و عدد حاصل را در 0/4 ضرب میکنیم.
