بخشی از مقاله
چکیده
هدف این پژوهش تاثیر آموزش تئوری ذهن بر قلدری در دانش آموزان ابتدایی بود. روش تحقیق نیمه آزمایشی از نوع - طرح پیش آزمون وپس آزمون با گروه کنترل - بود. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه دانش آموزان پسر مقطع ابتدایی - دوره دوم - آموزش و پرورش منطقه 4 تهران که در سال تحصیلی 1393-94 مشغول به تحصیل بودند. حجم نمونه 20 نفر گروه آزمایش و 20 نفر گروه کنترل که به صورت تصادفی از دو مدرسه انتخاب و در مجموع 40 نفر بود. برای گردآوری داده ها از مقیاس مقیاس قلدری ایلی نویز - - 2001 استفاده شد. طی 8 جلسه ی 1ساعته، برنامه آموزشی تئوری ذهن به گروه آزمایش آموزش داده شد. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که آموزش تئوری ذهن بر کاهش قلدری دانش آموزان ابتدایی اثربخش بوده است.
واژگان کلیدی:آموزش تئوری ذهن، قلدری
مقدمه
قلدری1،رفتار آزار دهنده ای است که یک فرد و یا یک گروه از افراد عمداً در یک دوره ی زمانی به صورت مکرر اعمال می کنند و شامل عدم توازن قدرت است. قلدری ممکن است در محیط های مختلف اتفاق بیفتند، اما آنچه که بیشتر مورد توجه پژوهشگران تعلیم و تربیت است، قلدری در محیط مدرسه است که با خشونت مدرسه ای2 قرابت معنایی داشته و شکل خفیف تری از آن به شمار می آید - چن و آستر 20103 ، نقل از بیرامی و علائی،. - 1392 لویس 4 به عنوان پیشگام قلدری در مدرسه ، آن را زیر مجموعه ای از رفتارهای پرخاشگری تعریف می کند. که در قالب رفتارهای جسمانی،کلامی و ارتباطی بروز می یابد و در برگیرنده ی سه جزء است: - 1نوعی رفتار منفی هدفمند، - 2 تکرار در گذر زمان و - 3 همراه با عدم موازنه قدرت. قلدری در دوره ی دبستان شروع شده و در دوران راهنمایی و سال اول متوسطه تشدید می یابد، اما بعد از کلاس نهم روند کاهشی دارد. آمارها نشان از شیوع قلدری در میان دانش آموزان و نوجوانان دارد به طوری که حدود 29 درصد دانش آموزان کلاس ششم تا دهم به طور متوسط یا بیش از آن درگیر قلدری بوده اند.
بسیاری از معلمان و آموزگاران تخمین زده اند که میزان قلدری ها و زورگویی هایی که در مدارس رخ داده است حاکی از آن است که حدود 80 درصد این تهدید ها و ارعاب ها در مکان هایی همچون سالن مدارس و کلاس های درس و در نزدیکی معلم اتفاق می افتد، بدون اینکه معلمان از آن آگاه باشند. حدود دو سوم دانش آموزان گزارش کرده اند که کارکنان مدرسه محل تحصیل آنان نمی توانند مشکل قلدری را در مدرسه به خوبی کنترل کنند، و با توجه به اینکه یسیاری از دانش آموزان بر این عقیده اند که معلمان از بسیاری از قلدری ها و زورگویی هایی که در مدارس رخ می دهد،آگاهی ندارند - هزر5، 2009به نقل از بیرامی و علائی،. - 1392 بنابراین، علی رغم توجه بسیاری که به این موضوع شده و تلاش هائی که برای از بین بردن آن صورت گرفته است اما همچنان معضل قلدری به قوت خود باقی مانده است.
بسیاری از تحقیقاتی که در مدارس صورت گرفته است بیشتر در مورد افراد پرخاشگر و متجاوز متمرکز است. اگر هر یک از راهبردهای اجرایی ارائه شده به شکست بیانجامد، شاید دیگر زمان آن فرا رسیده باشد که به دنبال شناخت راه کارها و همچنین مشخص کردن مشکل قلدری و تهدید باشیم - کیمیایی،رفتار و سلطانی فر، - 12 - . - 1390با وجود اینکه مطالعات کمی و کیفی متعددی در مورد قلدری وجود دارد، اما بیشتر این پژوهش ها کمی بوده و در آنها به موضوعات فرایند روابط و بافت اجتماعی که به عنوان یک فاکتور اصلی در نظریه قلدری مطرح می باشد، توجه نشده است. همچنین مطالعات اندکی در مورد علت یا سبب شناسی قلدری وجود دارد و مکانیزم های اساسی این رویداد شناخته نشده است، فرضیه های کمی در مورد فرایند قلدری ساخته شده و تلاش کمی انجام شده تا یک تعریف نظری گسترده از قلدری بوجود آورند. با توجه به اهمیت این مشکل و خلاء های پژوهشی در خصوص این موضوع در ایران این مطالعه با هدف اثربخشی آموزش تئوری ذهن بر قلدری در دانش آموزان ابتدایی انجام شد.
از آنجا که رفتارهای قلدرانه یکی از مشکلات دوران کودکی و نوجوانی است و پژوهشهایی جهت مداخله و درمان این مشکلات صورت گرفته است یکی از روشهای درمانی که می تواند بر کاهش رفتارهای قلدرانه دانش آموزان موثر باشد آموزش برنامه تئوری ذهن می باشد . تئوری ذهن، به توانایی افراد در پیش بینی رفتار خود و دیگران اشاره دارد. این توانایی به ما این امکان را می دهد که در اجتماع و در تعامل با دیگران به بازنمایی باورها و گرایش ها بپردازیم. به بی ان دیگر همه افراد دارای باورها و گرایش هایی هستند که می توانند درست یا نادرست باشند. باورها و گرایش های دیگرانلزوماً شبیه باورها و گرایش های ما نیستند. آگاهی از کارکردهای ذهنی خود و دیگران نیز به تبیین و پیش بینی رفتارهای دیگران کمک می کند.
این توانایی یعنی درک رفتار دیگران و تفاوت باور آنها می تواند با توانایی رفتار همدلی، شامل دامنه ای از بینش اجتماعی تا توانایی برای فهم حالات عاطفی و شناختی،همسو باشد. مازلو - 1954 - در سلسله مراتب نیازها پنج نیاز را مطرح می کند که بعد از اولین نیاز که همان نیازهای فیزبولوژیکی است، نیاز به ایمنی مطرح می شود. در یک محیط آموزشی دانش آموز باید در تمام مراحل آموزش و یادگیری دارای احساس ایمنی عاری از هر گونه تهدید و ارعاب باشد - راضی مرادی، اعتمادی و نعیم آبادی، - 6 - . - 1389 شافر - 2000 - 6،نظریه ذهن را وجه تمایزخودعمومی وخودخصوصی می داندکه دلالت برکسب نظریه ذهن دارد؛درک این که مردم حالت های ذهنی ازقبیل باورها،امیال،ومقاصدی دارند که اغلب هدایت کننده رفتارآنها است.
به عبارت دیگر نظریه ذهن درک تعامل اجتماعی به وسیله،اسناد، باورها،امیال،قصدها وهیجان ها به خود ودیگران به منظور تبیین وپیش بینی رفتاراست. به نظر میرسد توانایی بالقوه برای داشتن نظریه ذهن، امری فطری است ولی تجربه اجتماعی فرد در خلال سالهای متمادی زندگی باعث میشود برخی از افراد نظریه ذهن قوی تر و کارآمدتری داشته باشند. در مطالعه ای که توسط بیگر و همکاران به منظور بررسی آموزش مهارتهای تئوری ذهن در افراد مبتلا به اتیسم انجام گرفت نتایج مطالعه نشان داد که گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل در مهارتهای تئوری ذهن ، مهارتهای خود گزارش دهی همدلی و رفتارهای اجتماعی آنان بهبود یافته بود - نقل از شیری و همکاران، - 8 - . - 1392 با توجه به اثربخشی برنامه تئوری ذهن در کاهش رفتارهای قلدرانه درپژوهش های مختلف در این پژوهش ما بر آن هستیم که آیا آموزش تئوری ذهن می تواند بر قلدری دانش آموزان ابتدایی موثر باشد؟
وجود پدیده ای به نام قلدری در محیط آموزشی می تواند اثرات جبران ناپذیری بر اهداف اساسی تعلیم و تربیت داشته باشد در ارتباط با رفتارهای قلدرانه دست اندرکاران آموزش و پرورش،مدارس و والدین، هر یک در جایگاه خود در جهت کمک به دانش آموزان قربانی رفتارهای قلدرانه می توانند گام های موثری بردارند و مانع بروز مشکلات روانی و افت تحصیلی فرد شوند. قلدری کردن می تواند نتایج منفی اجتماعی،عاطفی و فیزیکی برای قربانیان قلدری و کسانی که مرتکب قلدری می شوند،به همراه داشته باشد. قربانیان قلدری علائم جسمانی،نظیر اختلالات خواب،شب ادراری،سردرد،معده درد،خستگی و همچنین مشکلاتی در مدرسه را نشان دهند. رفتارهای قلدرانه همچنین می تواند بر خود اثرمندی اجتماعی،هیجانی و تحصیلی اثرات منفی به جای بگذارد.
مطالعاتی که اخیراً متمرکز بر موضوع خود اثرمندی، افسردگی، اضطراب و بهداشت روان نوجوانان بوده اند نشان داده اند که موفقیت نوجوانان در چالش های بی شمار این دوره رشد به میزان خود اثرمندی آنان ارتباط دارد و نوجوانان مضطرب و افسرده عدم اثرمندی در چندین توانایی مختلف را گزارش می دهند - موریس7،. - 2002تارنبرگ و جانگرت - 2014 - 8، در پژوهشی با هدف بررسی مشاهده رفتار دو گروه پسران و دختران در موقیعت مشاهده قلدری به ای ن نتیجه رسیدند که در مقایسه با پسران،دختران حساسیت اخلاقی بنیادی بالایی در انجام ندادن رفتار قلدری، خودکارآمد ی بالا و بی بندوباری اخلاقی پایین تری در قلدری نسبت به پسران نشان دادند. کوکینوس و کیپریتس - 2012 - 9، در پژوهشی با هدف بررسی ارتباط بین قلدری، جرم، هوش هیجانی و خودکارآمدی و همدلی بین کودکان، به این نتیجه رسیدند که در بین پسران و دختران، پسرها از لحاظ آماری معناداری بیشتری را در ارتباط با جرم و قلدری مستقیم و غیر مستقیم نشان دادند.
همچنین نتایج نشان داد که قلدری رابطه منفی با خودکارآمدی بالا و مولفه های تحصیلی، هوش هیجانی، همدردی و مؤلفه های شناختی آن داشت. با توجه به اثرات بسیار مخرب رفتارهای قلدرانه بر دانش آموزان قربانی قلدری لازم و ضروری است تا در جهت کاستن از اثرات ویران کننده این رفتار مداخلاتی انجام شود. در چنین شرایطی،انجام پژوهش های علمی در این زمینه برای پر کردن خلاء علمی موجود و به دنبال آن، دست یافتن به عوامل مرتبط و موثر جهت ارائه ی راهکارهای پیشگیرانه و مداخله ای به منظور کاستن از رفتارهای قلدرانه دانش آموزان و ، آموزش برنامه تئوری ذهن می باشد. با توجه به اینکه آموزشهای گروهی می تواند درباره بیشتر مشکلات دانش آموزان کارساز شود دراین پژوهش از آموزش تئوری ذهن جهت کاهش رفتارهای قلدرانه دانش آموزان ابتدایی استفاده می شود.
واحدی و فتحی آذر - - 13 - - 1385در پژوهشی که به بررسی آموزش کفایت اجتماعی در کاهش پرخاشگری پسران پیش دبستانی پرداخته بودند نتایج پژوهش نشان می دهد که میزان رفتارهای پرخاشگرانه کودکان بعد از شرکت در دوره های آموزشی به شدت کاهش یافته و مهارت های کسب شده از طریق کودکان به طور کامل به موقعیت های خانه و مهدکودک تعمیم یافته است. رضویه،لطفیان و عارفی - - 6 - - 1385در پژوهشی که به بررسی نقش تئوری ذهن و همدلی در پیش بینی رفتارهای پرخاشگری ارتباطی، آشکار و جامعه پسند دانش آموزان پرداخته بودند، نتایج به دست آمده حاکی از همبستگی بین تئوری ذهن و همدلی گرم با رفتارهای پرخاشگری ارتباطی، آشکار و جامعه پسند، بود.
راضی مرادی،اعتمادی و نعیم آبادی - - 1389 در پژوهش خود که به بررسی اثربخشی مشاوره گروهی بر اساس نظریه انتخاب ویلیام گلاسر با دانش آموزان قربانی قلدری، به منظور افزایش توان مقابله با رفتارهای قلدرانه پرداخته بودند یافته ها نشان داد مشاوره گروهی به شیوه نظریه انتخاب، برای مقابله با رفتارهای قلدرانه اثربخش بوده است و کاهش قربانی شدن دانش آموزان در مقابل رفتارهای قلدرانه را در پی داشته است.غفاری،بنی جمالی و احقر - - 9 - - 1389 در مطالعه ای با عنوان بررسی تحول تئوری ذهن در دانش آموزان عادی و پرخاشگر دوره راهنمایی نتایج نشان می دهد عملکرد دانش آموزان عادی در تکالیف تئوری ذهن با عملکرد دانش آموزان پرخاشگر تفاوت معنادار دارد، به طوری که عملکرد دانش آموزان عادی در تکالیف تئوری ذهن بالاتر از عملکرد دانش آموزان پرخاشگر است.
در هر دو گروه پرخاشگر و عادی، روند تحول تئوری ذهن با توجه به سن و پایه تحصیلی صعودی است. افزون بر آن، عملکرد گروهها در تکالیف تئوری ذهن با جنسیت ارتباط نداشت و تعامل جنسیت و پایه تحصیلی معنادار نبود.کیمیایی،رفتار و سلطانی فر - - 1390 در پژوهشی اثربخشی برنامه تقویت هوش هیجانی بر کنترل رفتاری قلدری نوجوانان پرداخته بودند بین هوش هیجانی و قلدری نوجوانان پسر همبستگی منفی قوی وجود داشت.همچنین تقویت هوش هیجانی نوجوانان قلدر با بهبود به کارگیری هیجان،تنظیم هیجان و ارزیابی و بیان هیجان،رفتار قلدری را کاهش می دهد. به علاوه هوش هیجانی توانایی پیش بینی رفتار قلدری را به طور معناداری داراست.
جان نثار وطن - - 4 - - 1391 در پژوهشی که به بررسی رابطه بین تئوری ذهن و رشد هیجانی کارکردی با پرخاشگری کودکان پیش دبستانی پرداخته بود تحلیل داده ها نشان داد بین تئوری ذهن و پرخاشگری رابطه ای وجود ندارد. و تئوری ذهن با رشد هیجانی کارکردی / رشد هیجانی کارکردی گذشته مدار با پرخاشگری رابطه منفی دارد و همچنین از میان این متغیرها رشد هیجانی کارکردی گذشته مدار پیش بینی کننده بهتری برای پرخاشگری بود. نتایج این پژوهش نشان داد که ضعف تئوری ذهنلزوماً منجر به پرخاشگری نمی شود، ولی کودکان پرخاشگر در مراحل رشد هیجانی کارکردی دارای تأخیر می باشند نتایج پژوهش بشرپور و همکاران - - 1391 نشان داد که نمرات افراددر شاخص قربانی قلدری شدن با ارزیابی شناختی مجدد، سرکوبی هیجانات و ابراز مثبت هیجان، ارتباط مثبت ولی با شدت تکانه و ابراز منفی هیجان ، ارتباط منفی دارد.
قلدری کردن بر دیگران نیز با ارزیابی شناختی مجدد و شدت تکانه و ابراز منفی هیجان ،ارتباط مثبت ولی با سرکوبی ابراز هیجانات مثبت ، رابطه منفی دارد . امین یزدی،کارشکی و سادات کیافر - - 1 - - 1392 در مطالعه ای که به بررسی اثربخشی آموزش نطریه ذهن بر کاهش پرخاشگری و افزایش توانایی نظریه ی ذهن در کودکان پیش دبستانی پرداخته بودند با توجه به یافته های بدست آمده از تحلیل کوواریانس، مداخله های مرتبط با نظریه ذهن باعث افزایش توانایی نظریه ی ذهن و کاهش پرخاشگری گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل گردید.کیانفر - - 11 - - 1392 در مطالعه ای که به مقایسه اثربخشی مداخلات فلورتایم و آموزش نظریه ذهن در کاهش پرخاشگری، بهبود رابطه ی مادر- کودک و بهبود نظریه ذهن در کودکان پرخاشگر پیش دبستانی پرداخته بودندیافته ها نشان داد که مداخله فلورتایم در مقایسه با مداخله گروه نظریه ذهن و کنترل توانست پرخاشگری را به طور معناداری کاهش دهد و رابطه مادر-کودک را بهبود بیشتری دهد. به علاوه، مداخله در هر دو گروه آزمایشی در مقایسه با گروه کنترل موجب بهبود نظریه ذهن کودکان شده بود.
رضایی میرحصاری ،حسن زاده،غباری بناب و شیخ محمدی - - 10 - - 1393 در پژوهشی که به بررسی رابطه بین نظریه ذهن و همدلی در دانش آموزان با آسیب شنوایی و بهنجار پرداخته بودند بر اساس نتایج بدست آمده،عملکرد دانش آموزان با آسیب شنوایی در تکالیف نظریه ذهن و نیز نمرات همدلی به میزان قابل توجهی پایین تر از دانش آموزان بهنجار بود. لان و همکاران - - 2010، در پژوهشی با هدف بررسی نقش نظریه ذهن و ادراک عاطفی در پیش بینی رشد اخلاق در کودکی اولیه ،به این نتیجه رسیدند که نظریه ذهن و ادراک عاطفی بطور وسیعی استفاده زیاد از استدلال را در نوجوانی پیش بینی می کند که این امر باعث می شود کودکان تمایل به نشان دادن رفتارهایی داشته باشند که مطابق با انتظارات اجتماعی است.
رنوف و همکاران - - 2010، در پژوهشی با هدف بررسی پیوند تعاملی بین نظریه ذهن، قلدری همسالان و پرخاشگری بیش فعالی، به این نتیجه رسیدند که توانمندی پایین در نظریه ذهن با سطوح بالایی از پرخاشگری بیش فعال مرتبط است ولی این ارتباط فقط در کودکانی که تجارب متوسطی در قلدری در بین همسالان داشتند، مشاهده گردید. شاکور و همکاران - - 2012، با هدف بررسی نظریه ذهن در کودکان و درگیرشدن نوجوانان در قلدری به این نتیجه رسیدند که توانمندی پایین در ادراک نظریه ذهن تبدیل شدن به یک مجرم را در آینده پیش بینی می کند. همچنین در نوجوانی اولیه، عواطف و مسائل
