بخشی از مقاله
تاثیر ادراک و نگرش دبیران ریاضی، نسبت به ماهیت و آموزش ریاضیات
چکیده:
بر اساس مطالعات انجام شده، ادراک و نگرش معلمان، به عنوان عاملی تأثیرگذار بر عملکرد آموزشی آنان، مورد توجه میباشد. لذا، درک معلم ریاضی، از ریاضیات و آموزش ریاضیات، یک ویژگی اساسی و بنیادی درکلاس درس، قلمداد میشود. ادراک معلمان روی باور آنها تأثیر میگذارد و باورها نوع رفتار در کلاس را مشخص میکنند. نگرش به عنوان واکنش عاطفی و تمایل رفتاری معلم، تحت تأثیر عوامل محیطی، ادراک و باورهاست. این کتاب با هدف شناخت ادراک و نگرش دبیران ریاضی, نسبت به ریاضیات و آموزش آن؛ انجام شده است. تأثیر ادراک و نگرش، بر عملکرد آموزشی، استراتژیهای مورد استفاده در آموزش و انتظارات آموزشی معلمان؛ از دیگر اهداف این کتاب به شمار میرود. مطالعه ازروش کیفی و سنت پژوهشی پدیدار نگاری انجام شده است. جامعهی مورد بررسی، دبیران زن منطقهی 15 شهر تهران، باحداقل 10 سال سابقهی تدریس، میباشند. دادههای مطالعه از روش مصاحبهی نیمه ساختار یافته جمعآوری شده؛ پس از پیادهسازی وکدگذاری، مقولهبندی و تحلیل شدند. مرحلهی جمعآوری داده در مصاحبه ی هفتم به اشباع رسید و دو مصاحبهی دیگر برای تایید نتایج به دست آمده، انجام شد. برای اعتبارسنجی، روش های تحلیل موقعیت مصاحبه، ارزیابی با روش ارتباطی، دریافت نظر همکاران و بازتابپذیری مورد استفاده قرار گرفت. طبق نتایج به دست آمده، شرکتکنندگان، ریاضیات را علمی انتزاعی، منطقی، وجودی و کاربرد پذیردانسته، ویژگیها و پیامدهای ادراکی و کاربردی برایش قائل شدند. آموزش ریاضی از نظر شرکتکنندگان، آموزش تفکر و استدلال بوده، دانش موضوعی ریاضی را نیز در بر میگیرد. در پاسخ به سؤالات فرعی پژوهش، شرکتکنندگان تأثیر ادراک شخصی بر روشهای آموزشی را در اکثر مواقع غیرممکن دانسته، عوامل محیطی را مورد نقد قرار دادند. بنا بر یافتهها، به وجود آمدن قدرت تفکر، تعقل، استدلال و حل مسئله از مهمترین انتظارات آموزشی شرکتکنندگان است؛ که به علت عوامل محیطی و انگیزشی، در اغلب مواقع حاصل نمیشود.
عوامل دخیل بر فرایند آموزش که مورد نقد شرکتکنندگان قرار داشت؛ با عنوان آسیبشناسی آموزش ریاضی در منطقهی 15 شهر تهران، در زمرهی یافتههای جانبی این مطالعه به حساب میآید.
کلمات کلیدی: ادراک، نگرش، باور، ریاضیات، آموزش ریاضیات.
1
مقدمه :
ریاضیات و آموزش آن، جزو چالش برانگیزترین موضوعات نظامهای آموزشی محسوب میشود. در اغلب نظامهای آموزشی دنیا این موضوع از جنبههای متفاوت مورد توجه محققان و صاحبنظران آموزش قرار گرفته است. این سؤالات که: واقعاً ریاضیات چیست؟ زمانی که ازآموزش ریاضیات سخن میگوییم در واقع چه چیزی را میخواهیم آموزش دهیم؟ به آموزش آن چگونه میاندیشیم و چه ابزاری برایش فراهم نمودهایم؟و... برای تمام کسانی که به نوعی با موضوع ریاضیات در ارتباط هستند، اعم از دانشآموز، معلم، مؤلف، محقق و... مطرح میشود. عوامل متعددی بر فرایند یاددهی - یادگیری ریاضیات تأثیر میگذارد. ساختار آموزشی، مانند کتاب درسی، ساعات آموزش و روشهای ارزشیابی از یک سو و معلم و دانشآموز از سوی دیگر، یادگیری ریاضیات را تحت تأثیر قرار میدهند. سرکار آرانی و مقدم (1383) معتقدند: هدفهای آموزش ریاضی در کشورهای مختلف جهان شباهتهایی دارند؛ ولی مقایسهی میزان موفقیت یکی نسبت به دیگری، پژوهشگران را به عوامل گوناگون واز آن جمله به فرهنگ آموزش و روشهای دخیل در فرآیند یاددهی_ یادگیری در این کشور ها متوجه میسازد.فرهنگ آموزش - مانند هر فرهنگ دیگری - در جنبههای مختلف زندگی، شامل عناصری است که در قالب سنتهای رایج مورد قبول واقع میشوند. برخی از این عناصر، از جمله کتابهای درسی و برنامههای آموزشی و درسی را کارشناسان خبره تهیه میکنند، برخی از جمله شکل و ساختار امورآموزشی، مانند ساعات تدریس و میزان آن و روشهای ارزشیابی به طور مشخص تعریف میشوند و برخی دیگر از باورها و انتظارهای دانشآموزان و معلمان درباره نقشها و هدفهایشان از فعالیت آموزشی و فرایند یاددهی- یادگیری سرچشمه میگیرد. (...)معلمان و دانشآموزان با باورها، علایق و انگیزههای متفاوتی به کلاس درس میآیند. باورها وانگیزههای آنان بر فرآیند یاددهی- یادگیری تأثیر شگرفی دارد و فعالیتهای آموزش را در کلاس درس تا حد زیادی تحت تأثیر قرار میدهد (ص4و.(5
از میان همهی عوامل، آموزش دهندهی ریاضی - معلم - به عنوان یک عامل مهم مورد توجه قرار دارد. تحقیقات زیادی در مورد ویژگیهای مختلف معلمان ریاضی انجام شده است. برای ارتقای معلمان و در نتیجه، تغییر عملکرد آموزشی آنها، لزوم شناسایی عوامل مؤثر بر عملکرد معلم و رابطهی بین آنها ضروری است. نگرش و باورمعلمان ریاضی در مورد ریاضیات و آموزش آن، به عنوان یک عامل مؤثر در عملکرد و رفتار آموزشی، در کنار عامل دانش، از موضوعات مورد علاقه پژوهشگران است.
بیان مسأله:
"لذا، موضوع اصلی، یافتن بهترین روش برای تدریس ریاضیات نیست بلکه مطلب اصلی در این نکته است که واقعاً ریاضیات در مورد چیست؟(هرش1، 1986،ص"(13ریاضیات، هستهی اصلی بسیاری از مشاغل و زندگیهای موفق را تشکیل میدهد NCTM)،.(1998 گلافشانی به نقل از کمیته بررسی آموزش ریاضیات در مدارس((1983 میگوید: هرش((1986 نیز از ریاضیات به عنوان ایدهها یاد میکند.لذا نمیتوان آن را به عنوان علامتهایی ایجاد شده با استفاده از مداد و گچ و یا مثلثها و مجموعههای فیزیکی در نظر گرفت. تأکید دیدگاه او از ریاضیات در این مطلب نهفته است که آن چه سبب ایجاد ریاضیات میگردد شناخت نسبت به آن است (ص.(1
معلم، به عنوان حلقهی واسط بین موضوع آموزشی و یادگیرنده از نقش ویژهای در آموزش برخوردار است و ساماندهی آموزشی از طریق تغییر عملکرد آموزشی او محقق میشود. برای ارتقای پرورش معلمان، شناسایی عوامل مؤثر بر عملکرد و
2
رابطهی آنان با هم ضروری است. از میان ویژگیهای مختلف،نگرش و ادراک معلمان نسبت به ماهیت ریاضیات و آموزش آن، به عنوان عوامل مؤثر بر تجربیات آموزشی آنان بسیار مورد توجه قرار گرفته است. وقتی از اعتقادات معلم صحبت میشود از انواع اصطلاحات و تعاریف استفاده میشود. نگرش2 و ادراک 3 در ارتباط نزدیک با مفاهیمی همچون باور(پنداشت)4، شناخت5، طرز فکر، دیدگاه6 ودرک7 میباشند.نگرش و ادراک دانشآموز و معلم در فرآیند یادگیری مؤثرند و این دو عامل (نگرش و ادراک) به طور مستقیم تحت تأثیرباورهای فرد قرار دارند (بابیچ8،2010،ص.(46 به طور کلی این موضوع که یک معلم چگونه میاندیشد و چه درکی از دانش دارد، صرفنظر از آنکه این اندیشه چه تأثیری بر روند کاراو خواهد داشت، مورد توجه بسیاری از محققان بوده است. در تحقیقات مختلفی که در مورد ویژگیهای آموزش دهنده انجام شده است تأثیر مستقیم ادراکات معلم از موضوعی که تدریس میکند بر نحوهی تدریس ویادگیری یادگیرنده دیده شده است.
"ریاضیات" به عنوان علمی که از دیدگاههای مختلف به آن نگریسته میشود دارای تعاریف و رویکردهای متفاوتی است. هر فرد با توجه به موقعیتی که نسبت به ریاضیات دارد تعریف و استنباطی از آن خواهد داشت. معلم، محقق، مهندس، دانشآموز،برنامهریز و مؤلف کتاب درسی و....هر کدام به شیوهای به این حوزه از علم مینگرند. از طرفی انجمنها و دانشمندان هر کدام به فراخور جایگاه خود تعریفی از ریاضیات ارائه دادهاند. با وجود این، تحقیقات بر این نکته اذعان دارند که درک افراد از ریاضیات با توجه به مجموعهای از عوامل، متفاوت است.معلم ریاضی به عنوان فردی که در فرآیند آموزش این علم جایگاه مهمی دارد و یکی از ارکان اصلی نظام آموزشی است،دارای رویکرد و دیدگاه خاصی نسبت به ریاضیات و آموزش آن است. تعریف او از ریاضیات هر چه که باشد سازندهی نحوهی ارائه او در کلاس درس است. بال(1989)9،اوان10 و لاپان(1994)11 معتقدند فرصتهایی که معلمان در کلاس خود ایجاد میکنند به دیدگاه آنان در مورد ریاضیات بستگی دارد(روسو و همکاران،.2005ص.(9در یک نظام آموزشی، فهم این موضوع که"معلمان ریاضی در مورد ریاضی و آموزش آن چگونه میاندیشند" میتواند به اصلاح شیوههای آموزش ودر پی آن، پیشرفت تحصیلی کمک شایانی نماید. نان که، هرش(1979،ص(33 معتقد است: بدون مواجهه با مسائل مربوط به ماهیت حقیقی ریاضیات نمیتوان مناقشات موجود در رابطه با آموزش را حل و فصل نمود.
در نظام آموزشی ایران، اصلاحات از جنبههای مختلف مورد توجه قرار گرفته است. تغییرات کتب درسی و ساعات آموزشی از جمله روشهای به کار رفته در این مورد به حساب میآید.در مورد ریاضیات دبیرستانی نیز توجه زیادی به تغییرات کتب درسی لحاظ شده است. این تغییرات تلاش دارد دیدگاه دانشآموز و معلم را نسبت به ریاضیات متحول کند و عملکرد معلم را بهبود بخشد. در میان عوامل تأثیرگذار بر عملکرد، یکی از موضوعاتی که اهمیت مییابد این است که به راستی دبیران ریاضی در نظام آموزشی ایران، در مورد ریاضیات و به تبع آن آموزش ریاضی چگونه میاندیشند؟ بنا به اعتقاد ارسنت(1988)12، درک معلمان از ماهیت و معنای ریاضیات به عنوان عامل حیاتی و تعیین کننده در نگرش و طرز تلقی آنان از آموزش ریاضیات
3
محسوب میشود. به نقل ازهارت(2004) 13و پاجارس(1992)14 طبق آن چه محققان میگویند؛ باورهای معلمان یک ابزار قدرتمند برای آمادهسازی معلم اثربخش و درک فعالیتهای کلاسی معلم و رفتارهای اوست.
گریتیو( 1989 ) 15 معتقد است که باور ها و ادراکات معلمان از دانش ریاضی، یادگیری ریاضی و تدریس آن، اثرات قابل توجهی بر تلاش و فعالیت های آنان برای یادگیری و تدریس دارد. تامپسون (1984)16 نیز باورها، دیدگاهها و ترجیحات معلم دربارهی ریاضی را ازعوامل مهم و تأثیرگذاربر رفتارهای آموزشی او میداند. رویکرد فلسفی معلم دربارهی ماهیت ریاضی، یادگیری و تدریس آن به عنوان یک صافی بر تصمیمات و فعالیتهای او در کلاس درس مؤثر است.سازماندهی کلاس و انتخاب فعالیتهای یادگیری نه فقط به دانش معلم،بلکه به باورهای معرفت شناختی او از ریاضیات و آموزش ریاضی وابسته است(همت،1386،ص .(79گلافشانی به نقل از هرش1986)17،ص(13 میگوید: فهم و درک یک فرد از ماهیت ریاضیات میتواند دیدگاه اورا از نحوهی تدریس در کلاس پیشبینی کند(ص.(4 ارنست((2000معتقد است باورهای معلمان دارای تأثیری قوی در عمل تدریس است(آکین سولا،2008،ص .(79 با توجه به اهمیت عوامل ادراکی بر عملکرد آموزشی، اولین مسئلهای که وجود دارد، شناخت ادراک خاص از موضوع مورد نظراست. اینکه دبیران، چه ادراک و نگرش نسبت به حوزهی فعالیت خود (ازنظر محتوا و روش) دارند.
ضرورت و اهمیت مسأله:
اغلب محققان و متخصصان بر این عقیدهاند که ادراک، دیدگاهها، نگرش و باور معلمان در مورد محتوای آموزش و فرآیند آن تأثیر مستقیم بر عملکرد آموزشی آنان و یادگیری دانشآموزانشان دارد. تحقیقات متفاوتی در مورد وجود دیدگاههای متنوع در مورد ماهیت ریاضی وهمچنین ارتباط آنها با روش و سبک آموزش ریاضی انجام شده است.آنچه به تأکید مورد توجه قرارگرفته، نقش اساسی این موضوع در یادگیری است.دیدگاهها و گرایشات معلمان به این جهت دارای اهمیت است که روی تفکر و عمل آنها تأثیر قابل توجهی دارد. معلمان ریاضی باید تجربه یادگیری را در دانشآموزانشان سازماندهی کنند و آنها را در مسیرفراگیری ریاضی راهنمایی نمایند.بدیهی است برنامهریزی در این راستا بر اساس نگرشها و باورهای معلم انجام میشود.تامپسون((1984 در مطالعات خود معتقد به وجود دلیلی قاطع مبنی بر این باور است که درریاضیات، درک معلمان(باورها، دیدگاهها وسلایقشان) از موضوع و آموزش آن، نقشی حائز اهمیت در تأثیر او - به عنوان اولین واسط بین موضوع و فراگیر- ایفا میکند.
ادراک و باور معلمان، دارای رابطهی متقابل است. ادراک، باورساز است و باور شامل مجموعهای از نگرش، ایدئولوژی، ارزش و سیستمهای ادراکی فرد است. وقتی از عوامل تأثیرگذار بر عملکرد معلم صحبت میشود، باور و نگرش جزو عوامل ذاتی هستند. نظام باور شامل عناصر متعددی است که یکی از آنها ادراک میباشد. از طرفی نگرش نیز به عنوان باور درونی تعریف میشود که بر اعمال شخص تأثیرگذار است. لذا ادراک و نگرش نسبت به ریاضیات، در تعامل با نظام باورها، روی عملکرد معلم تأثیرگذار است و مطالعهی آن ضروری است.ارنست((1988 برتأثیرعوامل مختلف درتجربیات معلمان تأکید مینماید: نظام باور معلمان در مورد ماهیت ریاضیات و آموزش و یادگیری آن، بافت اجتماعی موقعیت آموزشی و سطح واکنش معلم از عوامل تأثیرگذار بر تجربیات معلم است. اگر چه اینگونه به نظر میرسد که باور معلمان در مورد ریاضیات و آموزش و یادگیری آن به اندازه سایر عوامل مورد توجه است،تأکید مؤکد ارنست بر اهمیت باور معلمان ریاضی است. او ادعا میکند که تلقی و نگرشهای معلمان در مورد آموزش ریاضی به طور اساسی به نظام باور آنها، به ویژه به درک آنها از ماهیت ریاضیات و نیز به الگوهای ذهنی آنها از آموزش و یادگیری ریاضیات بستگی دارد(گل افشانی،ص.(5
4
در همین راستا، گلافشانی ذکر میکند، تحقیقاتی که اخیراً صورت گرفته حاکی از آن است که برداشتهای معلمان ریاضی در مورد موضوع آموزش و یادگیری، بر عملکرد آنان درکلاس درس تأثیرمیگذارد. (مادیسون18، ناسون19 ولنیر20،1986؛کارپنتر21، فنما 22و پترسون23، 1986؛ تامپسون،1984؛ دوقرتی24،.(1990 از دیدگاه تام(1973)25، درک معلم از ماهیت ریاضیات؛به عنوان یک ویژگی اساسی و بنیادی درکلاس ریاضی قلمداد میشود(ص.(4در مورد اهمیت، عوامل ادراکی بر عملکرد معلم، دلایل زیادی موجود است تا آن جا که،مورتن26 و همکاران (2006) معتقدند، عدم مطالعه باورهای موجود قبلی میتواند توسعه معلم و کسب دانش جدید معلمی را با شکست مواجه کند. به همین دلایل مطالعه باورهای معلم ضروری است (پارکر27 وبریندلی28،2008،ص (4فرناندس(1995)29 میگوید: تجربهی سازندهی معلمان در خصوص علم ریاضی در فرایند آموزش،به عنوان بازیگری اصلی ظاهر میشود. زیرا عملکرد آنها در کلاس درس، انعکاس دهندهی تفکرات و باورهای آنان است. بررسی افکار، باورها و نگرشهای معلمان، اطلاعاتی را که آنها در فرآیند پیشرفت برنامههای آموزشی خودشان مد نظر قرار میدهند ارائه میدهد(همت،1386، ص .(81
استون 30و وب (1986)31وهمچنین چستر32و بیودین(1996)33 نیز به ارتباط بین باورهای مربوط به توانایی تدریس معلم و عملکرد دانشآموز پی بردهاند. پاجارس(1992)34 میگوید: این ارتباط وقتی منطقی است که فرد در نظر میگیرد باورهای معلمان روی اندیشهها و قضاوت آنها تأثیر میگذارد و در پی آن رفتار آنها را در کلاس درس مشخص میکند. باورهای معلمان که به شکل تمایلات و توقعات از خودشان و دانشآموزانشان است، به منزله واسطهی مهمی از تجربه و رفتار آموزشی است (همت،1386،ص.(79فردین پور((1383 معتقد است ناکامی در رسیدن به کیفیت مطلوب آموزش ریاضی، ریشه در کلاس درس ریاضی دارد. تصوراتی که دانشآموزان، معلمان و مؤلفان کتاب درسی از ماهیت ریاضی و ماهیت یادگیری ریاضی دارند میتواند ریشهی اصلی مشکل باشد(ص،.(3 او در جایی دیگر تأکید میکند باورها در مورد ریاضی بر آنچه تدریس میشود و بر چگونگی تدریس تأثیر مستقیم دارد(ص،.(64
این مطالعه با هدف اصلی شناسایی ادراک و نگرش دبیران ریاضی زن منطقه 15 شهر تهران، نسبت به ریاضیات و آموزش آن، طراحی شده است. اهداف فرعی که در پی هدف اصلی دنبال میشود، شامل شناسایی روشها و استراتژیهای مورد استفادهی دبیران ریاضی با توجه به نوع نگرش وادراک آنها از ریاضی و آموزش ریاضی، همچنین انتظار آنان از یادگیری دانشآموزان است.
