بخشی از مقاله
چکیده
فضای مجازیِ شبکههای اجتماعی اینترنتی یکی از مهمترین ابزارها برای نمود یافتن اثرات جهانیشدن است. این فضای مجازی عرصه وسیعی از اطلاعات و نمودهای مختلف معنایی را ایجاد میکند. افراد در مواجهه با این فضا و تکثر منابع در ساخت هویت، دچار تعلیق - به معنی معلق بودن و سردرگمی - می شوند. از بین رفتن زمان و مکان و نقش بیشتر فضا در دنیای مجازی تجلی آشکاری دارد. افراد در مواجهه با این فضای دوم، بنیانهای هویت خود را متزلزل میبینند و دچار تردید و اضطراب میشوند.
اگرچه شبکههای اجتماعی مجازی در فرایند ارتباطات می-توانند دارای تأثیرات مثبت و منفی باشند، پژوهش حاضر تنها بر جنبههای تاثیر گذار این فرایند بر هویت جوانان تأکید کرده است .چون از فضای مجازی طیف گستردهای از جوانان استفاده می کنند نتیجه تحقیق نشان میدهد که شبکه های اجتماعی در زمینههای فردی ناهمگونیهای هویتی را سبب شده و به نحوی تعادل اجتماعی را متأثر کرده است. همچنین شبکههای اجتماعی مجازی، باعث تغییرات اساسی در نهادهای هویتساز شدهاند و عوامل معناساز هویتی را دستخوش تغییر نمودهاند. روش مطالعه در این نوشتار، بهرهگیری از استدلال-های نظری و نیز متکی بر برخی شواهد تجربی از سایر تحقیقات صورت گرفته میباشد.
-1 مقدمه
با فرا رسیدن عصر فناوریهای نوین ارتباطی و گسترش فراگیر آن که به دنبال خود مفاهیم جدیدی چون واقعیت مجازی و فضای سایبری را به همراه آورد، تغییر و تحولات زیادی در زندگی بشر ایجاد شد و ما را با جهان جدیدی مواجه ساخت؛ جهانی که در آن متفاوت میاندیشیم، مینویسیم، میخوانیم، ارتباط برقرار میکنیم و به طور کلی، جهانی که در آن متفاوت زندگی می کنیم.
ورود به این نوع جامعه ی جدید، همچون مرحله گذار از جامعه کشاورزی به جامعه صنعتی، تمامی جنبههای حیات بشری را تحت تأثیر قرار داده و تحولاتی عمیق را در ساختار جوامع و روابط میان افراد به وجود آورده است؛ به گونهای که عرصههای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را با انبوهی از فرصتها و چالشهای اساسی روبهرو ساخته است. در سال های اخیر، »شبکههای اجتماعی مجازی« با سرعتی بینظیر گسترش یافتهاند.
پایگاههای مجازی: مای اسپیس1، فیس بوک2، فایوهای3، فرندستر1، یوتیوب2، فیلکر3 ، اورکات4و تویتر5،مشهورترین این شبکهها هستند که فضایی جذاب را برای ارتباط شبکهای در فضای مجازی میان کاربران اینترنت و عمدتاً از نسل جوان، فراهم آورده و در مدت زمانی کوتاه، بهسرعت رشد کردهاند؛ به عنوان مثال، فیس بوک با توجه به اعلام سایت وکی پدیا تا سپتامبر سال 2011 م، بیش از 800 میلیون کاربر فعال دارد.
یکی از مهمترین ابعاد زندگی انسان که از این پدیده تأثیرات عمیقی را پذیرا خواهد شد، بعد هویتی است. هویت، یکی از مهمترین مسائل جوامع میباشد. بیگمان، میتوان گفت که هویت از نیازهای روانی انسان و پیشنیاز هر گونه زندگی جمعی است. فرد در دوره مدرنیته از جا کنده میشود و اضطرابهای وی افزایش پیدا می کند. اینترنت نه تنها این وضع را متحول کرد؛ بلکه به آن شدت بخشید. در اینجا ساختار و فردیت به هم میرسند و تواماً مهمترین جنبه پستمدرنیستی اینترنت را میسازند.
امکانات موجود برای انتخاب انواع متفاوت خروجیهای اینترنت نه تنها فردیت کاربران را تقویت می کند؛ بلکه موجب تکثر بیشتر می شود. در عین حال، همزمان با افزایش میزان تفاوتها در اثر رشد استفاده عمومی از اینترنت، جهانبینیهای افراد واگراترمیشود
اینترنت شبیه یک بازار ارتباطی است و همین به تکثر هویتی و رشد فردیت کمک میکند و اشکال ابراز وجود شخصی را متنوعتر میکند، اما در عین حال نمیتوان از این ایراد چشمپوشی کرد که وسایل ارتباطی بهتدریج نقش فزایندهای در سست کردن انسجام اجتماعات واقعی و ذرهای کردن جوامع انسانی دارد. همچنین اینترنت باعث رشد یک فرهنگ شخصی شده و حاصل تخیلات و تصورات و پندارهای فردی است. این امر به قیمت کاهش نفوذ کلیتهای سیاسی بر هویتسازیهای فردی تمام میشود و میتواند به شکل گیری منابع جدید هویتی بیانجامد
علاوه بر اینترنت، شبکههای اجتماعی مجازی همچون فیسبوک، به دنبال ایجاد جوامع مجازی هستند. این جوامع مجازی بر اساس ساختار و تعاریف خود بهطبع دارای ارزشهای مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی هستند. بهطوری که این جوامع مجازی توانستهاند مفاهیمی چون »دوست«، »ارتباط«، »خانواده«، »هویت« و حتی مسائلی جزئی مانند نحوه احوالپرسی کردن را بازتعریف کنند.
اگرچه کاربران خود در شکلدهی این جوامع نقش چشمگیری ایفا میکنند اما قوانین این جوامع مجازی و گفتمان حاکم بر آنان در تأثیرگذاری و شکلدهی هویت اعضای خود نقش مهمی ایفا می کنند. اینترنت دارای قابلیتی است که بهواسطه آن افراد میتوانند خودهای جدیدی را در دنیاهای جدید بسازند. این امور ممکن است در دنیای مادی اصلاً وجود خارجی نداشته باشند یا فرد بهزعم خودش قادر به دستیابی به آن نباشد. اینها استفاده از فضای مجازی را برای کاربران جذابتر می کند. بدین ترتیب، وب به مکانی برای معرفی و نمایش شخصیت فرد تبدیل می شود. البته قضیه به همین جا ختم نمیشود؛ زیرا امکان دارد که تصویر ارائهشده از سوی یک فرد بر روی وب، توسط دیگران به صورتهایی غیر از شکل مورد نظر وی تفسیر شود
ابتداییترین تأثیر شبکههای اجتماعی اینترنتی بر کاربران این است که هویت فعلی او را به چالش می کشند؛ ابتدا کاربر را از خود واقعی تهی میکنند و سپس به او فرصت می دهند خود ایدهآلش را بروز دهد، در حالی که بهطور ناخودآگاه، این خود جدید در فضای گفتمانی شبکههای اجتماعی برساخته شده است. شبکههای اجتماعی صحنهای فراهم میآورند که کاربران میتوانند از هر جنسیت، سن، طبقه اجتماعی، نژاد و قومیتی که باشند، در آن ظاهر شوند و نقش دلخواه خود را بازی کنند.
در این سطح، شبکههای اجتماعی مجازی، کاربر را به هویتی فردمدارشده با مشخصات منحصر به فرد سوق میدهند. در واقع با شبکههای اجتماعی مجازی این قابلیت به فرد داده میشود تا خود را هر گونه که میخواهد، فراتر از هویت واقعی خود در جهان فیزیکی بازتعریف و روایت کند. بنابراین، با قبول این فرض که شبکههای اجتماعی اینترنتی در درون جامعه مصرفی خلق شدهاند، خود منشأ بازتولید مکرر چنین جامعهای میشوند
-2بیان مسئله
جوامع مختلف تحت تاثیر تحولات بسیار عظیم علمی تکنولوژیک به سمت جامعه اطلاعاتی یا جامعه شبکهای در حال حرکتاند. جامعه شبکهای، جامعهای است که ساختار آن متاثر از فناوری است. در جامعه شبکهای، جوامع با چالشهایی چون نابرابری اجتماعی، هویتهای جدید، تمایزپذیری و شالودهشکنی نهادهایی نظیر دولت، و فرصتهایی چون نقش اینترنت و شبکههای اجتماعی در پژوهش، خلاقیت، تعامل و همزیستی جهانی، شکل-گیری هویت سیال و غیره رو به رو شدهاند.
به نظر میرسد به علت وجود این چالشها انسجام اجتماعی و هویتی در جامعه اطلاعاتی و به خصوص در کشورهای در حال توسعه مانند ایران متزلزل شده است. فرایند جهانی شدن با گسترش قلمرو روابط زندگی اجتماعی دنیای اجتماعی افراد را بسیار بزرگتر میکند و احساس کنترلناپذیر شدن چنین دنیایی را در آنها بهوجود میآورد.شبکههای اجتماعی مجازی به لحاظ عمومیت یافتن در میان کاربران و با گستره وسیع جغرافیایی در درون مرزهای ملی، تبدیل شدن به یک ارتباط خصوصی و شخصی و فارغ بودن از هر نوع کنترل از سوی مراجع قدرت، بهوسیلهای بیبدیل در عرصه ارتباطات تبدیل شدهاند و زمینههای تاثیرگذاری خارج از کنترل دولتها و نهادهای قدرت را در جوامع بهوجود آوردهاند.
مفهوم بحران هویت ناشی از شرایط جدید فضای دو جهانی شده کنونی است. از مهمترین عوامل بروز بحران هویت در جوامع فعلی، گسترش صنعت ارتباطات و بهویژه فضای مجازی اینرنت و شبکههای اجتماعی سایبری است. اینترنت و شبکههای اجتماعی که آزادترین محیطی است که بشر تا به امروز با آن مواجه بوده، منابع هویت-ساز سنتی و معمول در جوامع را تضعیف و کارکرد آنها را با دشواری رو بهرو کرده است. این بحران فقط به کشورهای جهان سوم و درحال توسعه محدود نبوده و نخواهد بود؛ بهطوری که در جهان امروز هیچ جامعهای نمیتواند ادعا کند که از تأثیرات ناشی از این بحران در امان خواهد بود.
هویتهای دینی و ملی در ایران امروز، هر یک به گونهای، با نوعی از بحران هویت مواجهاند. پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این سوال: نسبت میان فضای مجازی شبکههای اجتماعی و هویت اجتماعی چیست؟ همچنین بررس این مسئله است که هویتهای اجتماعی در ایران امروز با چه نوع بحران هویتی مواجه هستند؟
تاثیر فضای مجازی شبکههای اجتماعی بر هویت در مفهوم گسترده خود بهرغم کارناپذیران بودن آن، صرفاً در نوع، میزان و تأثیر مثبت یا منفی آن محل مناقشه نظری است و اینکه این تاثیر و تغییر هویت به چه نحو خواهد بود، هنوز پاسخ روشنی برای آن وجود ندارد. به نظر میرسد دوران کنونی، دوران بلاتکلیفی در فرجام این فرایند است. با این وصف، امکان دارد وقوع چندگانگی و شکافهای هویتی در درون جامعه ایران به نوعی از بحران هویت بینجامد. این مسئله در کشورهای دارای فناوریهای ضعیف ارتباطی کم قدرت، وضعیتی متفاوت دارد و این کشورها با تأثیرپذیری بیشتر و تأثیرگذاری کمتر، بیشتر در معرض بحران هویت قرار دارند.
شبکههای اجتماعی از طریق جهانیسازی شبکه ارتباط و تعاملات ناشی از آن، موجب تغییر در نظام ارزشی، هنجاری و نگرش نسل سوم، و زمینهساز بحران هویت در سطوح مختلف شده است. در پژوهش حاضر، از نظریات حوزه هویت با تکیه بر نظریات گیدنز و دیدگاه مانوئل کاستلز در مورد آثار گسترش فناوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی بر زندگی اجتماعی استفاده شده است. روش مطالعه در این نوشتار، بهرهگیری از استدلالهای نظری و ×نیز متکی بر برخی شواهد تجربی از سایر تحقیقات صورت گرفته میباشد
