بخشی از مقاله
چکیده
شناسایی هویتهای اجتماعی تلاشی است برای تحلیل الگوهای تکرار پذیر ، کنشها و نگرشهای گروهی ، هویت اجتماعی ، در جامعه شناسی بر تمایز میان جامعه سنتی و مدرن استوار است .در جوامع سنتی مبنای هویت اجتماعی افراد ، ویژگیهای انتسابی آنهاست . اما جوامع مدرن در این باره عمدتاً دو پاسخ متفاوت که هر یک بر رویکردهای نظری جداگانه ای مبتنی است و به لحاظ زمانی نیز تا حدی نسبت به هم تقدم و تأخر ندارند ، ارائه می دهد.
رویکرد اول و قدیمی تر ، به فعالیت مولد و جایگاه فرد در نظام تولید سازنده هویت اجتماعی توجه دارد و رویکرد دوم و جدیدتر ، رفتارهای مصرفی فرد را مبنای شکل گیری هویت اجتماعی محسوب می کند . رویکرد اول مرتبط با مفهوم طبقه اجتماعی و رویکرد دوم در مفهوم سبک زندگی خلاصه می شود روش : این مطالعه به روش دلفی بر جوانان 15 تا 29 سال طبقه متوسط شهری متمرکز بوده و همکاران پژوهش ازبین اساتید دانشگاه انتخاب شده اند .یافته ها : پژوهش حاضر منجر به ارائه 3 شاخص پایه کلی از بین شاخصهای موجود گردید که به دلیل قابل تطبیق بودن با واحد تحلیل ، تغییراتی در آنها ایجاد شد . نتایج : هدف کاربردی این مطالعه ارائه معیارهایی دال بر گروه بندیهای اجتماعی جدید بر مبنای سبک زندگی در دهه اخیر است که مرزهای هویت را ترسیم می کند .
مقدمه
سبک زندگی را می توان به مجموعه ای از رفتارها تعبیر کرد که فرد آنها را به کار می گیرد تا نه فقط نیازهای جاری او را برآورند بلکه روایت خاصی را که وی برای هویت شخصی خود برگزیده است در برابر دیگران مجسم سازد . سبک زندگی اصطلاحی است که در فرهنگ سنتی چندان کاربردی ندارد چون ملازم با نوعی انتخاب از میان تعداد کثیری از امکانهای موجود است ؛ سخن گفتن از کثرت انتخاب نباید به این پندار بینجامد که در همه انتخابها به روی همه افراد باز است.
یا آنکه همه مردم تصمیمهای مربوط به انتخابهای خویش را با آگاهی کامل از کلیه امکانات موجود بر می گزینند . چه در عرصه کار و چه در عرصه مصرف ، برای همه گروه هایی که از قید فعالیتهای سنتی آزاد شده اند ، انتخابهای گوناگونی در زمینه سبک زندگی وجود دارد . طبیعی است که تفاوتهای سبک زندگی بین گروه ها ، همان گونه که بوردیو به تأکید می گوید - گیدنز ، 121 : 1382 - ، در واقع شکلهای ساختاری مقدماتی برای گروه بندیهای اجتماعی هستند. در این مطالعه جوانان به مثابه مصرف کنندگان مؤثر که در نقشهای مختلفی ظاهر می شوند مورد بررسی قرار گرفته است .
مصرف کننده گاه به مثابه فردی انتخاب گر محسوب می شود که به قصد فایده مندی از چیزی دست به عمل می زند . در حالی که این مصرف کننده ، نیروی محرکه حوزه مصرف است و کنشگر عقلانی محسوب می شود و بهترین قاضی انتخاب بین علایق خود است ؛ دیگر نقشهای مصرف کننده عبارت اند از : مصرف کننده به عنوان برقرار کننده ارتباط - از طریق نمادهای مصرف - از راه های مختلف چون مصرف تظاهری یا اوقات فراغت تظاری ؛ مصرف کننده به مثابه اکتشاف کننده؛ و مصرف کننده به مثابه جویای هویت و موقعیت. در اینجا بر این نکته تأکید می کنیم که بر خلاف اقتصاددانان، این مطالعه با رهیافتی جامعه شناختی، موقعیت جوان را به مثابه مصرف کننده ای در نظر می گیرد که فقط به قصد بردن سود حداکثر یا فایده مندی عمل نمی کند بلکه » مصرف کننده جوان « کنشگری است که در تعامل با سایر جوانان و نیز افراد جامعه بررسی می شود .
بنابراین عقلانیت مصرف کننده، تنها یک متغیر است نه پیش فرض. و به قول ژان بودریار، افراد فقط به دلیل اینکه نیاز دارند، مصرف نمی کنند - سعیدی، . - 64 : 1382 لذا در حوزه مصرف ، پویاییهای اجتماعی مصرف یعنی الگوی همنوایی، انطباق و رقابت مورد توجه است . » جامعه شناس مصرف ، برخلاف » روان شناس « کمتر به انگیزه های عمیق فرد می پردازد بلکه بیشتر به دنبال فعال کردن الگوهای همنوایی، انطباق و رقابت مصرف کننده های جوان است که تحت تأثیر گروه همسالان ، الگوهای فعالی می سازند.
همان طور که قبلاً اشاره شد، امروزه ما در محاصره خارق العاده مصرف و فراوانی خدمات، اشیا و کالاهای مادی قرار گرفته ایم. همین موارد جهش اساسی در » اکولوژی نوع انسانی « پدید آورده است. به قول » ژان بودریار « دیگر احاطه بشر به وسیله بشر پایان گرفته، اینک شاهد محاصره بشر به وسیله اشیا هستیم. دیگر مبادله روزانه بین افراد نیست بلکه با تجارت کالاها و پیامها صورت می گیرد - سعیدی، . - 65 : 1382
مصرف کننده جوان در چنین شرایطی بسیار خلاقانه رفتار می کند، چون جوانان برخلاف دیگر گروه های سنی و جنسی مانند زنان، منفعلانه یا غیر نقادانه با چنین جامعه ای برخورد نمی کنند - سعیدی، . - 65 : 1382 جوانان در بازار ، معنی کالاهای خریدار شده را تغییر می دهند و سبکهای زندگی جدیدی در بازار توده ای ایجاد می کنند. این امر به شکل یک نوع کار خلاقانه در می آید که مقوله های جدیدی را در بازار مصرف ایجاد می کند. آنها زیباشناختی خاص خود را که از طریق رنگها و اجناس خاص صورت می گیرد ، به بازار مصرف تحمیل می کنند. این امر را می توان در خرید لباس، مصرف غذا، اوقات فراغت - مصرف زمان - و . . . مشاهده کرد.
- 1 طرح مسئله
جهان به جای ورود به دنیای پست مدرن به سوی دوره ای گام بر می دارد که در آن پیامدهای مدرنیته ریشه ای تر و جهانی تر از پیش شده اند - گیدنز ، - 30 : 1382 و تردیدی نیست که دنیای متجدد کنونی به میزان گسترده ای فراسوی محیط فعالیتهای انفرادی امتداد می یابد و هیچ کس قادر نیست از تحولات ناشی از گسترش تجدد مصون بماند یا خلاف آن گزینشی به عمل بیاورد؛ حتی مدرنیته، مردمی را که در سنتی ترین سکونتگاه های ممکن خارج از بخش » پیشرفته « جهان به سر می برند، تحت تأثیر قرار می دهد.
در دهه اخیر، سازه های اجتمای که در بستر هویت معنا پیدا می کنند مثل طبقه - نظام تولید - از بین رفته است - چاوشیان، . - 5 : 1381 جهتگیری نظریه های اجتماعی در دهه اخیر به سمت پذیرش اهمیت فزاینده سبک زندگی - حوزه مصرف - در شکل دادن به هویت شخصی و اجتماعی است و به عنوان موضوعی برای نظریه و پژوهش اجتماعی مطرح شده است . در دهه اخیر بدون سبک زندگی و هویت اجتماعی، یعنی بدون چارچوبهای مشخصی که شباهتها و تفاوتها را آشکار می سازد، افراد یک جامعه امکان برقراری ارتباطی معنادار و پایدار میان خود نخواهند داشت.
نمایش مدرن اشیاء، نمایش سلسله اشیایی است که یکدیگر را تکمیل می کنند و حق انتخاب را نشان می دهند و جامعه ای مملو از نمایش و جلوه، که در آن مصرف کننده احساس می کند که هر چه را می خواهد می یابد به وجود آمده است . کلیدی ترین ویژگی این جامعه را باید در اجتناب ناپذیری افزایش درجه انتخاب در ساخت و عرضه کالا به حساب آورد. تمرکز بر مصرف کننده به عنوان یک موجود اجتماعی است که با مصرف کالا در فرایند تعامل اجتماعی قرار می گیرد. در چنین مسیری، جامعه طبقاتی به جامعه توده ای تبدیل می شود؛ جامعه ای که در آن خود به خود کالایی تبدیل شده، فرد با کالا هنوا و منطبق می شود.
نظریه های اجتماعی در رویکردهای اخیر، بیشتر به روشهایی توجه دارد که از رهگذر آنها زبان مخصوص صور و سبکهای منزلت به تصویب می رسد، زیرا در حال حاضر به تبعیت از ماکس وبر، تمایزی سنتی بین طبقه و منزلت وجود دارد که بیانگر توجه به تفاوتهای اجتماعی ناشی از روشهای مصرف به جای روشهای تولید است - کرایب، . - 226 : 1382 جهتگیری جامعه شناسی معاصر به سمت پذیرش اهمیت رو به افزایش حوزه مصرف و فعالیتهای سبک زندگی در شکل دادن به هویت شخصی و جمعی است - گیدنز، . - 119 : 1382 صور نوین هویت اجتماعی مبتنی بر مصرف، با توجه به خصوصیاتی صورت بندی می شود که اینک جزو عناصر بنیادین پدیده های مرتبط به سبک زندگی است . این خصوصیات اشکال جدید هویت اجتماعی هستند، که باعث ایجاد نوعی نظم در سبکهای زندگی می شوند.
-2 چارچوب نظری
سبک زندگی روش الگومند مصرف، درک و ارزشگذاری محصولات فرهنگ مادی است که استقرار معیارهای هویتی را در چارچوب زمان و مکان ممکن می سازد . سبک زندگی اساساً به معانی نمادین محصولات توجه دارد؛ یعنی آنچه در ورای هویت آشکار این محصولات نهفته است، سبک زندگی اصطلاحی است که در فرهنگ سنتی چندان کاربردی ندارد ، چون ملازم با نوعی انتخاب از میان تعداد کثیری از امکانهای موجود است . این رویکرد راهی است که به درک مدرن بودن سبکهای زندگی و تقابل آنها با شکل بندیهای پیشین می انجامد و این معانی نمادین اموری توافقی هستند که پیوسته در حال از نو ابداع شدن هستند.
