بخشی از مقاله
چکیده:
منابع طبیعی به عنوان نعمات خدادادی هستند که در اختیار بشر و برای تامین مایحتاج زندگی از قبیل خوراک، پوشاک و مسکن قرار داده شده است. این منابع - آب، خاک، جنگل و مرتع - ، محور توسعه و برنامه ریزی برای اکثر فعالیتهای تولیدی اقتصادی در مناطق روستایی به حساب می آید. در این میان جنگل ها و مراتع از همه برتر و با اهمیت تر هستند زیرا ذخایر منابع طبیعی هر اندازه وسیع باشند پس از مدتی بهره برداری به قدری کاسته می شوند که ادامه بهره برداری از آنان مقرون بصرفه نخواهد بود. در این سیستم نقش انسان نمود بارزی دارد و در این زمینه می تواند رهیافتی مفید برای حفاظت از منابع طبیعی باشد امروزه یکی از روش هایی که برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی مطرح می شود، تواناسازی مردم محلی برای مشارکت فعال و آگاهانه ایشان در حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی است، به گونه ای که نه تنها مردم محلی به ارزش های طبیعی هر یک از منابع محلی خود پی ببرند، بلکه متوجه شوند که اگر معیشت و شیوه زندگی آنان متناسب با منابع موجود و مطابق با اصل استفاده از منابع در حین حفاظت از آنها برای نسل موجود و نسل آینده باشد، در این صورت بهتر می توانند در کنار هم برنامه ای برای حفاظت از منابع خود داشته باشند.
اعضاء شوراهای اسلامی در این زمینه دارای قابلیتهای فراوانی می باشند. از نیروهای بالقوه آنان می توان در تشویق و ترغیب سایر روستاییان در مشارکت و توانمندسازی در زمینه های مختلف استفاده کرد. از این رو مطالعه حاضر نیز همین هدف را دنبال کرده و با بررسی تاثیر شوراها در امر توانمندسازی و عوامل تاثیرگذار در آن، صحت یا رد این مسئله را مورد آزمون قرار می دهد. با توجه به جمعیت کل خانوارهای روستاهای حوزه رزین و با منظور کردن فرمول کوکران حجم نمونه مورد نظر 285 نفر برآورد شد. ابزار تحقیق، مصاحبه و پرسشنامه بود که روایی آن به تایید گروهی از متخصصان مربوطه و اساتید دانشگاه تربیت مدرس رسید و پایایی کل آن نیز با استفاده از معادله آلفای کرونباخ 0/830 محاسبه شد. نتایج تحلیل داده ها نشان داد که شوراهای اسلامی روستایی در توانمندسازی روستاییان در رابطه با حفاظت از منابع طبیعی حوزه آبخیز رزین کرمانشاه تاثیر اندکی داشته است
کلید واژه: توانمندی، شوراهای اسلامی روستایی، تاثیرگذاری شوراها، منابع طبیعی
مقدمه:
بخش کشاورزی و منابع طبیعی با توجه به ظرفیت اشتغال، تامین مایحتاج و غذای مردم، ارز آوری، سهم در تولید ناخالص ملی و غیره، از موثرترین بخش های اقتصادی کشور می باشد - زمانی و بهرامی، - 1381 بر اساس تحقیقات بین المللی در خصوص ارزش اقتصادی و زیست محیطی سرمایه طبیعی جهان، ارزش جنگلها، مراتع و اراضی کشاورزی ایران حدود 112684میلیارد ریال است، در حالی که جمع خسارت های ناشی از فرسایش خاک، رسوبگذاری در مخازن سدها، حوادث سیل و کم آبی بالغ بر 77559 میلیارد ریال در سال می باشد؛ از مقایسه دو رقم مذکور چنین استنباط می شود که همه ساله معادل %68 از ارزش بالقوه این منابع هدر می رود - شفقتی چروده، . - 1382
کشور ما بر روی یکی از کمربندهای پر فشار کره زمین قرار گرفته و دارای اقلیم خشک و نیمه خشک می باشد و با فرسایش شدید آبی در مناطق کوهستانی و فرسایش بادی در مناطق بیابانی مواجه است. - حیدری، - 1386 بطوریکه، 75 میلیون هکتار از اراضی ایران در معرض جدی فرسایش آبی، 20 میلیون هکتار تحت تاثیر فرایند فرسایش بادی می باشند و 5 میلیون هکتار به انواع دیگر تخریب شیمیایی و فیزیکی حساس بوده که از این میزان 2 میلیون هکتار با خطر جدی کاهش قابلیت تولید پوشش گیاهی مواجه بوده و 2 میلیون هکتار در معرض شوری و یک میلیون هکتار از انواع دیگر تخریب، تهدید می شوند . - سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری و برنامه عمران ملل ومتحد، . - 1390 اگرچه عوامل محیطی در ایجاد آنها نقش فراوانی دارند ولی نباید نقش عوامل انسانی در بهره برداری نامناسب از عرصه های آبخیز را کم اهمیت تلقی نمود - حیدری، - 1386 افزایش لجام گسیخته جمعیت در چند دهه اخیر؛ توجه صرف به نیازهای آنی و روزمره و بی توجهی به آینده نگری و مصرف گرایی موجب نابودی منابع زیستی و گسترش انواع آلودگی ها گردیده است.
لذا با توجه به نقش و اهمیت منابع طبیعی در تداوم و بقاء زندگی مردم لازم است در جهت حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری اصولی از منابع طبیعی تلاش کنیم و به نقش مشارکتی بهره برداران بخوبی پرداخته شود - شیخ ویسی، . - 1386 اگر چه ترویج فرهنگ منابع طبیعی جنبه های تخصصی بخود گرفته است و در این راه کوشش بسیاری در جهت ارتقاء سطح دانش و آگاهی عمومی و تبدیل موضوع منابع طبیعی به معارف عمومی شده است ولی هنوز در جلب مشارکت همه جانبه مردم در حفاظت و حمایت از منابع طبیعی در نیمه راه هستیم. - شیخ ویسی، - 1386 در چنین شرایطی ضروری است مدیریت سرزمین به نحو بسیار دقیق تری اجرا شود.
بایستی بگونه ای برنامه ریزی شود که نقش مردم به جای تخریب منابع، حافظ آنها باشند - ایزد دوستار و همکاران، . - 1386 برای کاهش تخریب در منابع طبیعی و تبدیل عاملیت تخریب انسانی به عوامل سازنده در منابع طبیعی، توانمند سازی جوامع محلی و استفاده از دیگر ظرفیت ها از اقدامات مزیت دار و ضرورت های اجرایی غیر قابل اغماض است - انگورج، - 1390 و برای این مهم بایستی مردم را در یک سطح وسیع وارد عمل کنیم و در کلیه مراحل تهیه اطلاعات، برنامه ریزی، طراحی و اجرای پروژه مشارکت نمایند - ایزد دوستار و همکاران، . - 1386
در اصل یکصدم قانون اساسی، دستیابی به مشارکت در نواحی روستایی بر عهده شوراهای اسلامی روستایی نهاده شده است. این افراد که توسط روستاییان به عنوان مدیران روستا انتخاب می شوند مسئول جلب مشارکت مردم در جامعه روستایی هستند - رستمی و سرخه لیژه، . - 1390 تشکیل شوراهای اسلامی، گسترش نهادهای مدنی و سپردن کارها به مردم از جمله مسائلی است که از آغاز تشکیل شوراها تا کنون فراز و نشیب هایی را به خود دیده و در چند سال اخیر، با توجه بیشتری دنبال می شود - پور طاهری، همدمی مقدم و رکن الدین افتخاری، - 1389 به این ترتیب می توان از نظرات شوراهای اسلامی روستایی و نهاد های محلی و مدیریتی در روستاها برای جلب مشارکت و توانمندسازی آنان استفاده کرد.
شوراها می توانند ضمن انجام راهنمایی های لازم، زمینه هایی مناسبی برای مشارکت و توانمندی روستاییان در حفاظت از منابع طبیعی را مهیا سازند - مسلمی، - 1386 نهاد شورای اسلامی روستا یک نهاد مشارکتی است، یک نهاد مشارکتی اجتماعی پایدار که دولت آن را به وجود آورده است. اما این نهاد مشارکتی می تواند به نوبه خود از مشارکت جمعی بهره بجوید چرا که محیط روستا محدود بوده و در آن اجرای برنامه ها و کارهای مشارکتی سهل است. - شیخ حسنی و مهمان دوست، - 1389 با این وجود آثار و تاثیرات آنها به طور دقیق و کامل مورد مطالعه قرار نگرفته است. بر این اساس تاثیر شوراهای روستایی در توانمندی روستاییان به منظور حفظ منابع طبیعی هدف مطالعه حاضر قرار گرفت.
تئوری و پیشینه تحقیق:
منابع طبیعی به عنوان اصلی ترین و محوری ترین مساله برای استمرار حیات انسان و بقای کره خاکی و پشتوانه محیط زیست بشر است - صنیعی، - 1386 این منابع به علت نقشی که در کنترل آبهای سطح، مبارزه با آلودگی هوا، مبارزه با فرسایش خاک و حفظ و تولید آن، جلوگیری از آلودگی صوتی محیط، تفرجگاه زندگی انسان ها، تعدیل آب و هوای یک منطقه، جلوگیری از رانش زمین، تولید مواد داروئی و صنعتی و تعادل زیست بوم ها دارند از عوامل پایه در فرایند توسعه پایدار به شمار می روند - خسرو شاهی و قوامی، . - 1384 همچنین دارای کارکردهای متعددی از قبیل، ارزشهای زیست محیطی و در صورت فراهم بودن شرایط یکی از منابع تأمین غذای دام اهلی و وحوش میباشد - چپی، پیر وقار و مهدوی، - 1389 این منابع محور توسعه و برنامه ریزی برای اکثر فعالیتهای تولیدی اقتصادی در مناطق روستایی به حساب می آید- - سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری و برنامه عمران ملل ومتحد، . - 1390 با این وجود تخریب منابع طبیعی امروزه به صورت معضلی جهانی در آمده است و گروه های متعددی در سطح ملی، منطقه ای و جهانی در پی بررسی ابعاد و پیامدهای آن هستند.
ظرف 30 سال گذشته وسعت جنگلهای کل کشور از 18 میلیون هکتار به 12 میلیون کاهش یافته است - زند رضوی، . - 1385 هرچند تلاش های گوناگونی جهت توقیف این امر شده است اما هنوز شاهد تخریب عرصه های منابع طبیعی به دلایل گوناگون هستیم و تمهیدات اتخاذ شده در زمینه حفاظت از عرصه های منابع طبیعی متاسفانه توفیق چندانی نداشته است تغییرات اقلیم در روند تخریب منابع طبیعی غیر قابل انکار است اما مخرب تر از فعالیت های انسانی نمی تواند باشد - متولی، . - 1384 منابع طبیعی تحت فشار فزایندهای از افزایش جمعیت و سطوح بالای سرانه فعالیتهای اقتصادی است. در طی دوره 1990 تا سال 2030 جمعیت جهان به احتمال زیاد به رشد 3,7 میلیاردی خواهد رسید و نود درصد از این افزایش جمعیت در کشورهای در حال توسعه رخ خواهد داد - Bojo, 2000 - بنابراین این افزایش لجام گسیخته جمعیت و گرایش به سمت استانداردهای بالای زندگی، نیاز مردم را به تولید غذا و اراضی زراعی بیشتر سوق داده است لذا گرایش به سمت تخریب جنگل با افزایش شهرنشینی و توسعه تولیدات صنعتی افزایش پیدا کرده است - سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری و برنامه عمران ملل ومتحد، . - 1390
انصاری، اخلاقی شال و قاسمی، - 1387 - در مقاله خود سه گروه از بهره برداران - دام و دامداری، قطع و برداشت و تغییر کاربری و طرح ها - را در رابطه با تخریب منابع طبیعی مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه دست یافتند که مهمترین عامل تخریب منابع طبیعی مربوط به دام و دامداری شامل افزایش تعداد دام و دامدار، چرای بیرویه - چرای زودرس، چرای طولانی و چرای شدید یا خارج از ظرفیت - و تضادهای بین استفادهکنندگان از مراتع میباشد. به نظر بیشتر کارشناسان چرای احشام عامل اولیه تخریب منابع طبیعی است - منظمی و جورابلو، 1389 و جواهری، بارانی، عقیلی و خواجه، . - 1389 جعفریان و بهرامی فروزان، - 1390 - بهره برداری بیش از حد خاک به واسطه فعالیت های کشاورزی، چرای بیشازحد دام که زمینه ساز فقر پوشش گیاهی و بیدفاع شدن زمین در برابر فرسایش است، قطع درختان و جنگلزدایی که باعث عریانی خاک در برابر عوامل جوی می شود و در پایان، آبیاری و زهکشی نا مناسب که به شوری زایی منجر می گردد را از عوامل مهم تخریب منابع طبیعی می داند.
