بخشی از مقاله
چکیده
انسانها همواره به دنبال ایجاد تغییراتی در حیات مادی و معنوی خود بوده اند تا به احساس بهتری از زندگی دست پیدا کنند. این احساس بهتر که پس از رفع نیازهای اولیه عنوان می شود، باعث رشد معنوی انسانها، خود شکوفایی و آرامش در زندگی می شود. همانطور که می دانیم، معماری ست که به این اصول روانشناختی جامه ی عمل می پوشاند. از اینجا موضوع رضایت افراد از محیطشان مطرح می شود. موضوع مورد اهمیت دیگر این است که افراد بیشتر زمان خود را در محیط مسکونیشان می گذرانند و خانه اصولا جایی ست که باید کاملا همخوان با خواستهای افراد باشد و حداکثر رضایت ساکنین را فراهم کند.
در این میان توجه به مشخصه ی اقلیم به عنوان یکی از مهمترین عوامل تامین کننده ی رضایت و آسایش در فضاهای مسکونی، به خصوص با چشم انداز توسعه ی پایدار معماری و اصول صرفه جویی انرژی ضروری می نماید. سنجش کیفیت محیط و بررسی های اقلیمی در بافتهای مسکونی، امری بایسته و ضروری است تا ضمن شناسایی وضعیت آنها، الگوهای مناسبی جهت پیشرفت و توسعه های جدید که با برنامه و طرح ریزی قبلی شکل میگیرند، شناسایی و به کار گرفته شود. این تحقیق از انواع تحقیقات مروریست که ضمن تعریف پارامترهای موثر در موضوع، به تقویت بعد مبانی نظری طراحان و پژوهشگران می پردازد تا با تبیین علمی تر این مفاهیم، راهی برای ارائه الگوهای مناسب تر در برنامه ریزی های آتی فراروی برنامه ریزان قرار دهد.
واژگان کلیدی: کیفیت محیط، رضایتمندی، بافت مسکونی، خانه، اقلیم
مقدمه
انسانها از همان ابتدای پیدایش جوامع و مجتمع های زیستی اولیه در پاسخ به یکی از اساسی ترین نیازهای طبیعی و فطری خویش سعی کرده اند محیط و دنیای ساخته شده خود را تحت کنترل درآورند. این کنترل، خود را به صورت نظم، الگو و تشکیل محیط انسان ساخت منعکس نموده است . از طرفی مشخص است که هیچ ساختمان یا فضایی نمیتواند نیاز همه افراد را به طور کامل برآورده سازد . بدین منظور انسانها همواره دست به ایجاد تغییراتی در محیط زده اند.
اما این تغییرات همواره مطلوب نبوده و در پاره ای از مواقع باعث به وجود آمدن محیط هایی شده است که انسان را دچار مشکل کرده است، به طوری که شرایط مطلوب بشر در سکونتگاه شهری در سرتاسر جهان کاهش پیدا کرده است و محیط شهری برای ساکنان موجود و آینده ی نواحی شهری به طور فزاینده ای زندگی ناپذیر و ناگیرا شده است .[3] بسیاری از ناهنجاری های رفتاری در جوامع شهری مانند خشونت، پرخاشگری، تجاوز به حقوق دیگران و رعایت نکردن قانون، ضمن داشتن ریشه های تاریخی، فرهنگی و اقتصادی در کیفیت فضاهای سکونتی و کاری نهفته است .
توجه به مسایل اقلیمی در طراحی معماری یکی از وجوه مهم در پایدار سازی معماری و شهرسازی است. استفاده از انرژیهای طبیعی در ساختمان به صرفه جویی در مصرف سوخت و افزایش کیفیت آسایش، بهداشت محیط مسکونی و سالم سازی محیط زیست منتهی میشود. در نتیجه طراحی مسکن براساس شرایط اقلیمی منطقه اولین خط دفاعی در برابر عوامل خارج بناست. امروزه هم زیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی مبدل به یکی از مهمترین تدابیر در معماری و شهرسازی شده و طراحان را ملزم به رعایت اصول و قواعد خاصی در این زمینه میکند. در طراحی بافت مسکونی، رعایت ملاحظات اقلیمی تاثیر مهمی در ایجاد شرایط آسایش برای ساکنان محیط با حداقل هزینه دارد.
اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
شهرها امروزه تغییرات بسیاری را شاهدند. رشد سریع در چند دهه ی گذشته، مشکلات بسیاری را به همراه آورده است، از جمله کاهش کیفیت محلات، کاهش ویژگی های اجتماعی- اقتصادی و مشکلات زیست محیطی که پایداری و کیفیت زندگی ساکنان شهرها را به مخاطره انداخته است. بنابراین، بهبود کیفیت زندگی از مهم ترین جنبه های پایداری محسوب می شود که محور موضوعات برنامه ریزان قرار گرفته است . از آنجا که بسیاری از مطالعات نشان می دهد، رضایت مندی از ابعاد و ویژگی های مختلف محله، بر کیفیت زندگی ساکنان تأثیر گذار است .
از طرفی راهکارهای اقلیمی از جمله مهمترین مشخصه هایی هستند که نقش تعیین کننده ای در تامین رضایت افراد از کیفیت محیط زندگیشان دارد و علاوه بر آن در دهه های اخیر و همگام با پیشرفت های تکنولوژی و اهمیت یافتن صرفه جویی در مصرف انرژی، بیش از پیش اهمیت یافته است. بنابراین در این مقاله شاخص های کیفیت محیطی و عوامل اقلیمی به مثابه عوامل مشخص کننده ویژگی های مختلف یک منطقه از بافت شهری مورد مطالعه قرار گرفته اند.
اهداف تحقیق
هدف کلی تحقیق شامل بررسی عوامل موثر بر میزان رضایتمندی شهروندان با تاکید بر عوامل اقلیمی به منظور تدقیق چگونگی میزان رضایتمندی از ویژگیهای کالبدی، و کمک به تبیین راهکارهای ایدری و ضروری در طراحی جهت تامین رضایت ساکنین از محل زندگی ست و اهداف فرعی تحقیق شامل موارد زیر می شود. بررسی و تبیین تاثیرات ویژگی های کالبدی بافت مسکونی بر رضایت افراد از محل سکونت می تواند به طراحی موفق تری در این زمینه می انجامد.
با ارزش گذاری و رتبه بندی عوامل مؤثّر بر رضایت مندی از کیفیت محیط زندگی می توان با صرف هزینه ای اندک از بروز خطاهایی که گاها با هزینه های هنگفت روانی همراهند پیش گیری کرد. بررسی و شناخت فاکتور اقلیم به عنوان یکی از تاثیرگذار ترین مشخصه ها در تامین رضایت و آسایش افراد بوده است.
روش تحقیق
مقاله ی پیش رو از نوع مقاله های مروری ست. در نگارش این تحقیق از روش اسنادی- کتابخانه ای - که در ایران با عنوان اسنادی- توصیفی نیز شناخته می شود - استفاده شده است. پژوهش کیفی به تفسیر شرایط می پردازد و بر نقش محقق به منزله عنصری حیاتی در نتیجه حاصل از تحقیق تأکید خاص دارد . این نوع تحقیقات به منظور تقویت بخش های مرتبط با مبانی نظری موضوعات کاربردی صورت می گیرند.
پیشینه ی تحقیق
پیشینه ی سنجش کیفیت محیط:در دهه 1960، شناسایی معیارها برای سنجش کیفیت محیط شروع شد و از آن زمان تاکنون بسیاری از استانداردها برای شاخص های کالبدی، اجتماعی، اقتصادی تدوین شده است. در اولین کنفرانس سکونتگاه سازمان ملل در سال 1976، مفهوم کیفیت محیط مطرح شد. در این کنفرانس کیفیت محیط را با برآورده کردن نیازهای اساسی انسان و عدالت اجتماعی مترادف دانستند که این نیازها عبارت هستند از: غذا، مسکن، شغل، بهداشت، آزادی، شرافت، امکان پیشرفت فردی و توزیع عادلانه درآمدهای توسعه است.
پیشینه ی سنجش کیفیت زندگی: پژوهشگرانی از رشته های متفاوت علمی، مفهوم کیفیت زندگی را از دهه ی 1930 تا کنون مطالعه کرده اند. اما تحقیقات و تلاش های اولیه در زمینه ی کیفیت زندگی شهری و شاخص های آن، از دانش پژوهان غربی که در رشته های مختلفی از قبیل روانشناسی و جامعه شناسی مشغول فعالیت بوده اند آغاز شده است، آنها کوشیده اند تا اجزا و عناصر کیفیت زندگی را معین نمایند و مناطق جغرافیایی مانند شهرها و ایالات را بوسیله ی مولفه های کیفیت زندگی مقایسه نمایند .
پیشینه ی تحقیق در خارج از کشور: در سال های اخیر پیرامون سنجش کیفیت زندگی مطالعاتی صورت پذیرفته است که هر کدام کیفیت زندگی در شهرهای مختلف را مورد سنجش قرار داده اند. از جمله این مطالعات در سطح جهانی می توان به تحقیقات اپلیارد و اوکامونو - 1968 - ، اپلیارد و استیل - 1972 - ، کوین لینچ - 1981 - ، پرفسور دوهل - 1984 - ، آلن جیکوبز و اپلیارد 1987 - - مایکل ساوتورث - 1989 - ، فوتوان سیک - 2000 - ، رومانا سدیکوبی و همکاران - - 2003، کرامر و لونت - 2006 - اشاره نمود که همگی بر توجه به شاخصه های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی در سنجش کیفیت زندگی شهرهای مختلف تاکید داشته اند.
هاوارد، گریشفیلد - 1979 - ، ویکتور و آلدار اولگی - 1975 - ، پاروچ گیونی - 1976 - ، کارمونا - 1986 - تاثیر عوامل و مشخصه های اقلیمی را در رابطه با معماری فضاهای مسکونی بررسی کرده اند و به تاثیر عوامل اقلیمی در رضایت از محیط مسکونی پرداخته اند. پیشینه ی تحقیق در ایران: در مطالعات داخلی نیز، رفیعیان و همکاران - 1388 - رضایت مندی شهروندان از محیط های سکونتی شهری را مورد سنجش قرار داده اند . حاجی نژاد و همکاران - 1389 - متغیرهای فردی مؤثر بر رضایت مندی شهروندان از کیفیت محیط زندگی را در بافت قدیم و جدید شیراز بررسی کرده اند.
یافته های تحقیق حاکی از تأثیرپذیری شدید میزان رضایت مندی شهروندان از کیفیت محیط شهری، از متغیرهای میزان تحصیلات است، به گونه ای که آن را به عنوان مهمترین متغیر تأثیرگذار در ادراک محیطی مطرح کرده اند . ذبیحی و همکاران - - 1390 رابطه بین میزان رضایت از مجتمع های مسکونی و تأثیر مجتمع های مسکونی بر روابط انسان را مورد بررسی قرار داده اند تقدیری - - 1383، قیاسی - 1383 - ، سعادت - 1386 - ، سلکی - 1388 - از جمله محققینی بوده اند که پس از مطالعات کلی اقلیمی که توسط کسمایی - 1368 - و دیگران صورت گرفت، به بررسی نقش اقلیم در معماری و رضایت ساکنین از محیط زندگی پرداخته اند.
چارچوب تحقیق
تعاریف: کیفیت زندگی: معمولا به بهزیستی عمومی مردم و محیطی که در آن زندگی می کنند معنی می شود. کیفیت زندگی در یک محیط مسکونی بیشتر در ارتباط با گروهی از مردم است که شرایط محیطی، اجتماعی و کالبدی مشترک دارند. پس واجد ارزش های عینی ست. از طرف دیگر کیفیت زندگی به عنوان احساس و ادراک بهزیستی فردی و رضایتمندی فرد از زندگی خود تعریف می شود و از این لحاظ ارزشهای ذهنی را هم در بر میگیرد .
محیط: ریشه ی این واژه که به قرن هفدهم بازمیگردد از واژه ی فرانسه گرفته شده است . محیط و مکان را زمانی می توان مدنظر قرار داد که خاصیت پاسخ دهندگی داشته باشد .میزان پاسخ دهندگی محیط ها به توانایی های آنها بستگی دارد. تواناییهای هر چیزی، چه مادی و چه غیر مادی، بخشی از داشته های آن چیز است که آن را برای موجودی خاص یا عضوی از یک گونه ی موجودات قابل استفاده میکند . به گفته ای دیگر، کیفیتهای هر چیزی تواناییهای آن را تعریف می کند . کیفیت، اثربخشی یک موضوع یا خدمتی در جهت نیازهای تعریف شده است .
کیفیت محیط و رضایت شهروندان از آن اصلی ترین واژه ای است که در این پژوهش به آن پرداخته میشود. تعریف واحد و جهانشمولی از آن در دسترس نیست که شاید ناشی از ماهیت در حال توسعه ی آن باشد، ولی به طورکُلّی ویژگیهای زیر را دارد از ادراک افراد ناشی میشود - یک احساس فردی است - ؛ متغیرهایی همچون موقعیت اقتصادی اجتماعی، جنس، سن و... در آن دخیل اند؛ چند بعدی است؛ هر یک از ابعاد محیط، ویژگیها و کیفیتهای خاص خود را دارند.
