بخشی از مقاله
چکیده
تفکیک جنسیتی در فضاهای معماری از دیرباز بخصوص از دیدگاهای دینی و متعصبانه مطرح و بیشتر برای حفاظت از زن در برابر نامحرمان بوده است. اما آنچه که در این مقاله سعی شده به آن پرداخته شود رویکردی متفاوت به مسئله تفکیک جنسیتی در فضاهای معماری و شهری می باشد. از آن جهت که مسئله جنسیت یک جهت گیری منفی نسبت به زنان بوده و توجهی به نیازهای او در فضاهای معماری و حتی شهری نشده است، بررسی نیاز زنان در گروههای مختلف از جمله خانه دار،کارمند، روستایی و عشایر و ... در عرصه های معماری و شهرسازی یکی از ضروریت های تفکیک جنسیتی محسوب می شود و رویکرد دوم رفتارهای جنسی در فضاهای معماری و شهرسازی است که برای اولین بار توسط میشل فوکو فیلسوف فرانسوی در دوران پست مدرن مطرح شد.
جنبشی که برخواسته از اندیشه و نظریات میشل فوکو در عرصه معماری بوجود آمد بنام فمنیست تخیلی شهره یافت و نقش بسزایی در معماری و شهرسازی گذاشت. هدف این تحقیق بازخوانانی تاریخ تفکیک جنسیتی در ایران ، اروپا و آمریکا در سه دوره سنتی و مدرن و پست مدرن بوده و در این راستا به تاریخچه و عملکرد جنبش فمنیست پرداخته شده است. برای بررسی نظریه تفکیک جنسی و جنسیتی به تحلیل دو بنای معماری و تعدادی فضاهای شهری با رویکرد جنسی در دوران مدرن و پست مدرن میپردازیم و در نهایت تاثیر فمنیست بر فضاهای معماری و شهرسازی را مورد بررسی قرار می دهیم. زن به عنوان یک مخاطب فعال چه در عرصه های معماری و چه در حیطه های شهری یکی از مولفه های تاثیرگذار در طراحی این فضاها می باشد. این در حالیست که خود زن، هم در مقام نقش ها و شرایط اقتصادی و جغرافیایی مختلف نیازهای متفاوتی خواهد داشت.
مقدمه
فمینیسم بیانگرحرکتی درجهت بازپسگیری حقوق ، آزادی و نقش اجتماعی برای زنان است .[1] اما این واژه زمانی پدید آمد که مسئله جنسیت گرایی مطرح شد. جنسیت گرایی این گونه ظاهر می شود که ما زنان را از نظر ژنیتیکی پست تر از مردان به حساب می آوریم و از روشهای تبعیض آمیز علیه آنها حمایت می کنیم و برعلیه زنانی که نقشهای جنسی سنتی خود را ایفا نمی کنند موضعی خصمانه می گیریم و برای اشاره به زنان از اسامی توهین آمیز استفاده می کنیم و تصورات قالبی منفی نسبت به آنهاداریم یا اینکه با زنان به عنوان ابزار جنسی برخورد می کنیم .
حال یکی از پرسش های اصلی مدنظر در این مقاله اینست که فمنیست چطور و چگونه بر فضاهای معماری با رویکرد تفکیک جنسیتی تاثیر گذاشته است و این تاثیر گذاری تا چه حدی بوده است. به همین منظور سه حوزه را مورد مطالعه و بررسی قرار داده ایم. در بخش اول به علت تفکیک جنسیتی در فضاهای معماری و شهری پرداخته شده است
در ادامه و در بخش دوم تاریخچه و عملکرد فمنسیت مورد تحلیل قرار گرفته و در نهایت به اصلی ترین موضوع که تاثیر گذاری فمنیست بر فضاهای معماری و شهری و بعد دوم تفکیک جنسیتی که رویکرد جنسی دارد میپردازیم. دراین مقاله سعی شده با آوردن مثال های موردی و نظریه های اندیشمندان مختلف به راهکارهایی در راستای پرسش اصلی مقاله برسیم و دیدگاههای مختلف را در این زمینه بیان نموده تا در مرحله ی قیاس و در نظر گرفتن ارزش های ایران اسلامی بتوانیم به نتیجه مطلوب تری برسیم.
روش تحقیق
روش تحقیق این پژوهش جهت ارایه درک صحیح و چشم انداز روشن از نقش مشارکت زنان در امور شهری با مبانی نظری توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر مطالعات اسناد کتابخانه ای و ترجمه متون لاتین بوده که با مراجعه به مدارک موجود وجمع آوری آنها صورت گرفته است. در این پژوهش در مقالات مورد مطالعه چندین نظریه و آزمایش بیان شده است، نظریه کنترلی جنسی میشل فوکو با استفاده از مصاحبه با سی مرد که اولین تجربه های جنسیشان را در سنین کودکی با خدمتکارانشان داشتند و همچنین تحلیل دو بنای معماری که بر اساس اندیشه آزادی جنسی طراحی شده بودند مورد بررسی قرار گرفت که در نهایت به تایید نظریه او و اینکه همگی میل داشتند
این اتفاق در خفا و در محیطی بسته روی دهد منجر شد. در ادامه برای بررسی نیاز زنان در محیط خانه و همچنین محیط های شهری هم از روش مصاحبه با بیش از سیصد زن و هم از روش مشاهده میدانی و ثبت وقایع در فضاهای شهری مثل گره ها، تقاطع ها و مراکز خرید و ایستگاههای مترو و قطار استفاده شده است، که به نتایج مصاحبه ها و مشاهده ها همگی در متن اشاره شده است. بصورت کلی آنچه که در این مقاله به آن پرداخته شده است را می توان در یک نگاه به شکل زیر نشان داد.
علت مطرح شدن تفکیک جنسیتی در فضاهای معماری و شهری
ازدیرباز زن به عنوان موجودی ضعیف و حقیرتر از مرد محسوب می شده است و همین امر باعث شد تا بیشتر، نیازهای مرد مورد توجه قرار گیرد و انسان به دنبال تامین نیاز مردان با گذشت زمان و پیشرفت علم دست به طراحی محیط های پیرامونش زد و جامعه ای مردسالار را تشکیل داد. زن نمی توانست در محیط بیرون باشد و خود او هم این را پذیرا بود که باید به امور داخلی منزل و فرزندان و همسر خود بپردازد و این مرد است که وظیفه تامین معاش و امور خارج از منزل را دارد
این تفکر باعث شد شکل گیری شهرها در قرون وسطی تا اواخر قرن هفدهم به شکلی باشد که زنان و کودکان در حومه شهر ساکن بوده و مردها و مشاغل آنها درمرکز شهر مستقر شدند .[4] در جوامع سنتی زمانی که هنوز رویکرد برابری جنسیتی آغاز نشده بود فضاهای شهری برای مردان طراحی می شد
با ظهور ادیان مختلف از جمله دین مبین اسلام این حقارت و ذلالت زن کمی کاسته شد و حس مادر بودن و خانه داری او ارتقا یافت تا جایی که مقام زن مورد احترام قرار گرفت. در کشورهای اسلامی تاکید بر نقش زنان در خانه و تاثیر آنها روی خانواده به عنوان کوچکترین واحد اجتماعی در جامعه است. در حالی که در فرهنگ غرب، فردگرایی مهم ترین عامل در نظر گرفته شده است. نظریه اخلاق مراقبت در همین زمان از جانب اندیشمندان اسلامی مطرح شد که خانواده یکی از ظهورهای اخلاق مراقبتی است .
اما تبعیض بین زن و مرد کماکان ادامه داشت، در اواخر قرن هجدهم به علت ظلم فراوانی که به زنان اروپا می شد [5]، نویسندگان زن شروع به بیان مشکلات زنان در جامعه کردند وظلم هایی که در حق زنان در حال رخ دادن بود را به تحریر درآوردن .
حرکت نویسندگان با شکل گیری جنبش زنان، صورتی متفاوت یافت و باعث شد زنان اروپا و آمریکا به عدالتی خواهی و تساوی حقوق زن و مرد بپاخیزند و خواستار محل زندگی مناسب با امکانات مناسب شدند. حال کار کردن زنان مطرح شده بود و زنان و کودکان قادر به زندگی در حومه شهر نبودند. حومه شهر به محلی ناامن تبدیل شده بود به همین علت کم کم فضای شهر تبدیل به فضای مختلط شدو دیگر خانه ها در حومه شهر قرار نداشتند و بافت یک پارچه به خود گرفتند .
در یک جامعه ی مدنی کثرت گرا فردیت ملاک است و زن و مرد دارای حقوق برابر هستند و زنان برای حضور در فضاهای شهری دارای حقوق کاملا یکسان با مردان هستند ولی در این جوامع وجود برخی عوامل موجب کاهش حضور زنان مانند طراحی بد و نامناسب فضاها و برخی عوامل اجتماعی و فرهنگی می شود .
در مقایسه ای بین کشورهای اروپایی و آمریکایی و ایران این نکته قابل ذکر است که نحوه ی شکل گیری شهر ها در ایران از ابتدا بصورت بافتی منسجم و ادغام فضاهای مسکونی و شهری بوده است ولی مسئله جنسیت در نحوه شکل خانه ها خود را نشان می دهد. دیوارهای بلند، وجود حوزه های خصوصی و نیمه خصوصی اندرونی و بیرونی، هشتی ورودی و اتاق مهمان همگی دلیلی بر این بودند که فضای جنسیتی زن و مرد باید جدا باشند این حوزه بندی و نحوه قرار گیری فضاهای خصوصی و نیمه خصوصی در شکل 1 نمایش داده شده است.
