بخشی از مقاله
چکیده:
در قرن معاصر موضوع رابطه انسان و محیط و قابلیت ترجمه آن به زبان طراحی محیط و معماری، مورد توجه پژوهشگران این حوزه از دانش بوده است. در این راستا شناخت انسان و ویژگی های محیط زندگی او و چگونگی برقراری رابطه میان این دو عامل اهمیت دارد. مکان های مدرنیستی امروزین بدون توجه به نیازهای کیفی انسان و حس رضایت از بودن در محیط و ادراک محیط ساخته شده اند و به ناگزیر برآورده کننده هیجان ها و نیازهای زودگذر و کمی انسان می باشند. که تنها خصیصه اصلی آنها کاهش کیفیت محیط فیزیکی است. این مقاله مروری، تحلیلی بر تاثیر مولفه های محیط فیزیکی بر رضایتمندی افراد می باشد که با استفاده از مطالعات کتابخانه ای به تشریح مفاهیم ادراک و رفتار انسان که متاثر از محیط فیزیکی اوست، می پردازد. همچنین به جست و جوی عوامل به وجود آورنده رضایتمندی تحت تاثیر محیط فیزیکی و تاثیر آن بر روی انسان پرداخته و آنچه حاصل شده در فرودگاه بین المللی امام خمینی تهران کاربست یافته است.
کلید واژه: رضایتمندی، محیط فیزیکی، فرودگاه، ادراک محیط، رفتار در محیط
مقدمه:
انسان ها بر مبنای انگیزه های درونی خویش و با تغییر در قابلیت های محیطی یا همان دگرگونی در سطوح کالبدی به محیط معماری خویش معنا می بخشد - مطلبی، 1385، . - 57 بر همین مبنا معماران و طراحان شهری امروزه توجه ویژه ای به شناخت روان شناسانه رفتارهای انسان دارند. زیرا این گونه رفتارها با محیط کالبدی ارتباط تنگاتنگی دارد - مطلبی، 1380، . - 53 در دوران کنونی با توسعه جوامع انسانی و تغییر شیوه زندگی و سکونت مردم، توجه معماران، طراحان و برنامه ریزان به کیفیت فضاها و محیط های ساخته شده افزایش یافته و نقش طراحی به عنوان ابزاری برای شکل دادن به محیط زندگی و پاسخ گویی به توقعات و نیازهای انسان اهمیت بیشتری یافته است. از این رو پژوهش های زیادی درباره چگونگی تاثیر متقابل محیط یا فضای ساخته شده بر ذهنیات و رفتارهای انسان، انجام شده ونظریه های مختلفی ارائه گردیده است.
با بررسی این پژوهش های می توان طیفی از نظریه ها را درباره تاثیر محیط و انسان را بر هم بیان کرد که در یک سوی آن نظریه هایی قرار دارند که تمامی رفتارهای انسان را تابع محیط می دانند و در سوی دیگر طیف نظریه هایی هستند که قائل به هیچ گونه تاثیر محیط بر رفتار انسان نیستند و رفتار انسان را کاملا آزاد می دانند، در میان دو سوی این طیف نیز نظریه هایی قرار دارند که به تعامل محیط ساخته شده و انسان معتقد هستند و محیط را دارای قابلیت هایی می دانند که بر امکان یا احتمال بروز حس ها یا رفتاری خاص اثر می گذارد . - Rapaport, 1990 - یکی از موضوعات مهم در مطالعات محیط، تاثیر محیط فیزیکی بر ادراک استفاده کنندگان از فضا می باشد. محیط فیزیکی و تاثیرات آن در زندگی روزمره مردم از مسائلی است که در سال های اخیر از طرف متخصصین بسیاری مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است . - Canter, 1997 - یکی از رسالت های طراحان و معماران خلق رابطه ای متناسب بین انسان ها و کالبد اطرافشان است. برای نیل به این هدف، خالقان فضا باید درک صحیحی از رفتار انسان در محیط های متفاوت داشته باشند، به نحوی که پیوند انسان و مکان را قوی تر سازند . - Waxman, 2004 -
اهمیت و ضرورت مطالعات مکان محور از حیث نتایج مهمی است که طراحی مناسب محیط فیزیکی، باعث بهره برداری بهتر از محیط، رضایت استفاده کنندگان از محیط و تداوم حضور در آن می شود. نتایجی که به بروز رفتارهای مسوولانه و متعهدانه افراد نسبت به محیط خواهد انجامید . - uzzel,2002 - رضایتمندی به عنوان یکی از معیارهای کلیدی سنجش میزان کیفیت محیطی مطرح شد و در چارچوب این اهمیت، کیفیت محیط مشتمل بر انتقال احساس رفاه و رضایتمندی که به واسطه ویژگی هایی فیزیکی، اجتماعی و یا سمبلیک محیط به کاربرانش منتقل می شود - هاشمی تیله نویی و همکاران، 1392، . - 51 یکی از این نتایج احساس رضایتمندی و در انتهای آن احساس لذتی است که از محیط فیزیکی مورد استفاده دارد. مفهوم رضایتمندی از جمله مفاهیمی است که طی چند دهه اخیر در ارتباط با مباحث کیفیت محیط وارد عرصه ادبیات طراحی محیطی شده است.
یکی از این مکان ها، فرودگاه ها می باشند. فرودگاه ها، بخش حیاتی عمده و مهمی از یک کشور یا شهراند و در واقع فرودگاه های بین المللی مرز هوایی کشورها و دروازه هوایی شهرهای آن کشور است. امروزه با نگاهی به اهمیت فرودگاه ها و صنعت هوانوردی و پیشرفت های چشمگیر آن در جهان، همچنین دست آوردهای این فن آوری و با توجه به آمار پروازها و جابه جایی مسافران، فرودگاه اهمیت و جایگاه ویژه ای پیدا کرده اند - ابراهیم زاده و ایزد فر، . - 1388 بنابراین طراحی محیط های فیزیکی فرودگاه ها باید به گونه ای باشد که به تولید اثر عاطفی خاصی در مسافرین منجر گردد که در نهایت باعث تداوم حضور او در محیط گردد و حس رضایتمندی و لذتی که به همراه دارد عامل مهم در شکل گیری پایه های ارتباطی استفاده کنندگان و محیط می باشد و نهایتا منجر به ایجاد محیط های با کیفیت نیز خواهد گردید - Ali et al, . - 2016
پیشینه پژوهشی:
پژوهش های بسیاری در رابطه با تاثیر محیط فیزیکی بر احساس رضایتمندی افراد در مکان های مختلف انجام گرفته است که از جمله آن می توان به موارد زیر اشاره کرد: Geng et al ، در مقاله ای به بررسی تاثیر کیفیت محیط فیزیکی داخل ساختمان در رضایت کلی مسافرین در ترمینال های فرودگاه چین می پردازد. بدین منظور 8 ترمینال فرودگاه بزرگ چین را مورد مطالعه قرار دادند. بخش نخست نوشتار خود که به شناخت موضوع و ادبیات تحقیق اختصاص دارد با مطالعات کتابخانه ای حاصل شده است و با توجه به این مطالعات به ارائه مدلی برای پژوهش خود رسیدند. در بخش دوم که مورد پژوهی اختصاص دارد، با پخش پرسشنامه هایی به جمع آوری نظرات مسافرین پرداختند. متغیرهای محیط فیزیکی عبارتند از : آسایش حرارتی، کیفیت آکوستیکی، کیفیت هوا، روشنایی طبیعی، چیدمان فضایی و سهولت ارائه خدمات. رضایتمندی مسافرین نیز توسط چند سوال سنجیده شد. نتایج تحقیق نشان می دهند که رضایتمندی یک ادراک ذهنی است که به شدت با فاکتورهای محیطی در ارتباط هستند . - Geng et al, 2017 -
Ali et al، ایشان در پژوهشی تاثیر محیط فیزیکی فضای فرودگاه مالزی را بر روی احساس رضایتمندی و لذت مسافرین و همچنین هویت ملی سنجیده اند. روش پژوهش به صورت پیمایشی می باشد و با پخش 271 پرسشنامه هایی به جمع آوری نظرات مسافرین پرداختند و داده های حاصل از این پیمایش را با نرم افزار spss مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند. در این بین هویت ملی عامل مداخله گر در نظر گرفته شد و با توجه به مطالعات خود به مدلی دست پیدا کردند. محیط فیزیکی فضا به همراه متغیرهای دسترسی، تسهیلات محیطی و زیبایی شناسی، عملکرد و پاکیزگی فضا سنجیده می شود و برای سنجش احساس لذت و رضایتمندی و همچنین هویت ملی مسافرین از چند سوال استفاده شده است. در نهایت به این نتیجه رسیده اند که محیط فیزیکی فضای فرودگاه بر احساس رضایت و لذت مسافرین تاثیرگذار است و همچنین رضایت مندی مسافرین بر احساس لذت آن ها تاثیرگذار است و از طرفی دیگر هویت ملی فضا بر روی عوامل محیط فیزیکی و احساس رضایت و احساس لذت مسافرین تاثیرگذار است . - Ali et al, 2016 -
عظمتی و همکارانشان ، در پژوهشی پیمایشی تحت عنوان » عوامل محیطی موثر بر رضایتمندی دانش آموزان از فضاهای آموزشی « به بررسی مفهوم رضایتمندی و عوامل ارتقاء رضایت دانش آموزان از مدرسه می پردازد. این پژوهش از لحاظ هدف، بنیادی و از نظر ماهیت، کمی – کیفی می باشد. در این پژوهش دو روش مورد استفاده قرار گرفته اند. -1 روش تحقیق پیمایشی - زمینه یابی - ، -2 روش تحقیق همبستگی. برای نمونه گیری از روش خوشه ای چند مرحله ای استفاده شده است. همچنین به منظور سنجش دیدگاه افراد، به تدوین جدول هدف و محتوا بر اساس مطالعات انجام شده و مصاحبه با معماران صاحب نظر، پرداخته شده است. با توجه به این جدول پرسشنامه هایی طراحی شده و میان جامعه توزیع گردیده است. پس از طبقه بندی اطلاعات بدست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS و بررسی و تحلیل آنها، پنج عامل موثر بر رضایتمندی
