بخشی از مقاله
چکیده
معماری و نور در معماری سنتی نیز به یکدیگر وابسته اندمنظور از نور در معماری سنتی نور طبیعی میباشد از آنجا که معماری سنتی ایران پیوسته تحت تأثیر عوامل اقلیمی بوده است؛ نور خورشید را میتوان مؤثرترین عامل اقلیمی تأثیرگذار بر بافت شهر و ابنیه سنتی دانست که با توجه به موقعیت تابش سبب سازماندهی فضاهای شهری سنتی شده است.
درواقع عناصر متعددی همچون ارسی ها، پنجره، شباک و روزن در فضاهای معماری سنتی وجود دارد که برای تعامل با نور آفریده شده اند. کاربرد نوردر معماری سنتی ایران ، چه به شکل عملکردی چه معنوی، در معماری سنتی ایرانی موجود است.
هدف این پژوهش آن است که این شیوه ها را شناسایی و گردآوری کند. برای این هدف از مثال های مسکونی در به کارگیری همه جنبه های نور طبیعی استفاده شده است، مثالهای متنوعی از اقلیمهای متفاوت آورده شده است. هر یک از اقلیمها به تناسب شرایط خود از روش خاصی برای بهره گیری از نور طبیعی استفاده کرده اند و بیشترین نوع شیوه ها در اقلیم گرم و خشک صورت پذیرفته است.
مقدمه
نور در معماری سنتی ایرانی جایگاه دیرنه ای دارد در روا یت زرتشتیان آمده است: زرتشت با خود آتش جاودانی داشت مانوی و میترایی از تمثیل نور برای روشن کردن تعالیم خود استفاده کرده اند
ماهیت عنصر آتش در آیین زرتشت چنان مورد توجه است که زرتشتیان آتش را عاری از هر ناپاکی و پاک کننده ی تمامی عناصر میدانستند با چنین نگرشی ایرانیان در طول قرون های معماری - پیش از اسلام - می زیستند و اعتقادات خود را بر پایه احترام به روشنایی و نور پایه گذاری کرده بودند پس از ظهور اسلام ونزول قرآن ایرانیان مفاهیم مشابهی از اعتقادات خود را در سوره نور یافتند نور نشانی از حرکت به سمت حقیقت است که حالت فیزیکی و ماده ندارد و این موضوع در کنار عوامل دیگری مانند اقلیم و موقعیت قرارگیری بنا و نحوه استفاده از نور مطرح میشود در معماری ایرانی نور به یک روش واحد استفاده نشده بلکه بصورت مختلف بکار برده شده است
معماران سنتی ایرانی از تجربه خود آموخته اند که اگر ازنور محیط بخوبی در معماری استفاده کنند میتوانند ساده ترین فرم ها و مصالح بی ارزش را به عناصر و تزیینات گرانبها تبدیل کنند معماری ایرانی سر شار از حضور نور است بطوری که میتوان گفت تار بناهای سنتی با بود نور در آمیخته است
در فضاهای معماری ایرانی به دقت از سلسله مراتب نور در تاریکی در جهت حرکت و هدایت از فضایی به فضای دیگر استفاده شده است در این سلسله مراتب شدت نور و تاریکی در فضا هاست که میزان اهمیت آنها را مشخص میکند. معمار ایرانی با دیدگاه ایدئولوژیک و کاربردی نور توانسته نوع خاصی از زیبا شناسی را بیافریند.
جایگاه نور در تفکر ایرانی
با مطالعه تاریخ میتوان دریافت که نور و آتش برای اولین ساکنان آریایی نبودند، آریاییان مهاجر بودند. این باور موجب ساخت آتشکده های زیادی در ایران به عنوان مراکزی برای مراسم مذهبی شد. این سازه های مقدس بر مبنای هندسه دایره و مربع طراحی شده بودند
دو شکل ابدی که در باورهای ایرانی؛ مفاهیم عمیقی دارند؛ چرا که مربع به زمین و مسائل زمینی اشاره دارد و دایره به عنوان نمادی از بهشت و آسمان در نظر گرفته میشود. ترکیب این دو به وحدت زمین و آسمان اشاره میکند. عروج ذهن انسان از زمین به بهشت تمایل به پرستش آتش را به پرستش خورشید تغییر داد و نمادهای آتش با نمادهای خورشید جایگزین شدند .
بعد از ورود اسلام به ایران و بینش اسامی نور منزلتی خاص در بنا پیدا میکند. بینش اسامی با نور طبیعی نقش به هم پیوستهای دارد که میتواند معماری را از دل زمین جدا کند و به عالم معنوی و بالا نزدیک نماید این معماری همواره بازتابنده مکان مقدس، حیات و حضور نور است و بر روح آدمی تأثیر میگذارد
واژه نور36 بار در قرآن بکار رفته و آن چنان اهمیت یافته که سوره بیست وچهارم آن؛ به این نام خوانده شده است. سوره مشهور نور در قرآن، انعکاسی از وجودی الهی و برتر را میان مسلمانان القا میکند
خداوند خود را نور زمین و آسمانها میداند: االله نور السماوات و الارض - نور: - 35 جهان بدون نور حضرت حق مفهوم و معنایی ندارد و اشیای گوناگون از یکدیگر جدا نمیشوند و تشخیص و تمییز پیدا نمیکنند. در جایی دیگر نور را در تقابل با تاریکی و ظلمت میداند، نوری که متمایز میکند و نوری که مورد تأکید قرار میگیرد: یخرجهم من الظلمات الی النور - مائده: - 6 ایرانیان از هر چه تاریک و ظلماتی و تیره است، نفرتی طبیعی داشته اند. از دیرباز پیروزی نور بر تاریکی اهریمن یکی از خصایص اصلی دین قدیم ایران بوده است
محوریترین بنیاد اندیشه حکمت اشراق سهروردی بر نور استوار است. از نظر او نور الهی بر همه هستی میتابد و هر پدیده و موجودی به اندازه استعداد خود نور دریافت میکند و بر این اساس، نور از جهت شدت و ضعف مراتبی پیدا میکند
حکمای اسامی بر این معنا اتفاق دارند که صور عالم مثال همه از جنس از آنجای که فضاهای مسکونی مهمترین و نیز پیچیدهترین فضاهایی هستند که انسان در آنها به نیازهایش پاسخ میدهد، پارامتر نور در فضای مسکونی لحاظ شده است. اگرچه تاکنون پژوهشهای متعددی در زمینه مفاهیم و کاربرد نور در معماری سنتی ایران انجام گرفته، تحقیقی که به طور مشخص ارتباط این مقوله با اقلیم را نشان دهد، صورت نگرفته است.
با مطالعه تاریخ میتوان دریافت که نور و آتش برای اولین ساکنان آریایی نبودند، آریاییان مهاجر بودند. این باور موجب ساخت آتشکدههای زیادی در ایران به عنوان مراکزی برای مراسم مذهبی شد. این سازه های مقدس بر مبنای هندسه دایره و مربع طراحی شده بودند دو شکل ابدی که در باورهای ایرانی؛ مفاهیم عمیقی دارند؛ چرا که مربع به زمین و مسائل زمینی اشاره دارد و دایره به عنوان نمادی از بهشت و آسمان در نظر گرفته میشود.ترکیب این دو به وحدت زمین و آسمان اشاره میکند. عروج ذهن انسان از زمین به بهشت تمایل به پرستش آتش را به پرستش خورشید تغییر داد و نمادهای آتش با نمادهای خورشید جایگزین شدند
بعد از ورود اسلام به ایران و بینش اسامی نور منزلتی خاص در بنا پیدا میکند. بینش اسامی با نور طبیعی نقش به هم پیوستهای دارد که میتواند معماری را از دل زمین جدا کند و به عالم معنوی و بالا نزدیک نماید این معماری همواره بازتابنده مکان مقدس، حیات و حضور نور است و بر روح آدمی تأثیر میگذارد
واژه نور 36 بار در قرآن بکار رفته و آن چنان اهمیت یافته که سوره بیست وچهارم آن؛ به این نام خوانده شده است. سوره مشهور نور در قرآن، انعکاسی از وجودی الهی و برتر را میان مسلمانان القا میکند
خداوند خود را نور زمین و آسمانها میداند: االله نور السماوات و الارض - نور: - 35 جهان بدون نور حضرت حق مفهوم و معنایی ندارد و اشیای گوناگون از یکدیگر جدا در جایی دیگر نور را در تقابل با تاریکی و ظلمت میداند، نوری که متمایز میکند و نوری که مورد تأکید قرار میگیرد: یخرجهم من الظلمات الی النور - مائده: - 6ایرانیان از هر چه تاریک و ظلماتی و تیره است، نفرتی طبیعی داشته اند. از دیرباز پیروزی نور بر تاریکی اهریمن یکی از خصایص اصلی دین قدیم ایران بوده است
تا سده های هجدهم و نوزدهم - دوران معاصر - ، تعیین مکان و جه تگیری بافت شهر و بناهای آن از مدلی به نام رون پیروی میکرد. رون یک مستطیل محاط در شش ضلعی است که جهت طولی آن بهترین جهت برای ساختمان هاست تا از نظر مصرف انرژی کارامد باشند. به طور کلی سه رون متداول به نا مهای راسته، کرمانی و اصفهانی وجود داشت که هر یک از آنها برای شهرهایی خاص مناسب بود. باید توجه داشت که جهت خود رون نیز براساس مسائلی مانند شرایط جوی، باد و به ویژه شدت و جهت نور در یک ناحیه مشخص می شد، که نشا ن دهنده تأثیر نور در معماری و برنامه ریزی شهری در مقیاس کلان است
عنصر نور برای تنوع بخشیدن به فضای شهری در شکل رواق و ساباط و بازی با نور و سایه نیز کاربرد داشته است. ساباط هم سایه دارد و هم به دلیل کوران ایجادشده جایگاهی خنک برای رهگذران فراهم می آورد.
