بخشی از مقاله
چکیده
غنی کشمیری یکی از بزرگ ترین و مشهورترین شاعران پارسی گوی کشمیر است. در سخن او ویژگی های عامه سبک هندی و سبک شخصی شاعر دیده میشود. هنر او در آفرینش تمثیل های تازه و هنرمندانه، به کارگیری استعاره مکنیه و تشخیص،خلق معانی باریک و اسطوره شکنی است.موضوع اصلی این مقاله تشریح و تحلیل عناصر یادشده در سخن او و تاثیری که این عناصر در زیبایی شعرغنی دارند.
کلید واژه ها: غنی کشمیری، تمثیل، تشخیص، معنی باریک، اسطوره شکنی.
مقدمه ملا محمد طاهر کشمیری - 1079 - 1040 ه.ق - متخلص به غنی از شاعران پارسی گوی کشمیر است. دوران زندگی غنی در سرینگر گذشت و در همین شهر در یکی از معروف ارین و قدیمی ترین مدرسه به نام قطبیه به تحصیل علوم و معارف زمانه پرداخت. - نصرآبادی، - 446:1379 صاحب تذکره شعرای پارسی زبان کشمیر می نویسد:غنی به تمام معنی غنی بود و از مصاحبت با روسا و صاحب منصبان دولت خودداری می کرد و در مدت حیات در حدود یک صد هزار شعر گفته ولی در مدح هیچ کس قصیده نساخته و نزدیکی و ارتباط به مقامات دربار نجسته. - عرفانی، - 64:1335 محل زندگی شاعر در خطه کشمیر هندوستان و زمان حیات او مصادف است با تغییر در روش سخنوری شاعران این دوره که به سبک هندی معروف گشته است و آن نتیجه انحراف از نُرمی بود که از عصر تیموری آغاز شده بود،سبکی که از اوایل قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم به مدت 150 سال در ادبیات فارسی رواج یافت.
این سبک را به دوگروه باید تقسیم کرد: -1سبک هندی -2سبک ایرانی یا اصفهانی
هم در سبک هندی شاخه ایرانی و هم در سبک هندی مربوط به خطه هند هر دو انحراف از نُرم قبلی را دارند ولی نوع انحراف از نُرم شان یکسان نیست.در مصالع نُرم و انحراف از نُرم بودن یا نبودن یک عنصر یا چند عنصر آنقدر اهمیت ندارد که بسامد آن عنصر یا عناصر مهم است. - شفیعی کدکنی، - 39:1385
با در نظر گرفتن مطالب فوق عناصری همچون تمثیل،تشخیص،معنی باریک،اسطوره شکنی از ویژگی های مهم سبک هندی به شمار می رود که در شعر شاعرانی همچون صائب تبریزی،بیدل دهلوی،کلیم همدانی و غنی کشمیری و شاعران دیگر این دوره به وفور یافت می شود که نمونه هایی از تمثیل های به کاررفته در شعر غنی کشمیری ذکر می شود:
سنگین دل است هرکه به ظاهر ملایم است پنهان درو پنبه نگر پنبه دانه را * 6/1
سواد کعبه کی منظور ارباب نظر باشد به سنگ سرمه حاجت نیست هرگز چشم روشن را 8/2
باده نوشان را غنی از آتش دوزخ چه باک شعله شاخه گل بود مرغان آتش خوار را 12/3
مفلس نبرد بهره ز پهلوی توانگر کی تیر پر خویش دهد زاغ کمان را 15/3
هرکه پابند وطن شد می کشد آزارها پای گل ادر چمن دائم پر است از خارها 15/5
آن را که بود مغز و خرد خاموش است از کاسه یپُر صدا نیاید بیرون 182/6
با دقت در سخن غنی می توان گفت که هدف عمده شاعر در بیت های یاد شده نظایر آن آوردن تمثیل در تثبیت حکمی است که شاعر در یکی از دو سوی بیت بان کرده است و تمام سعی او در توجیه تحکیم آن حکم صادر شده است.احتمال بروز کاستی های زبانی و فصاحت کلام نیز گاه از همین جا پدید می آید که شاعر تمام سعی خود را در بیان یک مضمون جالب به کار برده است نه توجه به جوله های آوایی و قیاسات دستوری. اما آنچه در شعر غنی قابل توجه است این است که این شاعر در آوردن تمثیل و اسلوب معادله از قدرت معنایی و لفظی فوق العاده ای برخوردار است که در شواهد ذکر شده قابل ملاحظه است.از نکات قابل توجه دیگر در تمثیل های شاعران سبک هندی این است که آنچه به عنوان مضمون در یک مصراع بیان می شود گاه آمیزه ای است از حکمت حقیقی وگاه اندیشه های عامیانه یا مضمونی برساخته از جانب شاعر،در بیان آنچه که حقیقتا سخن محکم و مستدل است و مورد تایید عقل،عنصر تمثیل راه تثبیت یک امر مسلم را می پیماید،اما در شق دیگر کلام،وضع تمثیل به توان و قدرت شاعر واستمداد و استشهاد او از عوامل مدخل در کلام وابسته است.
دکتر شامیان در کتاب"تمثیل در بلاتمت فارسی و عربی"درباره ی تمثیل چنین آورده است: " شاعر یا نویسنده واقعی می کوشد که تا با افکار و معانی مورد نظرش صورتی هنری بدهد و درونی های خویش را با زبان و بیان ادبی عرضه کند، زیرا ماهیت ادبیات الزام می کند که از بیان مستقیم و بی روح بپرهیزد. تمثیل از مهم ترین شیوه های بیان ادبی و از موثر ترین روش های القای غیر مستقیم معانی است که شاعر یا نویسنده بدان وسیله هم ماهیت ادبی اثرش را حفظ می کند و هم بدان شکلی ماندگارتر می دهد." - شامیان، - 102:1392 شاعر یا نویسنده برای رسیدن به مقصود خود با تمثیل به غنیمت پردازی - - objectivity هر کلیت دادن به اثر نایل می شود تا ارتباط کلامی او با مخاطب بهتر و کاملتر تحقق یابد پس تمثیل یک نوع دستکاری و ایجاد تغییر - reformation - در ساختار پیام است و همه این تلاش برای ترغیب مخاطب به ارزش و اعتبار پیام و در نهایت تاثیر در گیرنده پیام است .
نکته دیگر که درد سخن غنی کشمیری حائز اهمیت است ، توجه به تشخیص یا استعاره مکینه است، تاثیر به کارگیری ار استفاده مکینه از چند جهت قابل ملاحضه است؛ با عنایت به شیوه خاص این دست گویندگان که به خلق معنی پیچیده همت می گمارند ، این استفاده می تواند در فرایند رسیدن به معنی باریک ، معنی پیچیده ، و در نهایت شعر دشوار فهم یا بی معنی ، مفید و حتی لازم باشد. جان بخشی به اشیاء و مفاهیم بی جان به کلام زیبایی می دهد و حرکت و پویایی ایجاد می کند؛ مثلا در مثال های زیر از شعر غنی کشمیری سنگ ، غنچه گل ، خیال نازک و بخت حیات شاعرانه ای یافته اند:
عزتی داریم در شهر جنون کز راه دور سنگ می آید به استقبال ما از هر طرف
تا کند از رخ زیبایی تو در یوزه حسن جیب را غنچه گل چاک زد و دامن کرد
خیال نازکم را نیست تاب ناخن دخلی غنی هرگز نباشد طاقت نشتر رگ گل را
میار ای بخت بهر غرق ما در شور دریا را پر ماهی مگردان بادبان کشتی ما را
ویژگی قابل توجه که با واقع گویی نیز در ارتباط است این است که غنی در تحقق واقعه نگاری از هنجار شکنی - اعم از اسطوره یا قوانین موضوعه و مسلم پذیرفته شده - غافل نیست.
گئورک لوکاچ در کتاب پژوهشی در رئالیسم اروپایی، از امیل زولا - 1092-1840م - ، بزرگترین نماینده مکتب ناتورالیسم، چنین نقل قول می کند:
"رمان نویسی که اصول اساسی نمایش زندگی عادی و آدمهای معمولی را پذیرفته باشد، باید " قهرمان " را بکشد. منظور من از قهرمان شخصیت هایی است که با تمهیدات غیر عادی و به مبالغه آن ها را بزرگتر نموده و به بیان دیگر عروسک ها را به انداره ی غول ها یاد کرده باشند. - لوکاچ، - 111:1373از نکات ارزنده دیدگاه زولا درباره واقع گرایی این است که نویسنده واقع گرا می خواهد با واقع گرایی بر واقعیت احاطه یابد
