بخشی از مقاله
چکیده
تربیت یکی از مباحث مورد توجه ادیان و مکاتب مختلف در طول قرون و اعصار بوده است. تربیت ابعاد مختلفی را داراست که یکی از مهم ترین این ابعاد، بعد تربیت اجتماعی است. برای تربیت اجتماعی نیز بهترین دوران، دوران کودکی است. زیرا این دوران زمان و فرصتی بسیار مناسب برای انواع یادگیری های اجتماعی است و روند اجتماعی شدن در سال های کودکی از سرعت بیشتری برخوردار است. دراسلام به عنوان دین کامل و اکمل و آیین الهی زندگی انسان ها به خانواده و نقش آن در تربیت فرزندان به خصوص تربیت اجتماعی آنان اهمیت و ارزش شایان توجهی داده می شود.
توسعه هر چه بهتر روابط صحیح اجتماعی افراد یک جامعه، بستگی به تدوین و ارائه تربیت اجتماعی بر پایه فرهنگ، عقاید، اهداف و سیاست های تربیتی آن جامعه دارد. از آنجا که فرهنگ جامعه ما فرهنگ اسلام است، بر پیروان این مکتب، خصوصا اولیای تعلیم و تربیت جامعه لازم است در مرحله اول به تبیین و تشریح اصول و مبانی موجود در تربیت اجتماعی مطلوب و منطبق بر موازین اسلامی اقدام کنند.با توجه به این که تربیت اجتماعی در پی آن است تا بین مسلمانان همبستگی و اتحاد به وجود آید، افراد نسبت به امور جامعه اهتمام بورزند، با انصاف و عدالت خواهی حقوق دیگران را رعایت نمایند، در انجام امور اجتماعی همکاری و تعاون داشته باشند و به برقراری روابط مهرآمیز و معاشرت با دیگران بپردازند، در این مقاله بر آن هستیم تا مبانی و اصول تربیت اجتماعی فرزندان را از منظر آیات و روایات و نهج البلاغه بررسی نماییم.
واژههای کلیدی:تربیت اجتماعی، مبانی و اصول، آیات و روایات
-1 مقدمه
انسان موجودی است که در تعامل با جامعه و روابط و مناسبات اجتماعی رشد می کند و به همان نسبت که از نظر آثار وجودی خویش بر اجتماع تأثیر می گذارد، این آثار و خواص وجودی، با تشکیل هویتی مستقل، یک موجودیت اجتماعی را پدید می آورد که به نحو مقتضی فرد را تحت تأثیر و تربیت خویش قرار می دهد. با توجه به چنین تعاملی است که حضرت امیر - ع - به تأثیر تربیتی محیط اجتماع پرداخته و اهمیت و نقش آن را در سازندگی شخصیت فرد یادآور شده است.باید توجه داشت که تربیت دارای ابعاد و جلوه های مختلفی است که یکی از مهم ترین آن، تربیت اجتماعی است. زیرا طبیعت خلقت انسان به گونه ای است که به زندگی با دیگران گرایش و نیاز دارد و تکامل شخصیت وی بسته به حضور و نقش آفرینی او در اجتماع است.
با درک این ضرورت نیاز به تربیت فرد برای زندگی و حضور اجتماعی امری بدیهی است. زیرا اگر برای امر مذکور تربیت محقق نگردد بروز مشکلات فراوان برای خود فرد و حتی جامعه دور از انتظار نخواهد بود. از این رو بحث و بررسی در زمینه تربیت اجتماعی ضروری به نظر می رسد تا در سایه آن بتوان به جهت دهی رفتارها و مهارت ها و دانش ها و ارزش های الهی در متربیان الهی در متربیان و افراد جامعه پرداخت و آن ها را به بندگی در مقابل خدا و تنظیم روابط اجتماعی مبین بر معیارهای اسلامی کشاند تا افراد هر چه بهتر و بیشتر به ادای مسئولیت هایشان برای کسب رضایت خلق و خدا دست بزنند.به تبع برخوردار بودن انسان از ابعاد گوناگون، تربیت نیز ابعادی دارد که هر یک از این ابعاد در متون اسلامی و سیره معصومین - ع - مورد توجه قرار گرفته اند که در این نوشتار به مقوله تربیت اجتماعی از منظر نهج البلاغه و آیات و روایات پرداخته می شود.
برای استنباط و یافتن روش های درست و مناسب برای تربیت اجتماعی کودک قابلیت بهره گیری از منابع مختلفی وجود دارد که به تحقیق می توان گفت منابع اسلامی در زمره بهترین انتخاب ها قرار دارد. زیرا به اعتقاد ما این منابع از سرچشمه لایزال وحی نشات گرفته و بدون تردید در آموزه های آن به جنبه ها، ضرورت ها و نیازهای زندگی انسان پرداخته شده است.مهم ترین پرسش هایی که سعی شده در این پژوهش به آن ها پاسخ داده شود عبارتند از: .1 مفهوم تربیت چیست؟.2 مفهوم تربیت اجتماعی در اسلام و نهج البلاغه چیست؟3.مبانی تربیت اجتماعی در نهج البلاغه چیست؟4. اصول تربیت اجتماعی در نهج البلاغه چیست؟
این پژوهش با استفاده از روش مروری و کتابخانه ای ضمن مراجعه به کتب و مقالات و رساله های دانشجویی به گرد آوری اطلاعات مربوطه می پردازد.
مفهوم شناسی تربیت :
واژه تربیت از ریشه » ربو« و باب تفعیل است. در این ریشه معنای زیادت و فزونی اخذ گردیده است و در مشتقات مختلف آن می توان این معنی را به نوعی بازیافت . بنابراین واژه تربیت با توجه به ریشه آن به معنی فراهم کردن موجبات فزونی و پرورش است - باقری،[1] - 3 :1384 علاوه بر این، تربیت به معنی تهذیب و تزکیه نیز استعمال شده که به معنی زدودن خصوصیات ناپسند اخلاقی است، با این برداشت که تهذیب اخلاقی مایه فزونی مقام و منزلت معنوی است و از این حیث می توان تهذیب را تربیت دانست.چنان که در قرآن کریم از تربیت و پرورش روح و روان انسان تعبیر به تزکیه شده است: أَرْسَلْنَاکَمَا»فِیکُمْرَسُولاًمﱢنکُمْیَتْلُوعَلَیْکُمْآیویُزَکﱢیکُمْاتِنَاوَیُعَلﱢمُکُمُالْکِتَابَوَالْحِکْمَهَوَیُعَلﱢمُکُممﱠاتلَکُونُواْمْتَعْلَمُونَ؛
چنانکه از میان شما پیامبری فرستادیم که آیات ما را برای شما تلاوت کند و نفوس شما را از پلیدی و آلودگی جهل و شرک پاک و منزه گرداند و به شما تعلیم حکمت و شریعت دهد و از او هرچه را نمی دانید، بیاموزید - «بقره، آیه - 151 و این معنی را در آیات دیگری از کلام الهی نیز برداشت می کنیم . - آل عمران، آیه 164 و جمعه آیه [2] - 2بررسی مفهوم تربیت اجتماعی در اسلام:چون بررسی مفهوم تربیت اجتماعی، وابسته به داشتن تصویری روشن از مفهوم اجتماعی بودن و فطری و یا غیر فطری بودن اجتماعی انسانی است، لذا این نکته را یادآور می شویم که غالب دانشمندان مسلمان، انسان را فطرتاً اجتماعی دانسته و اجتماعی بودن انسان را به خاطر دلایلی چون جبر اجتماعی و یا حسابگری و یا توافق و ... نمی دانند. دانشمندان مسلمان معتقدند که انسان ذاتاً، گرایش به زیستن با جمع را در خود دارد. هر» فرد انسانی فطرتاً اجتماعی است و این خصیصه اجتماعی، به کمک دو نیروی علم و اراده به تدریج به حد کمال می رسد.« - طباطبایی، ترجمه حجتی، [3] - 5 :1360
با توجه به نکته فوق و بررسی های انجام شده در نهج البلاغه مشخص می شود که دیدگاه حضرت علی - ع - راجع به تربیت اجتماعی، دیدگاه خدا محورانه است. حضرت به تربیت اجتماعی که انسان را به اصلاح رابطه اش با خدا و دیگران بکشاند معتقد است. ایشان می فرماید:»من اصلح ما بینه و بین االله اصلح االله ما بینه و بین الناس، و من اصلح امر آخرته اصلح االله له امر دنیاه« » کسی که میان خود و خدا را اصلاح کند، خدا میان او و مردم را اصلاح خواهد کرد وکسی که امر آخرتش را اصلاح کند خدا امر دنیایش را اصلاح می کند.«پس طبق کتاب نهج البلاغه، تربیت اجتماعی، کلیه آموزه های دینی و الهی است که موجب اصلاح رابطه انسان با خود و دیگران می شود و سرانجام انسان ها را به هدف نهایی یعنی قرب الهی می رساند.از آن جا که این پژوهش درصدد تبیین مبانی و اصول تربیت اجتماعی فرزندان از منظر آیات و روایات می باشد، ابتدا به اهمیت فرزند و خانواده در اسلام می پردازیم و سپس پیرامون مبانی، اصول تربیت اجتماعی مطالبی ارائه خواهد شد.
جایگاه فرزند در آیات و روایات :
قرآن کریم در برخی آیات از فرزندان با عنوان هایی همچون :نور چشم - سوره فرقان، آیه - 74؛ زینت بخش زندگی - سوره کهف، آیه - 46 و وسیله آزمایش بشر - سوره انفال، آیه 28؛ سوره تغابن، آیه . - 15 یاد کرده است. پیامبر اکرم - ص - و ائمّه معصومان - ع - نیز هر کدام تعابیر بسیار زیبایی درباره فرزند بیان کرده اند. این تعابیر گویای این هستند که فرزند از منزلت و جایگاه بالایی برخوردار است که اگر والدین این حقیقت را دریابند، با آگاهی بیشتر در تربیت و آموزش فرزندان، این میوه های زندگی، اهتمام می ورزند .پیامبر - ص - فرزند را گلی از گلهای بهشت »الولد الصالح ریحانه من ریاحین الجنه«، جگرگوشه مؤمن و موجب شفاعت و آمرزش آنها می داند: »الولد کبد المؤمن إن مات صار شفیعا و إن مات بعده یستغفراالله له فیغفر له.« آن حضرت در جای دیگر مهر ورزیدن به فرزندان را موجب دستیابی به درجات بهشت معرفی می کند و می فرمایدقبّلوا:» اولادکم فانّ لکم بکل قُبله درجه فی الجنه و ما بین کل درجتین خمس مائه عام.
« فرزندان خود را ببوسید؛ زیرا برای هر بوسه ای که به فرزندان می زنید، یک درجه در بهشت خواهید داشت که فاصله هر درجه تا درجه دیگر به اندازه پانصد سال راه است.از مجموع آیات و روایات که به برخی از آنها اشاره شد، استفاده می شود که فرزند عطیه و موهبتی الهی و نعمتی است که خود منشأ نعمتهای بی شمار دیگر است. وجود فرزند در خانه، فضای آن را از خیر و برکت و مهر و محبت لبریز می کند، رابطه معنوی و الهی والدین و فرزندان هر دو را از رحمتهای واسعه ربوبی بهره مند می گرداند. با چنین نگرشی به فرزندان چگونه می توان نسبت به شخصیت و نیازهای آنها و تربیت و شکوفایی استعدادهایشان غفلت ورزید؟
جایگاه و کارکرد تربیتی خانواده از منظر آیات و روایات :
خانواده با وجود اینکه در اکثر جوامع مورد توجه است در جهان بینی اسلامی اهمیت و ارزش شایان توجهی به آن داده می شود. در این جهان بینی خانواده گروهی متشکل از افراد است که دارای شخصیت مدنی ، حقوقی و معنوی است که بر اساس نکاح - عقدی که ارتباط یا مشروعیت ارتباط زن و مرد را معین میسازد - پدید می آید. چنین ارتباطی یک رابطه ساده انگارانه و فاقد مسئولیت پذیری نیست. بلکه یک پیمان مهم و بااهمیتی است که از جنبههای مختلف برای طرفین مسئولیتهایی ایجاد میکند. چرا که سلامت چنین پیمانی که اولین پایههای تشکیل یک خانواده است ضامنی است برای سلامت کل جامعه .اسلام از همان ابتدای تولد برنامهها و دستورات خاصی را برای رشد و تربیت کودک تنظیم فرموده و اجرای آن را بر عهده خانواده قرار داده است. بطوریکه در سراسر دوره کودکی و نوجوانی که مهمترین دوران رشد و تربیت
