بخشی از مقاله
چکیده
هدف از خلقت انسان عبودیت است و حضرت باری تعالی تمام اسباب لازم که انسان را جهت انجام این هدف کمک نماید در اختیار او قرار داده است و از این اسباب به عنوان رزق نام برده است و در جاهای مختلف نیز خداوند در قرآن کریم فرموده است: که »ما رزق شما را بر عهده گرفته ایم.« رزق و روزی به عنوان یکی از موضوعات محوری در زندگی انسان که در آیات قرآن و روایات و احادیث معصومین »علیهم السلام« به طور گسترده ای مورد اشاره قرار گرفته است از این جهت که رزق تضمین کننده حیات طیبه الهی است و بلکه شرط اساسی آن است و از این جهت در زندگی سالمی که مفهوم رزق مورد توجه قرار گیرد، سعادت دنیا و آخرت آدمی را به دنبال خواهد داشت و لذا لغت رزق و مشتقات آن 123 بار در قرآن بکار رفته است که نشان از اهمیت آن دارد. با وجود اهمیت این اصطلاح هنوز تعریف جامع و کاملی از آن در کتب دینی و تفاسیر فرآن مشاهده نمیشود. در این مقاله سعی شده است در حد امکان تعریف جامعی از رزق بیان شود که تمام موارد استعمال آن در قرآن و ادعیه معتبر را توضیح دهد.
واژگان کلیدی: رزق، آبات و روایات، معنویات، حلال، حرام.
-1 مقدمه
مسأله تأمین نیازهای موجودات زنده، جهت رسیدن آنها به کمال مورد نظرشان، وبه تعبیر دیگر رزق آنها از مفاهیم مهمی است که در آیات قرآن وروایات و احادیث به طور گسترده ای مورد اشاره قرار گرفته است. موضوع رزق از مسائل جالبی است که مورد توجه علما و دانشمندان علوم اسلامی نیز قرار گرفته است و مقالات و کتب متعددی در مورد آنها به رشته ی تحریر در آمده است. از طرفی از آنجایی که لغت رزق و مشتقات آن در قرآن کریم در موارد زیادی - 123 - مورد استفاده قرار گرفته است، تقریباً در تمامی تفاسیر نوشته شده بر قرآن کریم، در حد توان نویسنده مورد بررسی و توضیح قرار گرفته است.
این که رزق چیست؟ سنت الهی در مورد رزق چگونه است؟ نقش تلاش انسان در حصول رزق چیست و آیا این تلاش در تمام موارد و صورتها منجر به حصول رزق میشود؟ آیا تلاش ها از مسیر نامشروع منجر به حصول رزق می شوند؟ عوامل مؤثر در توسعه ی رزق کدام اند؟ آیا توسعه ی رزق دارای حد و مرز می باشد؟ آیا ظاهر زندگی افراد نشان دهنده ی میزان گستردگی رزق آنهاست؟ و ده ها مورد دیگر سئوالاتی هستند که به ذهن هر فرد صاحب فکری خطور میکند. در صورتی که این سئوالات به طور صحیح پاسخ داده شوند و عملاً در زندگی به کار گرفته شوند، بدون تردید تأثیر قابل توجهی در زندگی فرد و هدایت او در جاده سعادت خواه ند شد.
لذا در این پژوهش سعی شده است مطالعه ی کاملی در مورد مفهوم رزق و مصادیق وکاربرد آن در قرآن کریم و همچنین روایات و احادیث و دعاهای ذکر شده از طرف معصومین علیهم السلام انجام شود. تلاش بر این بوده است که تا حد امکان سئوالاتی منطقی پیرامون موضوع مطرح شوند و پاسخ های مربوط با توجه به مطالعات قبلی انجام شده توسط محققین و تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده توسط آنها، ارائه شوند. همچنین سعی بر این بوده است که مفاهیم تازه ای که تا کنون به آنها اشاره ای نشده است نیز پیرامون موضوع رزق مطرح شده و مورد بررسی قرار گیرند. هدف انجام این تحقیق پیاده کردن نتایج در زندگی شخصی و اجتماعی نویسندگان مقاله بوده است که شاید برای آنها چراغ راهی در مسیر سعادت و کمال باشد و هدف از انتشار نتایج حاصل، امید به مفید و مورد استفاده بودن آنها توسط خوانندگان محترم می باشد.
-2مصادیق رزق در آیات قرآن و ادعیه
قبل از ارائه تعریف جامعی از رزق ابتدا مصادیق این اصطلاح که در قران کریم استفاده شده است را مورد بررسی قرار می دهیم. سپس موارد کاربرد این لغت در بعضی دعاهای معتبر نقل شده از طرف معصومین علیهم السلام و همچنین کتب نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را مورد بررسی قرار می دهیم.
-1-2 مصادیق و مفاهیم رزق در قران کریم
لغت رزق و ریشه های آن 123بار در قران در 109 آیه استفاده شده است. بطور خلاصه می توان گفت این اصطلاح در مصادیق زیر استفاده شده است.
- 1-1-2 در بسیاری از آیات لغت رزق به طور کلی بیان شده است و از چیز خاصی به عنوان رزق یاد نشده است. بعنوان مثال در آیه لْأَرْضِ إِلﱠا عَلیَ6سورهاللﱠهِمبارکهرِزْقُهَاهود» وَ یَعْلَمُ مُسْتَقَرﱠهَا وَ مُسْتَوْدَعَهَافیِ کلُکِتَابٍ مﱡبِین، یعنی؛ هیچ جنبدهای در زمین نیست مگر آنکه خدا رزق او را به عهده گرفته، او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را میداند، رزق همه در کتابی روشن - که همان علم خداست - معین شده است.« ذکر شده است که رزق تمام موجودات زنده بر عهده خداوند متعال است. در این آیه لغت رزق بصورت کلی و عمومی بیان شده و شامل تمام انواع رزق موجودات اعم از مادی، معنوی، دنیوی و اخروی می شود واز شیء یا حقیقت خاصی بعنوان رزقیاد نشده است.
در مورد رزق موجودات زنده شاید بتوان گفت؛ خداوند متعال از آفرینش این جهان و موجودات آن هدفی متعالی را در نظر گرفته است و در جاهای مختلف قرآن کریم به این موضوع اشاره کرده است. مثلا در آیه 16و17سوره مبارکه انبیاء فرمودهوَاستما»خَلَقْنَا ﱠماءَ - ولَوالْأأَرَدْنارْضَ وأَنْما بَیْنَهُمانَتﱠخِذَ لَهْواًلاعِبِین - لَاتﱠخَذْناهُ16 مِنْ لَدُنﱠا إِنْ کُنﱠا فاعِلِین - - 17 ، یعنی؛ آسمانها و زمین و هر چه را که میان آن دو است به بازی نیافریده ایم . - 16 - اگر بازیگر بودیم و میخواستیم بازیچهای بگیریم آن را از نزد خویش میگرفتیم « - 17 - در جای دیگری در آیه 56-58 سورهوَمامبارکهخَلَقْتُذاریات فرمودهالْجِنﱠاستوَ» الْإِ نْسَ إِلﱠا - لِیَعْبُدُونماأُرِیدُمِنْهُمْ - 56 مِنْ رِزْقٍ وَ ماأُرِیدُإِنﱠأَنْاللﱠهَیُطْعِمُونهُوَالرﱠزﱠاقُ - 57 ذُو الْقُوﱠهِ الْمَتِین - 58 - ، یعنی؛ و من جن و انس را نیافریدم مگر برای اینکه عبادتم کنند . - 56 -
و من از آنان نه رزقی میخواهم و نه میخواهم چیزی به من بچشانند . - 57 - بدرستی یگانه رزاق و دارای قوت و متانت خداست .« - 58 - در آیات سوره انبیا بیان شده است که خلقت آسمانها و زمین و تمام موجودات دیگر جهت تحقق هدفی بوده است. در آیه دیگر ذکر شده است که هدف تعلق گرفته به آفرینش جن وانس عبادت خداوند است. از آنجایی که خداوند تمام امور جهان را توسط اسباب آن انجام می دهد، بنابراین منطقی است که بگوییم خداوند متعال تمام اسباب لازم جهت تامین این هدف را نیز فراهم می کند. بطور خلاصه می توان گفت این اسباب را که توسط خداوند جهت تحقق هدف آفرینش ایجاد شده اند رزق می گوییم. شاید به همین جهت است که خداوند در ادامه َلَقْتُ الْجِنﱠآیه وَ»وَالْإِما نْسَ إِلﱠاماأُرِیدُلِیَعْبُدُونمِنْهُمْ«میمِنْفرمایدرِزْقٍ» وَ ما أُرِیدُ أَنْ یُطْعِمُون « که کنایه از این است که خداوند خودش رزق تمام موجودات جهت تحقق هدف عبودیت را نیز فراهم می کند تا تلاش برای طلب رزق باعث غفلت از عبادت نشود.
در همین راستا حضرت علی - ع - در فرازهای پایانی خطبه 114 نهج البلاغه می فرماید: "روزی شما ضمانت شده - حتما بشما خواهد رسید - و بعمل صالح - عبادت خالق و خدمت بخلق - مأمور گشتهاید، پس طلب روزی ضمانت شده نباید اولی باشد از بجا آوردن عمل صالح که بر شماواجب گردیده، با اینکه سوگند بخدا شکّ و تردید - در دین و عقایدتان - وارد شده و یقین و باور - تان - متزلزل گشته بطوریکه گویا آنچه - طلب روزی - که برای شما ضمانت شده واجب گردیده، و آنچه - بجا آوردن عمل صالح - که بشما واجب بوده ساقط گشته، پس بعمل - عبادت و خدمت - بشتابید، و از مرگ ناگهانی بترسید، زیرا امیدی به بازگشت عمر نیست چنانکه به بازگشت روزی امید هست - پس تقصیر در عمل و صرف عمر در طلب روزی خطاء است - " - ترجمه فیض الاسلام - . بطور خلاصه از آیات قران کریم که بصورت عمومی لغت رزق را استفاده کرده اند می توان نتیجه گرفت که آنچه از نعمت های خداوند که جهت هدایت موجودات به هدف نهایی آفرینش آمده اند رزق می گوییم.
- 2-1-2 در بعضی آیات دیگر از قران کریم از لغت رزق در مورد نعمت های اخروی استفاده شده است. این نعمت ها شامل بهشت، خوراکی های بهشتی، حوریان بهشتی و... می باشد. بعنوان مثال در آیات شریفه 50-54 سوره مبارکه ص بیان شدهجَنﱠاتِاست» عَدْنٍ مُفَتﱠحَهً - مُتﱠکِئِینَلَهُمُفِیهاالْأَبْوابُیَدْعُونَ - 50 فِیها بِفاکِهَهٍ کَثِیرَهٍ - وَعِنْدَهُمْوَشَرابٍ51 - قاصِراتُ الطﱠرْفِ أَتْر - هذابٌماتُوعَدُونَ - 52 لِیَوْمِ - إِنﱠالْحِسابِهذالَرِزْقُنا - 53 ما لَهُ مِنْ نَفاد 54 - - ، یعنی؛ بهشتهایی دائمی با درهای گشوده و بدون مانع - 50 - در حالی که در بهشت تکیه داده میوههای بسیار و نوشیدنی در اختیار دارند - 51 - پرهیزکاران همسرانی پر ناز و کرشمه دارند - 52 - این همان پاداشهایی است که برای روز قیامت وعده داده شدهاید - 53 - این همان رزق ما است که فنا پذیر نیست .« - 54 - همانطور که مشاهده می شود این رزق تنهاشامل حال مومنان می باشد که لیاقت بهشت الهی را داشته باشند. لازم به ذکر است که این نعمت ها نیز در جهت تحقق اهداف الهی از آفرینشجهان بوده است که همانا جزای کسانی است که عبودیت خدارابخش اصلی زندگی خود در دنیا قرار داده اند.
-3- 1-2 در قرآن کریم در آیات متعدی از میوه های دنیوی به عنوان رزق نام برده شده است که می توان به مثال های زیر اشاره مَراتِ النﱠخِیلِکرد:درآیه شریفهوَالْأَعْنابِ 67سورهمبارکهتَتﱠ خِذُونَنحلآمدها ستوَمِنْهُ» ثَسَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنﱠ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَعْقِلُون، یعنی؛ از میوه نخلها و تاکها به شما دادهایم که از آن سکر - خمر - و روزی نیکو گیرید که در این برای گروهی که خردورزی کنند عبرتهاست.« در این آیه از میوه های درختان نخل و انگورنام برده شده است که میتوان از آنها مسکرات و روزی خوب و پاکیزه گرفت.علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ذیل این آیه فرموده است: »این آیه نمی خواهد بفرماید مسکرات حلال و طیب هستند و حتی نمی خواهد بگوید کار خوبی می کنید از میوه های مذکور مسکرات می گیرید. بلکه ممکن است بگوییم دلالت بر زشتی این کار دارد؛ چون کلمه مسکرات را در مقابل اتخاذ رزق خوب قرار داه است تا بفهماند شراب، رزق حسن نیست..«در آیات شریفه 9-11 سوره مبارکه ق از آب نازل شده از آسمان، باغهای حاصل از آن، دانه های دروکردنی ودرختان خرمای بلند به عنوان رزق نام برده شده است.
-4-1- 2 در آیه شریفه 60 سوره مبارکه بقره از چشمه قوم بنی اسرائیل به عنوان رزق آنها یاد وَشدهإِذِاست اسْتَسْقَی»مُوسیَ ضْرِبْرَهَ عَیْنًابﱢعَصَاکَقَدْالْحَجَرَعَلِمَکُلﱡفَانفَجَرَتْأُنَاسٍمﱠشْرَبَهُمْمِنْهُاثْ کُلُواْ وَ اشْرَبُواْ مِن رﱢزْقِ اللﱠهِ وَ لَا تَعْثَوْافیِالْأَرْضِ مُفْسِدِینَ، یعنی؛ و چون موسی برای قوم خویش آب همی خواست گفتیم عصای خود باین سنگ بزن تا دوازده چشمه از آن بشکافد که هر گروهی آبخور خویش بدانست؛ روزی خدا را بخورید و بنوشید و در زمین به تباهکاری سر مکشید.« قابل ذکر است که در این آیه منظور از خوردن و آشامیدن رزق، استفاده از تمام خوردنیها و نوشیدنی هایی است که از آب آن چشمه به عمل می آیند که شامل گیاهان، میوه ها،گوشت حیوانات و شیر آنها و تمام چیزهایی است که سرمنشا آنها آب شیرین و گوارا می باشد.
