بخشی از مقاله
چکیده:
پدیده بیابانزایی و فرسایش بادی از مهمترین بحرانهای زیستمحیطی مناطق خشک و نیمه خشک است که وقوع ریزگردها از پیامدهای آن است. این پدیده از حدود سال 1384 در ایران تشدید شده و از آن پس از نظر غلظت ذرات معلق و همچنین مناطق تحت تاثیر رشد گسترده ای را نشان میدهد. طی این مدت استان لرستان به دلیل داشتن شرایط آب و هوایی نیمه خشک و نزدیکی با پهنههای وسیع بیابانی در کشورهای عراق، سوریه، شمال عربستان و شمال صحرای آفریقا پیوسته در معرض ریزگردها بوده است. در پژوهش حاضر بررسی چگونگی تاثیر پدیده گردوغبار بر شرایط زیست محیطی استان لرستان مورد بررسی قرار گرفته است. روش پژوهش حاکم بر متن حاضر ماهیتی توصیفی-تحلیلی دارد. بدین منظور از دادههای روزانه گردوغبار مربوط به استان لرستان موجود در سازمان هواشناسی کشور برای دوره آماری - 1379-1393 - و اطلاعات زیست محیطی موجود در سازمان محیط زیست استان استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد که پدیده ریزگرد از سال 1385 در این استان روند افزایشی داشته و تعداد روزهای گردو غباری در سال 88 به نزدیک 80 روز در سال رسیده است. خاستگاه کنونی ریزگردها، غرب کشور عراق، شرق اردن، بیابان شام و قسمتی از عربستان است. بیش از %70 ریزگردها از عراق وارد میشود. بر بنیاد یافته های موجود تغییر شرایط اقلیمی کشور عراق در محدوده دجله و فرات علت اصلی بروز این پدیده است. بررسی آمار موجود در سازمان حفاظت محیط زیست استان لرستان برای دوره آماری مذکور نشان داد که 22 هزار هکتار از جنگل های استان به دلیل هجوم ریزگردهای خشکیدهاند یا در حال خشکیدن هستند. ریزگردها خسارت چند ده میلیاردی به بخش کشاورزی و دامپروری استان وارد کرده اند که با توجه به نوع معیشت اغلب ساکنان استان امنیت اجتماعی و اقتصادی آنها دچار بی ثبات شده است.
مقدمه:
پس از جنگ سرد، محیط زیست به کانون اصلی نگرانیها و دلیل بالقوه کشمکشهای سیاسی تبدیل شد. نظریهپردازان جدید امنیت بر این باورند که موضوعاتی همانند گرم شدن کره زمین، فرسایش لایه ازن و دیگر مسائل زیست محیطی از جمله تهدیدات آینده بشریت به شمار می رود و کشورها را با تهدیدات مشترک جدیدی روبه رو خواهد کرد. از مهمترین بحرانهای زیستمحیطی در مناطق خشک و نیمه خشک پدیده مخرب بیابانزایی و فرسایش بادی است که رخداد طوفانهای گرد و غبار از پیامدهای آن هستند. این پدیده به عنوان چالشی جهانی به ویژه در دهه گذشته در حوزه محیط زیست خودنمایی داشته است. ریزگردها اثر سوء بر روی محصولات کشاورزی و باغداری دارند. همچنین تشدید خسارت ناشی از آفات و بیماری-های گیاهی، تأثیر بر روی گیاهان و کاهش فروغآمایی - فتوسنتز - از مهمترین پیامدهای این پدیده است. موقعیت جغرافیایی ایران در منطقه پایدار جنب حاره و وجود مناطق کوهستانی مرتفع، سبب پیدایش انواع مناظر طبیعی و اقلیمی در آن شده است . در میان این مناظر مناطق بیابانی نمودی چشمگیر داشته اند که گویای استقرار آب و هوای خشک در بیشتر مناطق کشور است. بنابراین کشور ما در معرض وقوع پدیده گرد و غبار در مقیاس محلی، منطقهای و جهانی قرار دارد. در این میان، استان لرستان به دلیل داشتن شرایط آب و هوایی نیمه خشک و همسایگی با پهنههای وسیع بیابانی در کشورهای عراق، سوریه، - شمال - عربستان و شمال صحرای آفریقا به طور مکرر در معرض ریزگردها قرار میگیرد به گونه ای که طی پند سال اخیر وضعیت زیستی این استان بحرانی شده است. و از آنجا که این استان از قطب های دامپروری و کشاورزی کشور به شمار می رود بروز پیده ریزگرد امنیت زیست محیطی کشور را در دو مقیاس محلی و ملی متأثر می کند.
روش پژوهش
روش پژوهش حاکم بر متن حاضر ماهیتی توصیفی-تحلیلی دارد و دادههای مورد نیاز آن به روش کتابخانهای - کتب، نشریات و اینترنت - گردآوری شده است. بدین مفهوم که دادههای روزانه پدیده ریزگرد مربوط به ایستگاههای سینوپتیک استان لرستان موجود در سازمان هواشناسی کشور برای دوره آماری - 2000- 2014 - و اطلاعات مربوط به خسارات ناشی از پدیده گرد و غبار وارده به محیط زیست موجود در سازمان محیط زیست استان استفاده شد. پس از استخراج کدهای مربوط به پدیده گرد وغبار با استفاده از نرم افزارexell روند چگونگی نوسان این پدیده در طول دوره اماری منتخب ترسیم شد است.
بنیانهای مفهومی پژوهش -1 امنیت زیستمحیطی
پس از جنگ سرد، محیط زیست به کانون اصلی نگرانیها و دلیل بالقوه کشمکشهای سیاسی تبدیل شد - Dalby, 2003: 5073-5079 - و پیامدهای بینالمللی فروسایی محیط زیست در بازنگری جستار امنیت اهمیت زیادی یافت - Dalby, .2002: 133 - طرح مفهوم امنیت زیستمحیطی در قالب امنیت انسانی و ملی در میان کنشگران و بازیگران سیاسی، ناظر بر اهمیت جهانی محیط زیست در مناسبات قدرت، توسعه و امنیت واحدهای سیاسی است. بر همین پایه تا کنون از امنیت زیستمحیطی تعاریف مختلفی به عمل آمده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود:
امنیت زیستمحیطی وضعیتی است که یک کشور با یک منطقه از طریق حکمروایی شایسته، مدیریت توانمند و استفاده پایدار از منابع طبیعی و محیط زیست، گامهای مؤثری ثبات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و تضمین رفاه جمعیت - اش - بردارد . - FESS,2004 - امنیت زیستمحیطی به معنای حفاظت از محیط طبیعی، منافع حیاتی شهروندان، جامعه و دولت از تأثیرات داخلی و خارجی - برخاسته از - و تهدیدهای منفی طی فرایند توسعه است که سلامت انسان، تنوع زیستی و عملکرد پایدار زیستبوم و بقای نوع بشر را تهدید میکند. بر این پایه، امنیت زیستمحیطی بخش جداییناپذیر امنیت ملی است - SCRE, .1995 - امنیت زیستمحیطی، رهایی از بی ثباتی اجتماعی ناشی از فروسایی محیط زیست است . - IES, 2012 -
بر این پایه، عناصر بنیادی امنیت زیستمحیطی شامل بهبود وضعیت کمبود منابع طبیعی، حفظ سلامت محیط زیست، کاهش فرسایش محیط طبیعی، پیشگیری از نابسامانی اجتماعی و افزایش ثبات اجتماعی است. چنین ویژگیهایی محیط زیست را کانون مطالعات ژئوپلیتیک، علوم سیاسی و روابط بینالملل قرار داده است. متناسب با ورود مسائل و جستارهای زیستمحیطی به عرصه صلح و امنیت بینالمللی، اقدامات مختلفی برای مقابله با مسائل محیط زیست جهانی درباره تدوین و اجرای نظامهای زیستمحیطی بینالمللی انجام شده است. نشستهای مختلف - استکهلم 1972، ریو 1992، کیوتو 1999، ژوهانسبورگ 2002، دانمارک 2009 و.... - کوشیدهاند شیوه برداشت و مدیریت مسائل جهانی منابع و محیط زیست را تغییر دهند - حیدری، . - 4 :1381 همچنین تضادها و کشمکشهای برخاسته از کمبود منابع طبیعی و فروسایی محیطی، گرمایش کره زمین، تغییر اقلیم مناطق و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن، محیط زیست را کانون مطالعات امنیتی کرده است - Economist, .2010 - بر اساس نظریه »چرخه تخریب محیط زیست« دگردیسی و تخریب هر کدام از سازمایه های زیستمحیطی به صورت زنجیرهای، زمینه بروز دیگر پیامدهای ناگوار اکولوژی اجتماعی را فراهم میکند زیرا:
-1 تخریب محیط زیست باعث تهیسازی سرمایه میشود.
-2 تهی سازی سرمایهها معادل نابودی فضای عملیاتی کره زمین است.
-3 نابودی فضای عملیاتی باعث فقر، کمبود منابع و در نهایت روند نزولی ابعاد انسانی، اقتصادی و اجتماعی توسعه و نابودی محیط زیست میشود.
-4 وجود این چرخه به نارضایتی مردم منجر میشود.
-5 و نارضایتی مردم نیز باعث بروز اختلال در کسب و کار، اقتصاد و اجتماع میشود - برارپور، . - 121- 127 :1387 همان گونه که اشاره شد پایان جنگ سرد با روند جهانی شدن همراه شد. در این میان، فروسایی محیطی دریچه نوینی به جستار امنیت گشود. از آنجا که ماهیت تهدیدها و گفتمانهای امنیتی پیوسته تغییر میکند این تغییر سرفصلهای امنیتی به فراسوی دولت و امنیت نظامی نیز کشیده شد، به گونهای که از زمان فروپاشی شوروی و دگرگونی در جهان سوسیالیسم، محیط راهبردی جهانی، شتاب فزایندهای یافت. این تحولات که از قدرت نظامی - به عنوان اساس تعیین کننده - در نظام و امنیت بینالمللی کمتر تأثیر پذیرفتهاند به شدت متأثر از بخشهای غیر سنتی و نقش فزاینده نیروهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بودهاند. از آن زمان تا کنون، طرفداران رویکرد جایگزین به مطالعات امنیتی، موقعیتی را که امنیت در آن، ماهیتی صرفاًَ نظامی دارد به چالش کشاندهاند. در واقع، پایان جنگ سرد، سبب تغییر در مطالعات و تحلیل امنیت و نظام جهانی از چهارچوب سنتی به رویکرد غیر سنتی شد . - Chaudhuri, 2011 -
-2تغییر اقلیم
در دنیای جهانی شده امروز، تغییرات آب و هوایی، روندهای جمعیتی، امنیت غذایی، تأمین انرژی، استفاده از آب، زمین و زیستبوم سرشتی همافزا و متعامل یافتهاند . - Bosnjakovic, 2009 - در سالهای اخیر، تغییرات آب و هوایی به عنوان اصلیترین چالش توسعه، پیامدهای جدی برای صلح و امنیت بینالمللی به دنبال داشته است - IISD, 2001: .http://www.iisd.org - راهبرد امنیت ملی بریتانیا، تغییرات آب و هوایی به صورت بالقوه بزرگترین چالش ثبات و امنیت جهانی و به تبع امنیت ملی دانسته شده است - دفتر نخست وزیری بریتانیا، . - 31 :1389 پَسروی یخچالهای طبیعی، تغییر الگوهای بارش، افزایش نوسانات عرضه آب - خشکسالی و سیل - که زیست میلیونها تن را متأثر کرده است عمدتا برخاسته از گرمایش جهانی بودهاند. گرمایش جهانی را عمدتا برآیند دگرگونیهای طبیعی و پویشهای انسانی دانستهاند. پویشهای انسانی باعث تولید گازهای گلخانهای همچون دیاکسیدکربن، بخار آب و متان میشود و این گازها با نگهداشت حرارت مانع از خروج انرژی گرمایی دریافتی از خورشید میشوند که نتیجه آن افزایش دمای زمین است. پیامدهای گرمایش زمین در قالب ذوب یخچالهای طبیعی در قطبهای زمین و تهدید منابع آب شیرین و بالا آمدن سطح آب دریاها، تغییر در الگوی بارش، توسعه بیابان در مناطق گرمسیری، تغییر در شدت و تناوب پیشامدهای اقلیمی، اسیدی شدن اقیانوسها، نابودی گونهها به ویژه در اقیانوسها و دریاها و ... نمود مییابد. این دگرگونیها خود زمینهای برای تهدید امنیت افراد و واحدهای سیاسی است که از آن میان میتوان به تهدید سازهها و ساکنان کرانههای آبی، رویداد سیل یا خشکسالی به ویژه در مناطقی با پوشش جنگلی تخریب شده، تهدید امنیت غذایی برخاسته از کمبود مواد غذایی و آب اشاره کرد. بیگمان، تغییرات آب و هوایی پایههای اقتصاد کشاورزی بسیاری از کشورهای در حال توسعه که اقتصادشان به نوعی در پیوند با کشاورزی قرار می-گیرد را خواهد لرزاند .
- IISD, 2001: http://www.iisd.org - به همین دلیل در سالهای اخیر، تغییرات آب و هوایی به عنوان چالش اصلی توسعه و متعارض با صلح و امنیت بینالمللی مورد توجه قرار گرفته است زیرا تغییرات آب و هوایی میتواند امنیت غذایی را با چالش جدی مواجهه کند. بر این اساس، جلوگیری از پیامدهای منفی تغییرات آب و هوایی و تطبیق نظام-های غذایی با امنیت غذایی برای اقشار فقیر و آسیبپذیر توجهی فراتر از تولید صرف محصولات کشاورزی طلب میکند . - Ziervogel,2010: 233 - اگر روند تغییرات اقلیمی به صورت کنونی تداوم یابد کلیه زیستبومهای زیستکره متأثر خواهند شد و الگوهای مختلف اقتصادی و معیشتی که طی سدهها در همراهی با نظام تولیدات غذایی شکل گرفتهاند دگرگون میشوند و ساختار جوامع دچار آشفتگی خواهد شد. احتمالا این تأثیرات مستقیم بیشتر آن دسته از کشورهایی را متأثر میکند که در برخورد با آن کمترین توانایی را دارند و موجب میشوند آن کشورها از نظر مصائب انسانی و بروز بیثباتی، ورشکستگی دولت یا منازعه در سطح بالاترین احتمال قرار گیرند - دفتر نخست وزیری بریتانیا، . - 31 :1389 استدلال قطعی بسیاری از نظریات بر این است که تغییرات آب و هوا و کمبود منابع به کشمکشهای خشونتآمیز و یا دست کم احتمال بالایی از خطر میانجامد - .www .undp org. - پیامدهای تغییرات آب و هوایی در قالب کشمکش در مناطق مختلف جهان ظاهر شده که نتیجه آن کاهش گستره کشتزارها، کمبود فزآینده آب، کاهش ذخایر ماهی و مواد غذایی، افزایش سیل و خشکسالی درازمدت جهان بوده است. تغییرات آب و هوا به تغییر الگوی بارش و کاهش 20 تا 30 درصدی دسترسی به آب شیرین در مناطق خاصی
