بخشی از مقاله
چکیده:
بافتهای فرسوده، حاصل عقب ماندگی بخش کالبدی شهر از توسعه و تحولات شهرنشینی مدرن است که دچار فرسایش کارکردی شده اند و امروزه به عنوان یکی از بزرگترین معضلهای شهری در ایران به حساب می آیند. طیف گسترده ای از مشکلات کالبدی، عملکردی، ترافیکی و زیست محیطی این بافتها، نیازمند شناسایی دقیق، جامع و مداخله آگاهانه و برنامه ریزی شده به منظور ساماندهی و بازآفرینی آنها می باشد.
سیرجان به عنوان یکی از شهرهای میانی در کشور و به عنوان یکی از مهمترین شهرهای جنوب شرقی ایران، دارای بخشهای زیادی بافت فرسوده است که بخش اعظم آن در مرکز شهر و در اطراف بازار قرار گرفته است. هدف اصلی این تحقیق، شناسایی و ارائه راهکارهای لازم برای احیاء و بازآفرینی بافت فرسوده پیرامون بازار سیرجان بر اساس شاخصهای بومی و محلی می باشد.
این تحقیق از نوع کاربردی و حل مسئله است که مبتنی بر داده های مکانی بوده و به شیوه توصیفی - تحلیلی با بهره گیری از داده های میدانی - مشاهده مستقیم و مصاحبه - و استفاده از روش تحلیلی SWOT انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که نقاط قوت داخلی و فرصتهای خارجی بافت فرسوده سیرجان زمینه مناسبی برای استفاده از راهبرد حداکثر حداکثر برای احیاء و بازآفرینی این بافت فرسوده فراهم کرده است.
-1 مقدمه:
پایداری شهری، در گرو دگرگونی و تغییر تدریجی حیات شهر در ابعاد گوناگون و به سوی سازگاری با نیازهای زمانی مکانی است و تحقق نیافتن این سازگاری، کم کم سبب فرسودگی بافت شهرها می شود - زیاری و دیگران، - 1 :1391 و بافت را به سوی نابودی کالبدی عملکردی می کشاند. آنچه را که بافتهای فرسوده شهری1 نامیده می شود ویژگی عمومی آنها، ریزدانه بودن بافت، دسترسی نامناسب و ساختار معابر باریک و نامنظم و مصالح به کار رفته عمدتاً خشتی، آجر و چوب بدون رعایت اتصالات افقی و عمودی است ,سکنه آنها، عمدتاً افراد با بنیه ضعیف اقتصادی و دارای پایگاه اجتماعی پایین می باشند که با معضلاتی هم چون پایین بودن کیفیت زندگی، کاهش امنیت، مشکلات ترافیکی، بالا بودن جرم و بزه مواجه هستند.
بر این اساس، این بخش از شهرها، نیازمند استراتژیهای بنیادین جهت تغییرات اساسی در ابعاد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، محیطی و فرهنگی است. تغییراتی که اغلب در بلند مدت و با صرف هزینه گزاف جهت رفع مشکلات فوق از سوی نهادهای دولتی و عمومی با تأکید بر سه شامل آموزش1، اجرا 2 و مهندسی3 و در نظر گرفتن نیازهای خاص ساکنان به منظور تعیین اهداف و ارزیابی تغییرات باید صورت گیرد
بسیاری از شهرهای کشورهای در حال توسعه دارای بافت فرسوده هستند. این وضعیت در شهرهای ایران به وفور یافت می شود. به گونه ای که بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری بخش اعظمی از فضای کالبدی شهرهای ایران را تشکیل می دهند و باعث بی سازمانی، عدم تعادل، عدم تناسب و بی قوارگی شده است
بر اساس آمار شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، تا کنون بیش از 40 هزار هکتار بافت فرسوده در شهرهای ایران شناسایی شده است
منظور این شورا از بافتهای فرسوده شهری »به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تاسیسات، خدمات و زیر ساختهای شهری آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند. این بافتها به دلیل فقر ساکنین و مالکین آنها امکان نوسازی خودبخودی را نداشته و نیز سرمایه گذاران انگیزه ای جهت سرمایه گذاری در آن را ندارند
به طور کلی، وسعت بالای بافتهای فرسوده شهری، مشکلات زیست محیطی و آلودگیهای صوتی، نفوذ ناپذیری بافت به لحاظ دسترسی و کمبود و نقصان زیر ساختهای عمومی در حیطه کالبدی، کاهش حس تعلق مکانی و افزایش ضریب ناامنی در حوزه فرهنگی اجتماعی و همچنین آسیب پذیر بودن بافتهای فرسوده در برابر سوانح طبیعی به ویژه زلزله، ضرورت ساماندهی و نوسازی بافتهای فرسوده را به یکی از مسائل اساسی در حوزه شهرهای ایران تبدیل کرده است.
بافت فرسوده شهر سیرجان نیز از این شرایط مستثنا نیست که بخش اعظم آن در مرکز شهر و در منطقه بازار سیرجان قرار دارد. علاوه بر موارد فوق، وجود بناهای تاریخی و هویت آفرین شهری در این محدوده و ضرورت توجه به حفظ هویت محله، زیباسازی شهری و کاهش بزه از دلایل مورد توجه برای احیاء و بازآفرینی4 بافت فرسوده این محدوده است که این تحقیق به آن پرداخته است.
-2 پیشینه تحقیق
تا کنون بافتهای فرسوده شهری از زوایای گوناگون مورد مطالعه قرار گرفته است. یکی از مسائل مهم بافتهای فرسود احیاء، نوسازی و باز زنده سازی آنها بوده است. نخستین بار هوسمان در دهه 1870، تجربه احیاء و ساماندهی نواحی تاریخی در شهر پاریس را مطرح کرد و سپس توسط ویلیام موریس در انگستان ادامه یافت. این اقدامات در دهه 1920 به پیشگامی لوکوربوزیه وارد مرحله جدیدی شد و در دهه 1950 توسط پاتریک گدس به بهسازی و نوسازی شهری و بهبود محیط شهری و شرایط زیستی ساکنان با مشارکت شهروندان بر اساس بافت ارگانیک و سلسله مراتب عملکردی تأکید کرد
تأکید بر بهبود ویژگیهای کالبدی بافت فرسوده با محوریت مناسبات اجتماعی بود و در دهه 1970 بر اساس توسعه اقتصادی، احیا و باززنده سازی بافتهای فرسوده صورت گرفت - حسین پور و دیگران،:1390 285 به نقل از . - Noami این نگرش در دههای اخیر رویکرد فرهنگی به خود گرفته است.
در دهه اخیر، بسیاری از شهرهای اروپایی به طور فعال از استراتژیهای بهسازی و باز زنده سازی شهری استفاده کرده اند و با مداخله عمومی در بافتهای قدیمی و فرسوده باعث افزایش بازتوسعه ای فرهنگی و جذب و بازگشت بیشتر مردم به این بخش از بافتهای شهری شده است
بالساس - 2004 - به تأثیر انتخاب پایتخت فرهنگی اروپا در سال 2001 بر احیاء و بازآفرینی مرکز شهر پورتو تحقیق کرده است. وی معتقد است که این انتخاب باعث جذب سرمایه های عمومی برای بازتولید فضاهای عمومی، توسعه ظرفیت نهادی و ارتقاء آفرینش مدنی در بخش مرکزی شهر پورتو شده است. دی1 و دیگران - 2007 - به باز آفرینی بافت شهری و تأثیر آن بر جرائم مطالعه کرده اند و به این نتیجه رسیده اند که طراحی شهری، ابزاری برای کاهش جرم و بهبود ترافیک در محلات قدیمی شهری است.
در ایران نیز تحقیقات مختلفی در این زمینه انجام شده است. توکلی نیا و محمدی - 1389 - ، دخالت های کالبدی سنجیده جهت ساماندهی وضعیت حاکم به ویژه شبکه ارتباطی، زیرساختها و استخوان بندی بناها بر بافتهای فرسوده ضرورتی انکار ناپذیر می دانند.
زیاری و دیگران - 1391 - معتقدند که ابعاد اجتماعی موثر در ایمنی بافتهای فرسوده شهری کرج بیشترین اثربخشی را در ناامنی زندگی در بافتهای فرسوده این شهر داشته است. عندلیب و دیگران - 1392 - با مقایسه و تطبیق باز آفرینی بافتهای فرسوده شهری بلوک خیام تهران و پروژه لیورپول بریتانیا، معتقد هستند که اتخاذ سیاستهای کوتاه مدت و در نظر نگرفتن هویت تاریخی منطقه و مشارکت نامناسب مردم باعث عدم موفقیت بلوک خیام تهران شده است در حالی که پروژه لیورپول یکی از مدلها موفق در جهان بوده است .
کارهای حسینی و دیگران - 1392 - در خصوص بافت فرسوده محله قطریه تهران، عیسی لو و دیگران - 1393 - در خصوص بافت فرسوده شهر قم و صفایی پور و دیگران - 1393 - در خصوص بافت فرسوده مرکزی شهر اهواز از دیگر تحقیقات مهم در این زمینه استتقریباً. همه آنها به استاندارد نبودن مصالح و ناپایداری بناها و تنگی معابر در بافتهای فرسوده اشاره کرده اند و این موارد را مهم ترین نقاط ضعف بافتهای فرسوده ذکر کرده اند.
-3 قلمرو پژوهش
شهر سیرجان دومین شهر بزرگ استان کرمان پس از مرکز این استان است که در شرق استان کرمان، در نزدیکی مرز استان فارس و در ارتفاع 1730 متر از سطح دریا واقع شده است. این شهر یکی از شهرهای تاریخی مهم در جنوب شرقی ایران است که از موقعیت ارتباطی و ژئوپلیتیکی ویژه ای بین شمال و جنوب و شرق و غرب در این منطقه برخوردار است.
فضای کالبدی و معماری قدیمی این شهر به مانند بسیاری از شهرهای فلات مرکزی و کویری ایران، از خشت و گل، معابر نامنظم و بافت ریزدانه تشکیل شده است که در مرکز شهر قرار گرفته است. امروزه بخش اعظم این محدوده مرکزی شهر، بافت فرسوده است. این محدوده عمدتاً در پیرامون بازار گسترش یافته است و از شمال شرق به خیابان شریعتی و ابن سینا، از شمال غرب به خیابان شهید نصیری از جنوب غرب به خیابان 17 شهریور و از جنوب شرق به بلوار دکتر صادقی منتهی می شود
