بخشی از مقاله
چکیده
نقش و کارکرد بخش عمدهای از هنر اسالمی در سه دسته کلی "تز ینی"، "نمادین"، "تعلیمی" قرار میگیارد. از دیدگاه هنرشناسان غیرمسلمان، هنر اسالمی بیش از هر چیز، خاصایتی تز ینای دارد، حاال آنکاه از دیادگاه اسالمیو مخصوصاً سنتگرایان،هر نوع مصنوعاتی و طبیعتاً آثار هنری نیز، اشااره و تاذکر باه هات الهای و اصل توحید داشته ولذا، ارزشهای بصری آن نیز بابت انتسابش به اهداف قدسی، واجد زیبایی ملکوتی است.
با توجه به اهمیت ایجاد تمدن نوین اسالمی و استفاده از ابزارهای مناسب برای این کار، بیش از هر چیاز نقاش تعلیمی هنر مهم و ضروری خواهد بود. این امر نه تنها نفی ارزشهای بصری در هنر اسالمی وخصوصاً بخش مشهوری از آن از جمله کاشیکاری، گچبری، آجرکاری و مخصوصاً کتابت نیست، بلکه تأکید بایش از پایش بار اصول اسالمی و عامل توحید به عنوان محور اصلی در این جهانبینی میباشد کاه گذشاته از ایجااد وحادت در مضمون و زبان و بیان هنر اسالمی، آن را به ابزاری جهانی برای نشر ایدههای اسالم و جهانیسازی تمدن نوین اسالمی، بدل میسازد.
برای تحقق این هدف متعالی، باید به هنری با خصوصیات بنیادین اسالم و زبانی فراگیر در آن توجه داشت. تاکید بر جلوههای بصری هنر اسالمی اگر چه جذابیتهای خاص خود را دارد، اما فاقد قدرت، صالبت و رسالت مورد نیاز برای ستونهای شکلدهی و قوامبخشی به تمدن ناوین اساالمی خواهاد باود. ایان نوشته ضمن بررسی کلی خصوصیات هنر اسالمی در دوران گذشته و بررسی کلی نقاش ضاعف و قاوت آن در حال حاضر به دنبال ارا ه اصول و الگوهایی برای هنر اسالمی مطلوب با تاکید بر نقش تعلیمی آن است.
مقدمه
تمدن اسلامی، در دوره تاریخی طولانی و جغرافیای وسیعی بهوجودآمد و رشدکرد. در این تمدن، هنرهای ارزشمندی نیز در کنار سایر امور اعتقادی و فرهنگی، متولد شد و نقش مهمی ایفا کرد. توجه به خصوصیات این هنرها و نقش و کارکرد آنها در تمدن گذشته اسلامی، نه با هدف ثبت تاریخی که برای یافتن الگوهای مفید در هدفی بزرگ، ضروری است. توجه به اصول این هنر، میتواند شاخصههای مهمی در درک تازه از هنر اسلامی ارائه داده و ما را در مسیری که به یافتن الگوها منجر میشود، قرار دهد.
فرضیه: هنر اسلامی، از عناصر ضروری در تمدن نوین اسلامی و عاملی موثر در جهانیسازی آن است و در تبیین اصول اعتقادی اسلام، ایجاد فضا و فرصت تفکر، و تجربه در خصوص معنویت، کارآمد میباشد.
سوالهای پژوهش
میان هنر اسلامی و تمدن اسلامی چه ارتباطی وجود دارد و آیا هنر نقشی در شکلدهی تمدن اسلامی داشته است؟ نقش و تاثیر هنر اسلامی در ایجاد تمدن اسلامی پیشین چگونه بوده است؟
جلوه و بروز هنر در تمدن اسلامی چه بوده است؟
هنر اسلامی کارآمد برای این هدف، چه خصوصیاتی دارد؟
روش پژوهش
روش پژوهش در این مبحث به طور کلی توصیفی تحلیلی میباشد، که با در نظر گرفتن ماهیت کلی هنرهای اسلامی در نهایت به بررسی دقیقتر یکی از این هنرها پرداخته شده است.
هنر و تمدن
هنر یکی از مهمترین و چشمگیرترین جنبههای تمدن بشری است، انواع مختلف هنرها در سطوح گوناگون، در تمامی جوامع و در همه ادوار حیات بشر وجود داشته است. با در نظر گرفتن تفاوتهای ماهیتی، ساختاری و ظاهری تمدنها با یکدیگر، قطعاً هنر نیز شرایط و خصوصیات مختلفی دارد، بروز ظواهر این خصوصیات و البته دستاوردهای آن، باعث تنوع در هنرهای هر تمدنی میشود.
ضمن اینکه در چرخهای معکوس، هنر نیز با استفاده از بازخوردهای عوامل موثر، به ترمیم، جهتدهی و تشدید بسیاری از موارد مرتبط در آن تمدن کمک میکند. هنر همچنین بسته به شرایط، با فرهنگها و تمدنهای دیگر به تقابل یا تعامل پرداخته، بر آنها تاثیر میگذارد یا تاثیر میپذیرد. البته باید متذکر شد که در بدو امر هنر نقش شکلدهنده یا بنیادین در ایجاد تمدن نداشته یا نقش آن ثانوی است. اما وقتی بحث احیای دوباره یک تمدن در میان است، هنر میتواند نقشی اساسی یا شکل-دهنده به صورت نوین تمدن پیشین داشته باشد. با این مقدمه روشن است که اگر هنر نقشی در تمدن اسلامی داشته است، می-تواند در شکلگیری یا احیای تمدن نوین نیز نقش داشته باشد.
هنر در تمدن اسلامی
پیش از پرداختن به مفهوم هنر اسلامی و خصوصیات و جلوههای آن، ابتدا نگاهی به وضعیت کلی هنر در جهان اسلام خواهیم داشت.
رشد و رواج دین مبین اسلام در آغاز به یاری تبلیغ و فتوحات جنگی محقق شد اما دوام آن در سدههای بعد بیشتر مبتنی بر عناصر تمدن و فرهنگ، از جمله هنر بودهاست. آنچه بهطور مشخص از سنت اسلام درباره هنر دیدهمیشود، نهی است - اینکه چه چیزی نباید باشد و نباید انجام شود - اما در سدههای بعد چهارچوب یا قاعده و روال عمومی در کار هنری، خود به سنتی استوار تبدیل شد.
از این رو اساس هنر اسلامی برخاسته از دین اسلام است" تعالیم و عقاید اسلامی بر کل شئون و صور هنری رایج در تمدن اسلامی تاثیر گذاشتهاست و صورتی وحدانی به این هنر داده و حتی هنرهای باطل نیز نمیتوانستهاند خود را از این حقیقت متجلی بر کنار دارند. بنابراین همه آثار هنری در تمدن اسلامی به نحوی مهر اسلام خوردهاند."[1] هنر اسلامی با این وصف، آینه تمدن اسلامی است.
در آغاز، سادگی و صراحت آن با وضعیت عمومی قرون ابتدایی ظهور اسلام انطباق دارد، در سدههای بعد، شرایط فرهنگی، سیاسی و اقتصادی که به طور کلی به سمت رشد و توسعه عمومی و گاه در حدی وسیع و چشمگیر سوق مییابد، به وضوح در هنر بازتاب دارد. با در نظرگرفتن اینکه مبحث ما بررسی تاریخی و سیر تحولات هنر اسلامی نیست، در ادامه بیشتر به موضوعات کلی مربوط به اصول و روابط هنر اسلامی میپردازیم که خود بررسی بخش مهمی از تمدن اسلامی است.
رابطه هنر و جهانیشدن تمدن اسلامی
تمدن اسلامی با در نظرگرفتن وسعت جغرافیایی و تداوم تاریخی، موضوع ارزشمندی برای بررسی ارتباط هنر و تمدن و اشاعه فرهنگ استباید. توجه داشت که اسلام تقریباً به تمامی مناطقی که امکان دسترسی داشت و موانع خاص طبیعی یا غیرطبیعی در برابر آن نبود، نفوذ کرده است. این نفوذ چه همراه با حاکمیت سیاسی بوده و چه به این مرحله نرسیده باشد، تاثیرات مهمی بهجا گذاشته است. تنوع نقاطی که اسلام بدانجا رسیده و سازگاری آن با فرهنگهای مختلف - تاثیر اساسی بر آنها و مجاورت با ریشههای بومی آنها - نشان از ظرفیت بالای نفوذ، همجواری و دوام فرهنگ و تمدن اسلامی دارد.
در این میان بررسی نقش هنر با تاکید بر این امر آغاز میشود که اساساً در جوامع سنتی - پیش از دنیای مدرن - چیزی به عنوان هنر مستقل با ماهیتی متفاوت از فن و صنعت یا کار و پیشه وجود ندارد. هنر نیز بخشی از فعالیتهای عادی اما با ثمرات خاص بوده است که از چند جنبه شایان توجه است؛ نخست آنکه اثر هنری واجد خصلتهای زیباییشناسانه میباشد.
جنبه دیگر به واسطه خصلت بیانی آن برای مخاطبان است؛ چه مخاطبان مسلمان و چه بیگانگان یا غیرمسلمانان. البته باید توجه داشت که" بیتردید هنر اسلامی در مقام هنردینی، جلوهگاه حقیقت اسلام است"[2] و مخاطبان در هر حال با مظاهر دین اسلام مواجه هستند. این جنبه یا خصلت هنر اسلامی، مهمترین مورد در بحث ماست. خصلتهای مشترک هنر اسلامی در این قلمرو وسیع، با تشدید و هم-افزایی بینظیر خود در چند زمینه خاص از هنر که در اسلام بیش از هر دین و مسلک و تمدنی، رشد کرد و مورد استفاده بود، قدرت گفتگو و نفوذ معنویت اسلام را بالا برده و دامنهای جهانی برای آن ایجاد کرد.
