بخشی از مقاله
چکیده:
معماری روستایی ایران مجموعه متنوعی از شکلهای سکونتگاهی را در بر می گیرد که تحت تأثیر عوامل گوناگون جغرافیایی و اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در هر منطقه، کیفیت های بصری و سیمای کالبدی متفاوتی را دارا میباشد. با توجه به قرارگیری ایران در کمربند خشک جهان بخش عمده ای از این سکونتگاهها را درکشور ما، زیست بومهای بیابانی تشکیل می دهند. سیمای روستا در این گونه بوم ها متأثر از شرایط محیطی خاص خود و مناظر معیشتی موجود در طول تاریخ ، بستر برخورد و آمیزش انسان ، طبیعت و معماری بوده و طیف گسترده ای از مناظر طبیعی و مصنوع و ساختارهای تطبیقی را پدید آورده است.
تأثیر این تعاملات و رفتارهای محیطی را میتوان در زمینه های اجتماعی، دینی، فرهنگی و قومی نیز مشاهده نمود . اینها همه می توانند راهنمایی در بررسی توانهای محیط طبیعی، اجتماعی و اقتصادی این پهنه ها باشند. لذا هدف اصلی این مقاله شناخت عوامل شکل دهنده به ساختار کالبدی و سیمای روستا در بوم های بیابانی، آسیب های وارد بر این سیما در دهه های اخیر و راهکارهای فراروی آن است. در این راستا در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی پس از ارائه تعاریف پایه، به معرفی عوامل تأثیرگذار بر سیمای کالبدی روستا در بوم های بیابانی و آسیب شناسی آن در دهه های اخیر پرداخته می شود . در نهایت به منظور ارائه راهکارهای پیشنهادی در این زمینه ، تجربیات ساماندهی روستای ابیانه تشریح می شود.
واژگان کلیدی: سکونتگاههای روستایی ، سیما و منظر روستایی ، ساختار کالبدی ، بوم های بیابانی
ٌ -مقدمه :
سیمای روستایی متشکل از عناصر و کیفیتها یی است که بخش اعظم آن را طبیعت و محیط طبیعی آن تشکیل میدهد. شاید بتوان گفت عامل اساسی که ماهیت شهر را از روستا متمایز می گرداند به دلیل حضور غالب طبیعت در محیط روستایی است. منظر روستایی متفاوت از منظر شهری است. در چشمانداز روستایی نیروهای گوناگون فرهنگی تاریخی و اجتماعی اقتصادی در کنار نیروهای طبیعی باعث شکلگیری فعالیتها و سازمانبندی خاص تولید و نیز تعیین واحدهای اقتصادی میشود. در این روند از کنش متقابل، سیمای ظاهری و سیمای درونی روستا شکل می گیرد و چشمانداز فرهنگی خاصی را به صورت مجموعهای یکپارچه عرضه میدارد.
لذا برای شناخت هویت روستا، سیما و منظر آن نقش مؤثری داشته و شناخت عناصر تشکیل دهنده سیما مؤید کیفیت و هویت تشکیل دهنده روستا میباشد. چرا که منظر و سیما پاسخی است که در طول زمان به شرایط موجود داده شده و مؤید آن است که چگونه انسانها در شرایط گوناگون هماهنگ شده و یا اینکه چگونه محیط را با خود هماهنگ کردهاند. منظر و سیما مؤید رابطه تنگاتنگی است بین انسان و محیط که تحت تأثیر عوامل گوناگونی، ویژگی های مختلفی را شامل میشود. برای شناخت این ع وامل در این مقاله، ابتدا به شاخصههایی از سیما به طور عام و سپس به شاخصه های سیمای روستایی در بوم های بیابانی، عوامل تأثیر گذار بر آن، تغییرات آن در طول چند دهه گذشته، آسیب شناسی و راهکارهای فراروی آن به طور خاص پرداخته می شود.
ٍ -ادبیات تحقیق : ٍ-ٌ- تعاریف و مفاهیم
ٍ-ٌ-ٌ- تعریف روستا
روستا عبارت است از مجموعهای مسکونی برای جامعه کوچکی از روستائیان که معمولاً به عنوان یک واحد کشاورزی با یک نظام اقتصادی کم و بیش بسته، متکی به خود است.
روستا یا ده عبارت است از کوچکترین واحد تقسیمات کشوری در قلمرو جغرافیایی وسیع کشور و یا به عبارت دیگر، کوچکترین واحد محل تجمع و حیات انسانی در کشور است که واجد شخصیت سیاسی و موجودیت اداری در تقسیمات کشوری باشد.
روستا زیستگاه جماعتی از مردم د رخارج از محدوده شهرهاست که با مشخصات جمعیتی معین و به عنوان جامعهای مستقل و دارای هویت های خاص فرهنگی، تاریخی، امنیتی، جغرافیایی و اقتصادی، با اتکای بر نظام رهبری و مدیریت محلی، عرصه فعالیت های کشاورزی است. >1@
ویژگی های عمده روستا شامل موارد زیر است:
ٌ. روستا دارای مشخصات جمعیتی ویژه خود است.
ٍ. روستا یک جامعه مستقل است.
َ. روستا یک زیست بوم است.
ُ. روستا دارای هویت فرهنگی است.
ِ. روستا دارای هویت تاریخی است.
ّ. روستا دارای هویت جغرافیایی است.
ْ. روستا دارای حیات اقتصادی است.
َ. روستا دارای نظام رهبری محلی ناظر بر مدیریت امور مربوط به خود است.
ٍ-ٌ-ٍ- تعریف بوم های بیابانی
در لغت نامه های فارسی بیابان معادل " بی آبان بودن "، زمین پهناور ، دشت و صحرای بی آب و علف و غیر مزروع معنی شده است . بعلاوه، کویر بعنوان بخش های خاصی از بیابان شناخته شده و در سطحهای کوچک و بزرگ در نقاط مختلف مناطق خشک و حتی نیمه خشک کشور ما نیز وجود دارد. از نظر علمی، متخصصین محیط زیست و جغرافیا معتقدند که " در بیابان بارش کم است، - کمتر از ًِ میلیمتر در سال - و حتی امکان دارد که در طول سالها در بیابانها بارندگی صورت نگیردو اگر هم ببارد اغلب شدید و لحظه ای است . اما کویر به زمینهایی گفته می شود که آنچنان تحت تاثیر املاح محلول زیاد است که قابل رویش برای گیاهان زراعتی مانند گندم ،جو ، و دیگر محصولات زراعی نیست.با توجه به تعاریفی که از بیابان و کویر ارائه شد، سختی شرایط و نامساعد بودن برخی مناطق جغرافیایی نیز معلوم می شود . به همین دلیل و از نظر بوم شناسی و جغرافیا ، بعضی از مناطق جغرافیایی بویژه در مناطق خشک و بیابانی فلات مرکزی، کیفیتی از شرایط طبیعی برای زندگی و حیات موجودات زنده وجود دارد که غالباًبه عنوان شرایط سخت یا شرایط نامساعد زیستی از آن یاد شده است. کاربرد واژه سخت و نامساعد در اینجا به سرزمین هایی با شرایط خاص جغرافیایی و اقلیمی کره زمین اشاره دارند که در وضعیت بکر خود به راحتی موافق و مناسب سکونت و زندگی انسان نیستند .در میان مناطق نامساعد زیستی ، منطقه خشک و نیمه خشک از همه مهمتر است زیرااولاً وسعت آن خیلی زیاداست وثانیاً جمعیت بالنسبه زیادی در آن زندگی می کنند که به علت نامساعد بودن شرایط اقلیمی همواره با مسائل و مشکلات متعدد مواجه هستند.
ٍ-ٌ-َ- تعریف سیما و منظر
سیمای محیط، مجموعه ادراکات محسوس و ذهنیت انسان از محیط زندگی خود است. بدست آمدن ادراکات محسوس نتیجه تأثیر کلیت عواملی است که حواس انسان را متأثر میسازد. در عین حال شناخت از محیط در ترکیبی مادی، معنوی با ذهنیت و خاطرات افراد پدیده جدیدی خلق می کند که سیما نام دارد. ادراکات محسوس از سیما، مقولهای تنها در زمینه عناصر بصری بشمار نمی آیند، بلکه سرو صداهای محیط، بو و سایر عوامل تأثیر گذار بر حواس انسانی در شکل ذهنی آن ایفای نقش میکنند. به عبارتی سیمای روستا توسط تمامی دستگاههای دریافتی انسان دریافت میشود و از دریچه ذهنی ادراکی او عبور میکند و تصوری ذهنی عینی به نام منظر روستا شکلمیگیرد.
