مقاله زمینه گرایی کالبدی در خانه های سنتی ایران نمونه موردی روستای ابیانه

بخشی از مقاله

زمینه گرایی کالبدی در خانه های سنتی ایران نمونه موردی روستای ابیانه

چکیده

معماری و شهرسازی سنتی ما همواره درتعامل با معماری بومی و اطراف خود بوده است. معماری زمینهگرا بر زمین مداری و پیوند محیط با فضا تاکید دارد و با درک پیام بستر خود شکل میگیرد و در واقع پیامی را که بستر معماری به او انتقال داده به عینیت رسانده و طراحی میکند. در نتیجه ساختمان جزکوچک از طبیعت پیرامون خواهد بود. این متن درنظر دارد با استفاده ازروش تحلیلی ارتباط تک بناها با مقیاس محله ای و بررسی نحوه شکل گیری بناهای ابیانه با طبیعت اطراف و زمینه های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی روستای ابیانه از توابع شهرستان نطنز،که یکی از روستاهای هدف گردشگری کشور است به سوالات زیر پاسخ داده شود که آیا در معماری سنتی ایران زمینه گرایی به عنوان اصل طراحی فضاها لحاظ شده است ؟ کدام بعد طراحی معماری زمینه گرا در معماری سنتی ایران شاخص تر در نظر گرفته شده است؟ و آیا معماری زمینه گرا در بهبود هویت مکان موثر بوده است؟ نتیجه حاصل از این بررسی نشان می دهد که در طراحی خانه های سنتی (ابیانه) به عنوان بخش خردی از یک بدنه روستای ایرانی ، معمار و ساکنین، آشنایی کاملی با مفاهیم معماری زمینه گرا داشته اند و راهبرد زمینه گرایی، در طراحی و ساخت بناها قرار گرفته شده است و زمینه گرایی در ارتقا هویت مکان تاثیر بسزایی خواهد داشت.

واژه های کلیدی : معماری سنتی، زمینه، زمینه گرایی،کالبد، ابیانه

مقدمه

یکی از چالش های اصلی معماری امروز ایران بحران هویت در معمـاری اسـت و مباحـث بسـیاری از سـوی متفکـرین و منتقـدین معماری مطرح شده است و راهکار هایی برای رهایی از این وضعیت ارائه شده است .در این وادی »هویت فرهنگـی معمـاری را همـان ارزش هایی رقم می زند که تنها در بستر بناهای سنتی ادراک می شود، چرا که معماری به آن دلیل شکل می گیـرد تـا ارزشـها را در خویش بپروراند و کالبدی برآنها متصور شود که اگر چنین نبود معماری سنتی ایرانی فاقد ارزش می نمود. )«بمانیان،غلامی،رحمت پناه، .(56 :1389 اما اینکه چرا بین معماری سنتی ایران با معماری مدرن امروز تمایزی به نام هویت اتفاق افتاد در این نوشـتار نمـی گنجـد اما مثال های بسیار معماری سنتی ما که متاثر از ویژگی های فرهنگی و اقلیمی و کالبدی محیط بستر خود می باشد زمینـه تحقیـق را گسترش میدهد که چگونه معماری و شهرسازی سنتی ما اینچنین به مولفه های محیط اطراف خـود پاسـخ داده اسـت و در معمـاری معاصر امروز هویت معماری ایران را شکل داده است و تا آنجا که شهروند یک شهر مدرن بـه بحـران هویـت فرهنگـی و تـاریخی خـود اعتراف کرد و هویت معماری شهر را در بناها و محله های سنتی جستجو می کند. پس از گسترش معماری مدرن، منتقـدین( معمـاران پست مدرن ) اصول فلسفی و جهان بینی معماری مدرن را زیر سوال بردند . اگر نگاهی گذرا به مبانی و مفاهیم معمـاری پسـت مـدرن غرب داشته باشیم از نگاه آغازگر جنبش معماری پست مدرن » رابرت ونچوری، ، ساختمان ها نمی توانند همه دارای یک فرم و فلسـفه باشند.ونچوری سبک بین الملل را کاملا مردود می داند و به جای آن معتقد به زمینه گرایی است.یعنی هر بنایی باید بـر اسـاس زمینـه های فرهنگی، اجتماعی،تاریخی وکالبدی و شرایط خاص آن سایت و ساختمان طراحی و اجـرا گردد(قبادیـان، .(100 :1382 ونچـوری سعی می کرد تا مجددا ارتباط معماری و ساختمان ها را با هویت انسانی برقرار کند و پیشگام معماری زمینه گرا باشـد و معمـاری را از فرد گرایی و مصرف گرایی به سوی یک خرد جمعی محیطی سوق دهد، این مقاله با فرض اینکه معماری سنتی ما معماری شکل گرفته از محیط اطراف خود می باشد به سوالات زیر پاسخ می دهد که آیا در معماری سنتی ایران زمینه گرایی به عنوان اصل طراحـی فضـاها لحاظ شده است ؟ کدام بعد طراحی معماری زمینه گرا در معماری سنتی ایران شاخص تر در نظر گرفتـه شـده اسـت؟ و آیـا معمـاری زمینه گرا در بهبود هویت مکان موثر بوده است؟

زمینه

اما سوالی که پیش از بررسی موردی این تحقیق مطرح خواهد شد که معماری زمینه گرا که راهبرد طراحی با توجه به هویت انسانی باشد چگونه معماری است؟ زمینه (context ) در لغت به معنای مجموعه شرایط یا واقعیتهایی است که یک موقعیت یا شرایط را در بر میگیرد و همچنین به معنای شرایطی که چیزی در آن اتفاق میافتد و به شما کمک میکند تا آن را درک کنید.» مراد از زمینه همان متن بستر و محیطی است که معماری در آن شکل میگیرد و هم محتوا وشکل را در بر میگیرد. با این توصیف اگر زمینه را context در معماری بنامیم ،معمار زمینه گرا باید توجه بسیاری به عناصرمعماری موجود،کالبد،اقلیم و زمینه های فرهنگی و تاریخی سایت داشته باشد و با با توجه به موقعیت و دید ناظرین و ناظر(معمار) است که زمینه های گوناگون برای وی قابل مشاهده میباشد.)«گودرزی،بهرامی نژاد،سرداری، .(3 :1392 معماری زمینهگرا بر زمین مداری و پیوند محیط با فضا تاکید دارد و با درک پیام بستر خود شکل میگیرد و در واقع پیامی را که بستر معماری به او انتقال داده به عینیت رسانده و طراحی میکند. در نتیجه ساختمان جزکوچک از طبیعت پیرامون خواهد بود. در این نوع معماری هر بنایی بر اساس زمینههای فرهنگی اجتماعی تاریخی و کالبدی اقلیمی و شرایط خاص آن سایت و ساختمان طراحی و اجرا میگردد. »هر بنا یا شهر از عناصر مشخصی تشکیل میشود که آنها را الگو می نامیم، هرگاه توانستیم بناها را با توجه به الگوهایشان بشناسیم، روش خاصی برای نظر کردن به آنها در اختیار خواهیم داشت، روشی که تمام بناها و قسمت های مختلف شهر در آن همگون به چشم می آیند و همگی به رسته یکسانی از ساختارهای کالبدی تعلق

دارند)«الکساندر، .(10 :1386 در معماری زمینه گرا یافتن الگو مناسب از بستر خود شکل می گیرد و روشن است که آیتم های زمینه گرایی در سایت های مختلف متفاوت است و هرپدیده در محیط پیرامون خود تاثیر میگذارد واز آن تاثیر میگیرد ودر تعامل با یکدیگر هستند به طور مثال در زمینه گرایی اقلیمی مناطقی با توپوگرافی دارای پستی و بلندی زیاد همچون اغلب شهرهای مناطق کوهستانی، زمینه میتواند طیف وسیعی از مناظر بصری از پلان و دید پرنده گرفته تا نما و دید ناظر تغییر نماید ، در صورتیکه شاید این تغییرات در شهرهایی با توپوگرافی نسبتاً هموار بسیار متفاوت باشد. در این شهرها همچون شهرهای کویری عمدتاً نمای بناها و اقلیم میتواند
زمینه باشد.
مبانی نظری زمینه گرایی

»با شروع معماری مدرن توجه به زمینه کمرنگ تر شد و معماران مدرن با این نگاه که توجه به بافت و زمینه باعث رکود و ناموفق شدن یک طرح معماری خلاقانه است، خواستار زندگی در خانه های جدید با کالبد جدید وشهرهای مدرن یکنواخت شدند و گاها ساختمان هایی طراحی کردند که گویی در یک خلا بصری قرار خواهد گرفت. از همه مهمتر اینکه معماری زمینه گرا خواستار حفظ وضع موجود نبوده و مشوق حفظ مومیایی کردن شهرهای قدیمی نمی باشد.)« برولین برنت، .(6 :1386 بسیاری از گرایشات پست مدرنیسم ناگزیر به طراحی زمینه گرا شدند ، پست مدرنیسم تنوع، رجعت تاریخی ، نمادگرایی و تزئینات را به معماری بازگردانده بود و معماران زمینه گرا از نظر پست مدرنها باید در فرم و عملکرد شرایط زیر را لحاظ نمایند:».1 خصوصیات فرهنگی- اجتماعی- تاریخی-اقتصادی افراد که از آن ساختمان استفاده میکنند. .2 خصوصیات شهری- خیابان- میدان - کوچه ومغازه .3 شرایط اقلیمی - رطوبت-سرما-گرما-جنگل وصحرا .4 نحوه زندگی روزمره اهالی ساختمان- نیازهای آنها- پیش زمینههای ذهنی انها در رابطه با فرمهای زیستی)«قبادیان، .(100 :1382 معماری زمینهگرا به ضرورت توجه به محیط پیرامون اثر معماری تاکید دارد و بر این باور است که توازن میان معماری ومحیط میتواند هم برای خود اثروهم برای زمینه، عاملی موثر وتقویت کننده باشد. زمینهگرایی الگویی است برای خلق محیط مطلوب تر لذا شناخت وآگاهی بیشتر ودرکی عمیق تر نسبت به زمینه ومحیط برای معماران وطراحان امری ضروری واجتناب ناپذیر است. معماری زمینه گرا در معماری سنتی ایران تلاشی است برای نشان دادن توان محیط مطلوب بصری در مقیاسی کلان تر که زمینه های ظهور یک معماری پایدار خواهد بود. مقیاس زمینهگرایی دو جهت خرد وکلان بسط میابد اما در معنای کلی میتوان گفت که آغاز زمینهگرایی محله است. زمینهگرایی در مقیاس کلان به منطقه گرایی میرسد ودر مقیاس خرد به حال و هوای درونی بنا توجه دارد. اما وجه جهانی منطقه گرایی نیز از حد منطقه فراتررفته وبعدی جهانی مییابد بدین سان معماری زمینهگرا خود را اگرچه عمیقا در مکان فرو میبرد اما حس مکان را در تجربه مشترک ساکنین آن محله یا افراد غیر ساکن محله نیز قرار می دهد.جهت تبیین ابعاد زمینه گرایی در معماری، ارکان آن می بایست دسته بندی و مشخص گردد.

زمینه گرایی اقلیمی

توجه به اقلیم زمینه وفاکتورهای اقلیمی که در آن طراحی معماری صورت می گیرد میتواند در راستای معماری پایدار باشد. دقت به این مهم، استفاده از نیروی طبیعی نظیر خورشید باد و آب و ... به حداکثر میرساند و استفاده از منابع فسیلی که در اطراف سایت نیز محدود باشد را به حداقل میرساند لذا توجه به فاکتورهای اقلیمی منطقه نظیر خصوصیات اقلیمی هر زمینه مانند؛ باد- باران-تغییرات دمای هوا در شب و روز – دمای هوا- جریان هوا- وضعیت آسمان- تابش آفتاب و غیره امری ضروری است. اما نکته بارز در شکل گیری یک معماری زمینه گرا موفق، تعامل و وحدت زمینه گرایی اقلیمی با زمینه گرایی کالبدی است و نمی توان آنها را از یکدیگر متمایز کرد و طراح راهبرد های طراحی اقلیمی در عملکرد و نمای اثر نیز لحاظ می کند.

زمینه گرایی کالبدی

کالبد اثر رویکرد نگاه معمار می باشد و با بررسی نمای یک بنا می توان دریافت که آیا طراحی مبتنی بر زمینه گرایی شکل گرفته است یا خیر ؟ بافت های بصری اساسا از جزئیات خرد مقیاس( آرایه ها ) و عملکرد شکل گرفته است پس در زمینه کالبدی بافت خود می توان عناصری چون فرم وشکل،مقیاس،چشم اندازها و پرسپکتیو،توپوگرافی محل،تناسبات، جزیات مصالح، بافت،رنگ ها،هندسه، دسترسی ها،جهت گیری، وضعیت پوشش گیاهی مورد توجه قرار گیرد و در بافت شهری شامل میزان تراکم بناها،خیابانها وپیاده روها و نسبت آنها با یکدیگر،جنس مصالح،ترکیب بندی مصالح،ترکیب احجام و فرمها در کنار یکدیگر،سازماندهی فضاها،همجواری بناها با یکدیگر،پیوند بناهای قدیمی و جدید،خط آسمان،خط زمین و نوع اتصال به زمین را مورد بررسی قرار داد.(C. Gaines ،.(21 :1980

زمینهگرایی تاریخی – فرهنگی

هویت هر بنا یا شهر ضرورتا حاصل رویداد هایی است که غالبا و مکررا در آن اتفاق می افتد .( الکساندر، .(50 :1386 شواهد تاریخی معماری وشهرسازی گویای این است که در گذشته معماری وشهرسازی با نگاه به سابقه تاریخی بنا و رویداد های آن شکل گرفته است و تغییرات معماری آن نیز با رعایت اصل پیوستگی و کثرت در وحدت بنا اتفاق افتاده است. میلیون ها توریستی که هر ساله از شهرهای قدیمی جهان دیدن می کنند تنها شیفته ی جنبه های تاریخی آن نیستند بلکه زیبایی کالبد این شهر ها آنها را جذب کرده است، زیبایی که عمدتا به خاطر همگونی بصری این شهرها است (برولین، .(18 :1386 و چنین به نظر میرسد که همنشینی سبک های مختلف معماری با احترام به سبک های گذشته تلاشی بوده است که معماران جهت ارتباط سبک جدید با پیشین خود انجام داده اند و نسل های متوالی از یک الگوی زیبایی شناختی پیروی کرده اند. به طور مثال مسجد جامع اصفهان که موزه سبک های مختلف معماری است به یک موجودیت کالبدی واحد و منسجم بدل شده و با توجه به ساخت و تکمیل قسمت های مختلف در قرن های متفاوت و حکومت های مختلف در کلیات اثر هماهنگی و تعادل دیده می شود که نشان از تلاش معماران دوره های مختلف برای حفظ این پیوستگی کالبدی بوده است. پس معماری سنتی با گرایش به سمت پایداری بوم شناختی و اجتماعی با احترام و توجه به منابع طبیعی وتاریخی و حفظ آن برای آیندگان شکل گرفته است. توجه به تاریخچه سایت می تواند به معمار کمک کند که اشتباهات گذشتگان را در مواجه با خطرات احتمالی نابودی بنا تکرار نکند و از تجربیات سبک های گذشته در مواجه با نیروهای زوال ناپذیری همچون آفتاب و باد استفاده نماید و از آنها برای بهبود بخشیدن به شرایط فضای زیستی استفاده کند. وابستگی های فرهنگی - اجتماعی هر بوم از خصلت های اساسی معماری زمینه گرا میباشد و شاخص بررسی بناها در اینگونه از معماری نه شاخص هایی جهانی و جهانشمول ، بلکه شاخصهایی بومی و منطقه گرا محسوب میشود. توانایی معماری زمینه گرا در برآورده نمودن نیازهای انسانی در ابعاد گوناگون میتواند به عنوان یکی از شاخصه های مهم در بررسی معماری زمینه گرا باشد.روابط فرهنگی و اجتماعی و سیستم اقتصادی یک شهر تا حدود زیادی می تواند در تعریف زمینه موثر باشد چرا که معمار نمی تواند بدون توجه به این شرایط کالبد پر هزینه و غیر بومی و عملکردی جدا از نحوه زندگی افراد منطقه تحمیل کند و انتظار گسترش زمینه را داشته باشد. در ادامه مطلب جهت تبیین ابعاد زمینه گرایی کالبدی روستای ابیانه شهرستان نطنر استان اصفهان به عنوان مثالی خرد مورد بررسی قرار گرفته است.

تجلی زمینه گرایی در روستای ابیانه
زمینه گرایی تاریخی و فرهنگی روستای ابیانه

آبیانه روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان نطنز در استان اصفهان است این روستا در 40 کیلومتری شمال غربی نطنز، در دامنه کوه کرکس است. این روستا یکی از بلندترین نقاط مسکونی در ایران است.ارتفاع از سطح دریا در این روستا 2222 متر میباشد.
به اعتبار معماری بومی و بناهای تاریخی پُرتنوعش، از روستاهای مشهور ایران است. ابیانه با آب و هوای معتدل، دارای موقعیت طبیعی مساعدی است. این روستا در تاریخ 30 مرداد 1354 با شماره ثبت 1089 بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست و جمعیت آن براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1390، 294 نفر 173)خانوار) بودهاست.در زبان محلی به ابیانه، ویونا (Viuna) میگویند. وی((Vi به معنای بید و ویانه (Viyane) بهمعنای بیدستان است. (ابیانه در گذشته بیدستان بودهاست) در طول زمان ویونا به ابیانه دگرگون شدهاست.(ارشدی، .(43 :1388 ابیانه نقش تجاری نداشته و مردم آن تنها از راه کشاورزی و دامداری امرار معاش می کنند و به دلیل دور بودن از شاهراه های اصلی حس ذخیره اندوزی و صرفه جویی به علت نداشتن زمین کافی برای کشاورزی ناچار بودند و همین نیاز در شکل گیری فضاهای انبار و طویله و گسترش آنها در توسعه خانه های روستا موثر بوده است وهمچنین خانه ها با توجه به نیاز اقتصادی و معیشتی ساکنین آن شکل گرفته است.ابیانه جز آن دسته از روستاهای کمیابی است که امروز در کشور ما یکپارچگی و وحدت خود را چه از فرم لباس، زبان، و گویش و آداب و رسوم حفظ کرده اند و معماری بومی آن نیز به دلیل عدم تغییر نحوه زندگی مردمان ساکن در روستا ویژگی های گذشته خود را حفظ کرده است (شاطریان، (492 :1392 لباس سنتی آنها، هنوز هم میان آنها رواج دارد و در حفظ آن تاکید و تعصب از خود نشان میدهند، در مردان شلوار گشاد و درازی از پارچه سیاه و در زنها پیراهن بلندی از پارچههای گلدار و رنگارنگ است. علاوه بر این، زنهای ابیانه معمولاً چارقدهای سفیدرنگی بر سر دارند ابیانه سالانه حدود 50000 نفر گردشگر دارد. که بیشترین میزان آن در طول دوره 15 روزه جشنواره گل و گلاب کاشان است و مراسم تاسوعا و عاشورا و عید نوروز است.(شاطریان، (490 :1392

زمینهگرایی اقلیمی - کالبدی ابیانه

اقلیم دره ابیانه ترکیبی از آب و هوای مدیترانه است و در این منطقه اساسا بارندگی در فصل زمستان و اغلب به صورت ریزش برف است و در تابستان هیچ بارشی صورت نمی گیرد و منطقه ای که روستای ابیانه در مرکز آن قرار دارد حوضه آبریز(برزرود) در بر می گیرد و شرایط آب و هوایی خشک و نمیه خشک است )« ارشدی ابیانه ای، .(87 :1388 معماری بومی ابیانه به صحیح ترین شکل به زمینه گرایی اقلیم (معماری بومی مناطق گرم و خشک ) توجه کرده است که موارد زیر که موثر در شکل گیری کالبد بنا بوده است بدین شرح است: موقعیت و استقرار بافت روستا بشکل خطی است و در امتداد نهر منشعب از چشمه دو آبی میباشد. باغات و کشتزارها در جنوب نهر جای دارند که با استفاده از شیب زمین، براحتی میتوانستند از آبهای سطحی بهره مند شوند گسترش روستا به صورت شرقی Bغربی است.توسعه روستا از شمال به علت شیب بسیار تند و وجود ارتفاعات و از طرف جنوب به واسطه وجود باغات و اراضی کشاورزی تقریبا غیر ممکن بوده و نظر به نیاز زمین های قابل کشت و محدود بودن آن ، تمامی اراضی مسطح در دو سمت رودخانه به آن اختصاص داده شده و آنچه از زمین بر حاشیه شیبدار دره باقی مانده ، نحوه استقرار خانه ها و فضای عمومی را تعیین می کند.(تصویر(1

تصویر:1 نحوه استقرار بافت روستا، (ماخذ: معماریان، (1384

جهت گیری ساختمان ها رو به قبله می باشد و افزایش جمعیت موجب گسترش روستا شده است. روستا به سه محله تقسیم شده که در قسمت جنوبی نهر محله یسمان و در قسمت شمالی نهر محله پل ودر بخش شرقی روستا، محله هرده واقع شده است

5

(شاطریان، .(493 : 1392گسترش روستا بر روی شیب کوه، باعث شده که از وزش بادهای شدید در امان باشد. این مسئله برای محفوظ نگاه داشتن بناها در مقابل فشارهای جانبی وهمینطور کنترل حرارت و امنیت منطقه در هنگام حملات دشمن، نقش مهمی دارد. زمینهای ابیانه از جنس سنگی یا رسی است و این مسئله باعث میشود که آبهای سطحی جذب زمین نشده و در بستر رودخانه جاری شود و مورد استفاده کشاورزی و باغداری قرار گیرد.)«شاطریان، .(490 :1392 استفاده از دیوارهای بیرونی با مصالح خشتی و پی سازی سنگ لاشه که دارای ظرفیت حرارتی زیادی است و استفاده از خاک سرخ و کاه برای اندود درون و بیرون،که به دلیل چرب بودن و عدم انتقال رطوبت و جذب انرزی خورشیدی ، دوام خوبی دارد وهمچنین در دسترس بودن معدن این خاک در منطقه، مصالح پوشش نمای جداره ها را تامین کرده است. سقفهای مسطح چوبی به دلیل اعتدال نسبی هوا و جنس چوب و استفاده از گیاه چزه و کاه بعنوان عایق رطوبتی و حرارتی بر روی آن پوشش بام منطقه را شکل داده است که با ویژگی معماری بومی مناطق گرم و خشک مطابقت دارد(کسمایی، (89 :1382 تراکم و فشردگی پلان خانه ها و چند عملکرده بودن فضاهای داخلی ، مانند فضاهای زمستان نشین و تابستان نشین و همچنین استفاده از روزنه های کوچک جهت نورگیری میزان تبادل حرارتی از طریق جداره خارجی در فصول مختلف به حداقل رسانده استساختمانهای. روستا معمولاً دو تا سه طبقه ارتفاع دارند و نحوه قرارگیری خانه ها در شیب کوه موجب شده که از طبقه دوم به بالا منظره زیبای دره مشاهده شود، علاوه بر آن تابش بیشتر نور خورشید و جریان هوا به تهویه و مطبوع شدن هوای فضاهای داخلی در طبقات بالاتر کمک می کند.