بخشی از مقاله
چکیده
بخش تعاونی در کنار بخشهای خصوصی و دولتی، یکی از سه بخش اصلی اقتصاد کشور محسوب میشود. این بخش نقش مهمی در کاهش شکاف ساختاری- نهادی و کارکردی- عملکردی بین بخشهای مذکور و در نتیجه، ظرفیتسازی برای توسعه پایدار ملی ایفا میکند. با توجه به اهمیت بخش تعاون به عنوان یکی از ارکان اقتصاد کشور، در این مقاله تلاش شده است تا مبانی نظری و مفهومی ترویج تعاون معرفی شود. با وجود گسترده بودن مفهوم، کارکرد - حوزههای تحت پوشش - و ساختار ترویج - ماهیت نهادی، تنوع عرضهکنندگان، و ساختار تشکیلاتی و غیره - ، آن صورت یا شکلی از ترویج که در اقصینقاط جهان، از جمله در ایران بطور رسمی و نهادمند استقرار یافته است، همانا ترویج کشاورزی است.
از اینرو، در این مقاله تلاش شده است تا با رویکردی قیاسی به معرفی ارکان و اصول و مولفههای معمول نظامهای ترویجی و تعمیم آنها به گستره کارکردی تعاون - تعاون به عنوان یک حوزه فعالیت ترویج - پرداخته شود. در این مقاله، مفهوم، فلسفه، اصول، اهداف، کارکرد، مخاطبان، ساختار تشکیلاتی و محیط پیرامونی ترویج تعاون تشریح شده است و رهیافت کارآفرینی گروهی بسان رهیافتی مناسب برای ترویج تعاون معرفی شده است. در پایان نیز با ارایه دو الگوی مفهومی از ساختار و کارکرد ترویج تعاون، سودمندیها و اقداماتی برای استقرار نظام ترویج تعاون مطرح شده است.
واژه های کلیدی: تعاون، ترویج تعاون، نظام ترویج، نظام ترویج تعاون
مقدمه
بخش تعاونی در کنار بخشهای خصوصی و دولتی، یکی از سه بخش اصلی اقتصاد کشور محسوب شده که بسان بخش سومٍ نقش مهمی در پرکردن شکاف ساختاری B نهادی و کارکردی B عملکردیَ بین بخشهای مذکور، همگرایی کارکردی این بخشها و در نتیجه، ظرفیتسازی برای توسعه پایدار ملی بر پایه شکوفاسازی اقتصاد مردمی در ابعاد مختلف و یکپارچه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیرساختی، نهادی، مدنی و غیره ایفا میکند. بنا بر پژوهشهای صورت گرفته، توسعه بخش تعاون و تشکلهای تعاونی نیازمند توسعه زیرساختها، حمایتهای قانونی و سیاستی دولت، دسترسی به اعتبارات، مشارکت اجتماعی و رواج فرهنگ تعاون و همیاری، جذب نیروی متخصص، بهرهگیری مناسب از منابع تولید، مدیریت اثربخش و دسترسی به خدمات آموزشی و ترویجی است - ابراهیم زاده و بریمانی، 1384؛ اتحادیه بین المللی تعاون، 1375؛ انصاری، 1374؛ شیرانی، 1368؛طالب، 1376؛ میرزاخانی، . - 1380
از این بین، مورد اخیر یعنی عرضه خدمات آموزشی و ترویجی به تعاونگران میتواند به فرهنگسازی و جلب مشارکت آحاد مردم به فعالیتهای تعاونی، ارتقای دانش، بینش و مهارت تعاونگران از طریق آموزشهای غیررسمی و ترویجی، انتقال فناوری، ارایه خدمات مشاورهای به منطور ارتقای بهرهوری و کارآفرینی، ارایه اطلاعات و تسهیل ارتباط بین شبکههای تعاونی از طریق رایزنی و تسهیلگری منجر شود. امروزه ترویج به عنوان یک علم بین رشتهای با کاربردی وسیع در سطح جهان شناخته شده که برای خود فلسفه، نظریهها، اصول، مفاهیم، اهداف و ساختار مشخصی دارد. ترویج که در ابتدا به عنوان یک نظام آموزشی غیر رسمی مطرح است، نقشهای خود را به حیطههای دیگر نیز گسترش داده و توسعه منابع انسانی، انتقال فنآوری، توانمندسازی محلی و سازماندهی تشکلهای مردمی را در دستور کار خود دارد.
توسعه بخش تعاون یکی از این عرصهها میباشد - فاضلنیا، . - 1386 بواقع، ترویج تعاون مبین فعالیت ترویج در عرصه تعاون یا همافزایی دو پدیده ترویج و تعاون است. نظام ترویج تعاون خدماتی از جنس آموزش، مشاوره، تسهیلگری، اطلاعرسانی و سایر خدمات حمایتی از جنس ترویج را شامل میشود که به تعاونگران ارایه میشود و آنها را برای پیشبرد امور تعاون در چارچوب توسعه تعاونیها در زمینهها و حوزههای مختلف فعالیتی یاری میدهد.نظام ترویج تعاون مبین رویکردی سیتمی به ترویج تعاون، مولفه های شاکله، پیوندها و محیط پیرامون است. در زبان عامه، اشیاء، پدیدهها و پدیدارهای مختلف را میتوان به عنوان یک سیستم در نظر گرفت و بر این اساس هر چیزی میتواند یک سیستم باشد.
هر چند چنین نیست و اگر چنین بود، مفهوم سیستم بیفایده بود. اگر امکان تمایز " سیستم ها" از "غیرسیستمها" وجود نداشت این مفهوم کارکردی پیدا نمیکرد. بنابراین چنانچه تمایز، در برگیرندهی ویژگیهای مهمی تفکیککننده و تشخصیدهنده و شناسا نباشد، ایجاد آن ارزشمند نخواهد بود. آنچه اساساً اهمیت دارد، ویژگیهای سیستم است که آنها را میتوان در این جمله خلاصه نمود" رفتار تمامگرایانه در پاسخ به محرک وارد شده به هر جزء". بنابراین مجموعهای از اجزاء نامربوط، یک سیستم را تشکیل نمیدهند - اسپدینگ، . - 1979 پایه و اساس اندیشه رهیافت سیستمها مبتنی بر این دیدگاه مفهومی فلسفی است که جوهره یا پدیدههای هستی متشکل و مرتبط بنام سیستمها دارای خواصی است که از عملکرد ماهوی تعابیر میان اجزاء و عناصر تشکیلدهنده آن به وجود میآیند.
به عبارت دیگر عناصر مشخص - وقایع، اشیاء - تحت شرایطی خاص در مجاهدت هم و تعامل با یکدیگر قرار گرفته و از تنشهای حاصله از تفاوت میان آنها از طریق سازوکار تعاملات آنها به خواصی تبدیل میگردند که مخصوص و منحصر به آن سیستم است. این خواص حادث نه در اجزاء و عناصر تشکیلدهنده آن وجود دارد و نه از طریق این اجزاء و عناصر میتوان به این خواص پی برد . - Bawden,1993 - هنگامی که از نظام ترویج تعاون سخن به میان میآید، بر همگرایی سه مفهوم - الف - نظام - به مثابه یک چارچوب - ، - ب - ترویج - به مثابه ساختکار - و - ج - تعاون - به مثابه بافت، زمینه و محتوا - تاکید میشود.
برخی ترویج را بسان یک الگو یا مدل اقدام توسعهای یا مداخلهگری در نظر گرفتهاند، برخی دیگر از مفهوم نظام برای اندیشهورزی نظام مند در خصوص مکتب ترویج بهره گرفتهاند و برخی دیگر، مفهوم رهیافت و نظام را یکسان بکار بردهاند.از منظر سیستمی، ترویج یک نظام میباشد که از اجزای بهمپیوستهای تشکیل شده است که هر کدام ارتباط خاصی با هم و با کل مجموعه دارند و هر تغییر در یکی از اجزا سایر اجزا را تحت تاثیر قرار میدهد. هر نظام دارای یک ساختار تشکیلاتی، رهبری، پرسنل، تجهیزات و امکانات و طرحی با هدفهای غایی و نیز روشها و فنون برای اجرای آنها و سرانجام دارای روابطی با سایر سازمانها و مجامع گوناگون و با مخاطبان ویژه خود میباشد - شعبانعلی فمی، . - 1383
نظام خدماترسانی ترویج، نظامی است که از طریق خدماترسانی در قالب خدمات چند منظوره اعم از آموزشی، مشاورهای، اطلاعرسانی، حمایتی و هدایتی در جهت بهبود وضعیت جامعه مخاطب عمل میکند. ساماندهی خدمات ترویجی نیازمند دیدگاهی نظام مند میباشد تا در پرتو آن، ساختار و کارکرد ترویج در قالب مولفههای متعامل و چارچوب یا فرآیند عملیاتی منسجم مورد توجه قرار گیرد. پر واضح است که یک نظام ترویجی در یک بستر نهادی توانمندساز و تکثرگرا شکل میگیرد - کرمی و فنایی، - 1373 و خود بسان یکی از عناصر شبکه نهادی گستردهتر، همانند شبکه توسعه بخش تعاون، عمل مینمایند و در عین نهادینه بودن کنشها و کارکردها و ساختمند بودن تشکیلات و ساختار مربوطه، با سایر نهادهای فعال در ارتباطی تعاملی میباشد.
شناخت مولفههای تشکیل دهنده یک نظام، نخستین گام اساسی در طراحی، مدیریت و ارزیابی آن نظام به شمار میرود. در این خصوص، گارفورث - Garforth,1993 - مولفههای اساسی نظام ترویج را به شرح زیر برشمرده است: روشها و رهیافتهای ترویجی؛ ساختار سازمانی، رویههای مدیریتی و سبکهای رهبری؛ محتوا و حیطههای موضوعی مورد نظر برای توسعه فناوری، ارایه پیام ها و توصیهها، خدمات مشاورهای، آموزش و تسهیلگری؛ فرآیند برنامه ریزی؛ آموزش مروجان و توسعه حرفهای پرسنل ترویجی؛ و تعاملات مربوط به نظام دانش، اطلاعات و فناوری، نظیر رابطه با نظامهای تحقیقات و آموزش، بهرهبرداران و غیره.
اگر چه انواع مختلفی از نظامهای ترویجی وجود دارد، اما تقسیم بندی آنها به دو دسته اساسی، مفید خواهد بود: یکی نظام عرضه کننده ترویج و دیگری نظام کسب کننده ترویج. بسیاری از کشورها، نمونههایی از هر دو نظام را دارا هستند - آکسین، . - 1988 ایده اصلی نظام ترویج عرضه کننده این است که پیکره ای از اطلاعات وجود دارد که مخاطبان به آن نیاز دارند و نظام ترویج یا در بر دارنده اینگونه اطلاعات است و یا میتواند آنها را به دست آورد. بر این اساس هدف ترویج ارائه اطلاعات به مخاطبان میباشد.
در عین حال، اینگونه نظامهابه لحاظ تشکیلاتی معمولاً تقریباً همیشه بخشی از ساختار وزارت کشاورزی میباشند. اما در نظام ترویج کسب کننده، ایده اصلی این است که گروههای سازمان یافته مخاطبان ترویج، تلاش میکنند تا اطلاعات مورد نیاز خود را فراتر از نظام محلی خود کسب کنند - کرمی و فنایی، . - 1377با این اوصاف، اگر از زوایه ارایه خدمات ترویجی توسط تشکیلات مستقر در بخش تعاون به تعاونیها نگریسته شود، در این صورت نظام ترویج تعاون نوعاً یک نظام عرضه کننده است. اما با توجه به خصلت سامایافتگی گروههای هدف ترویج تعاون در قالب تعاونیها میتوان اذعان داشت نظام ترویج تعاون ذاتاً یک نظام کسبکننده است.صاحبنظران امر در ترسیم یک نظام ترویجی به مولفههای شاکله و پیوندهای درونی و بیرونی بین آنها پرداختهاند.
بواقع، یک نظام ترویج اثربخش متشکل از ارکان یا مولفههایی است که به مثابه عناصر وجودی نظام عمل نموده و بدون آنها کارکردهایی ترویجی امکانپذیر نمیباشد. این مولفهها عبارتند از: مبانی نظری ترویج - فلسفه، اصول، اهداف و راهبردها - ، مخاطبان، محتوای برنامههای ترویجی، مدیریت و سازمان - تشکیلات ترویج - ، عاملین اجرایی، روشهای ترویج و عوامل پیرامونی. در کتاب "مرجع ترویج" نظام ترویج اینگونه تعریف شده است: هر نظام ترویج یک ساختار سازمانی دارد که ساماندهنده عناصر رهبری و مدیریت اداری، منابع انسانی، وسایل و تجهیزات و تسهیلات، مقصود و برنامه هدفمند، روشها و تکنیکهای اجرایی، همبستگی با دیگر سازمانهای دولتی و موسسات ذیربط، و ارباب رجوع است. علاوه بر این محیط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و فیزیکی پیرامون این نظام در تقویت یا تضعیف آن تاثیرگذار است - مریدسادات، . - 1385
در این خصوص میرزایی و همکاران - 1386 - در ارزیابی نظام ترویج کشاورزی ایران، پنج مولفه کلی، شامل فعالیتهای ترویجی، ساختار تشکیلاتی، ارزشیابی و نظارت، پیوند با سایر موسسات و برنامهریزی را به عنوان مولفههای نظام مزبور معرفی نمودهاند. به باور نیلز رولینگ، عوامل نظام ترویج عبارتند از: اهداف نظام، گروه هدف یا ارباب رجوع، خدمات ترویجی عرضه شده، روشهای ارتباطی و سازمان و وسایل کار. برخی دیگر نیز از اهداف، عامل تغییر، ارباب رجوع، کانالها و یا روشهای ارتباطی و استراتژی تغییر به عنوان مولفههای تشکیل دهنده یک نظام ترویجی یاد کردهاند - زمانی پور، . - 1373
اگر چه اتفاق نظر کاملی در خصوص عوامل یا مولفههای نظام ترویج وجود ندارد، با اینحال ستاد تدوین نظام ترویج ایران در وزارت جهاد سازندگی سابق با تاسی به نظریه رولینگ - تجلی ترویج در قالب سیستمی متشکل از اهداف، گروههای هدف، محتوا، روشهای ارتباطی و سازمان و سازوکار - و با مرور پژوهشهای صورت گرفته داخلی و خارجی هفت رکن یا مولفه اساسی زیر را برای نظام ترویج برشمرده است: زیربناهای نظری، مخاطبان نظام ترویج، محتوای برنامهها، عاملین اجرایی، سازمان و تشکیلات، روشها و فناوری آموزشی و فرآیند نشر نوآوریها، عوامل اقتصادی، اجتماعی، محیطی و فرهنگی محیط بر نظام ترویج - بختیاری فرد و همکاران، . - 1384
با توجه به تعاریف فوق، یک نظام ترویجی را به شیوههای گوناگون و از نظرگاههای مختلفی میتوان تعریف نمود. با مرور و جمعبندی دیدگاههای صاحب نظران امر می توان بیان داشت که نظام ترویج تعاون مجموعه ساختکاری انسجامیافته و نهادمند، متشکل از مولفههای چندگانه مرتبط با هم، شامل مبانی نظری و فلسفی، جهتگیریهای راهبردی و سیاستی، برنامههای مدون،
