بخشی از مقاله
چکیده
حفاظت از میراث فرهنگی برای تعادل بخشیدن به حیات انسانها، دستیابی به توسعه پایدار و سازمان یافته، که روند تکامل تمدن بشری را در پی خواهد داشت از اهمیت بالایی برخوردار است. به همین دلیل یک بسیج عمومی، جهانی، دولتی و مردمی را می طلبد. موضوع حفاظت از میراث فرهگی در روستاهای منطقه اورامانات به لحاظ وجود منظر فرهنگی بسیار غنی در آن از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است و این اهمیت به حدی است که جایگاه و نقش یاد شده به مثابه عامل موثر در منطقه می تواند منجر به پویایی و توسعه پایدار در منطقه گردد و یا بالعکس آن می تواند منجر به بازدارندگی و بروز مسائل و مشکلات عدیده ای در پیشبرد فرایند توسعه پایدار گردد.
این مقاله در صدد تبیین حفاظت از میراث منظر فرهنگی اورامانات می باشد، که با واسطه بافت با ارزش و دست نخورده خود، شیوه زیست مردمان منطقه و سازگاری آنها با طبیعت و نقش این موارد در توسعه پایدار روستاهای این منطقه موثر انجام گرفته است. در این مقاله از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی استفاده شده و بر آن است تا با اشاره مختصری به موضوع میراث فرهنگی، توسعه پایدار، شناخت و ارتباط ما بین این دو موضوع پرداخته شود. روش گردآوری اطلاعات بر اساس مطالعات کتابخانه ای و پژوهش های میدانی صورت پذیرفته است.
واژه های کلیدی:میراث فرهنگی، حفاظت، منظر فرهنگی، توسعه پایدار، منطقه اورامانات
مقدمه
حفاظت از میراث فرهنگی در عصر حاضر که دوران مبارزه با تخریب، نابودی و آلودگی های زیست محیطی است یک ضرورت حیاتی بشمار می رود، انجام چنین کاری منافع اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی بسیار زیادی دارد که به عنوان عامل اصلی و موثر نقش خود را در ایجاد و برقراری توسعه پایدار ایفا می کند. امروزه به دلیل پیشرفتهای حاصل از علم و تکنولوژی و صنعت پیامدهای ناگواری برای میراث فرهنگی بشری که سالیان متمادی زمان جهت به وجود آمدن آن صرف شده به وجود آمده است. تخریب میراث گذشتگان آینده باعث بی هویتی و سرگردانی نسل آینده خواهد شد.
یکی از مهمترین مواردی که در خصوص میراث فرهنگی مورد بررسی قرار دارد بحث منظر فرهنگی می باشد که با توجه به گستردگی این مفهوم، آنچه لازم است در این حیطه مورد توجه قرار گیرد، وابستگی منظر فرهنگی به دگرگونی مداوم و پویایی زمان و مکان است که تمامی عامل ها و پدیده های مربوطه را شامل می شود. در نوشتار حاضر منطقه اورامانات استان کردستان جهت مطالعه انتخاب شده است. این منطقه که هدیه ای از اندیشه و دانش بومی گذشتگان است به بشری امروزی؛ که به عنوان اندوخته ای از باورها و اعتقادات خاص مردمان این منطقه و موزه ماندگار و زنده برای انسان این نسل در این دوران می باشد. علاوه بر وجود منظر فرهنگی بسیار بکر آن شرایط توسعه و پیشرفت جوامع در این منطقه بسیار سریع در حال پیشروی می باشد و به همین دلیل حفاظت صحیح در راستای توسعه پایدار، عملی ضروری می باشد تا از نابودی و تغییرات بازگشت ناپذیر به این منظر فرهنگی و آثار فرهنگی ان جلوگیری شود.
اهمیت و ضرورت تحقیق
موضوع حفاظت از میراث فرهگی - منظر فرهنگی - در روستاهای منطقه اورامانات به لحاظ موقعیت و شرایط مناسب آن که می تواند در آینده نزدیک در لیست ثبت جهانی آثار یونسکو قرار گیرد از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است. منابع و فرصتهای بیشماری در روستاهای منطقه اورامانات به دلیل کم توجهی به میراث منظر فرهنگی این منطقه از دست می رود که در واقع حفاظت از این میراث و نگهداشت آن می توانند سبب توسعه متوازن در بخش های اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی در روستاها از جمله گردشگری، صنایع دستی و غیره گردد.
روش تحقیق
روش تحقیق در مقاله پیش رو، از نوع توصیقی- تحلیلی است. اطلاعات پایه براساس مطالعات کتابخانه ای و پژوهش های میدانی گرداوری شده است. با توجه به کمبود اطلاعات، تنها منابع موجود مورد استفاده، اسناد تاریخی و شواهد منظر فرهنگی - کالبد معماری، چشم اندازهای طبیعی و انسانی، فرهنگ عامه و.... - روستاهای منطقه اورامانات می باشد. بنابراین همگام با پژوهش های میدانی از مطالعات کتابخانه ای و استفاده از مقالات انتشار یافته مرابط با این موضوع یاداشت برداری شده است.
مبانی نظری پژوهش حفاظت
هر فعالیت حفاظتی زمانی صورت می گیرد که شئ یا مکان ارزشمند و از این رو تصمیم گیری درباره درمان و مداخله در اثر، پیرو این ارزش است. این در حالیست که اهداف فلسفی حفاظت میراث فرهنگی را می توان در سه حوزه بارز عملکردی طبقه بندی نمود که عبارتند از: نخست " آشکار سازی" 1دوم " ارزیابی" 2و در نهایت " صیانت".3 بطور کلی ، حفاظت در معنای فلسفی به معنای نگهداشتن و حفظ حقیقت اثر و جلوگیری از نابودی آن است. حفاظت اثر هنری به معنای درک دوباره حقیقت آن در دنیای جدید است. یا بر اساس تعریف ایکوموس، عبارت از؛ تطویل عمر میراث فرهنگی و در صورت امکان، شفاف کردن پیام هنری و تاریخی ملحوظ در آن، بدون از بین رفتن اصالت و معنای آن - . - 3
میراث
میراث را می توان به عنوان یادگاری از گذشتگان تعریف نمود که انسانها هم اکنون با آن زندگی می کنند وسپس آن را به نسل های بعد می سپارند تا از آن بیاموزند، شگفت زده شده و لذت ببرند - . - 7عموما معانی "میراث" ترکیبی است از ارزشهایی که توسط بشر خلق می گردد که شامل هنجارها، باورها، اعتقادات، موادو شیوه های تکنیکی است - . - 3
میراث فرهنگی
میراث فرهنگی یکی از شعبات "انسان شناسی"است که زمینه ساز تاریخ است، "میراث فرهنگی" عبارت است مطالعه گذشته انسان بر اساس بقایای مادی که انسان از خود به جای گذاشته است - 6 - ، میراث فرهنگی شامل تمدن های باستانی و ویژگی های خاص آنها مثل عادات محلی، آداب مربوط به خوراک و پوشاک، سبک های معماری، موسیقی، هنر، زبانهای محلی و ارزش های اخلاقی و معنوی است. میراث فرهنگی حافظه یک ملت است . میراث فرهنگی و طبیعی بیان کننده پیشینه تاریخی، تمدن، فرهنگ و جاذبه های طبیعی هر کشوری است که شکل گیری و به وجود آمدن آن طی سالیان متمادی صورت گرفته است.
نیروهای و عواملی که پدید آورنده این گونه آثار طبیعی و انسانی هستند در طول زمان ودر شرایط مکانی خاص خود عملکردهای متفاوتی داشته اند . - 4 - هر جامعه برای بقا نیازمند نشانه های فرهنگی است، این نشانه ها همانند حافظه انسان عمل می کنند. همانگونه که انسان بدون حافظه قادر به ادامه حیات نیست، جامعه نیز بدون میراث فرهنگی هرگز نمی تواند به حیات اجتماعی و انسانی خود ادامه دهد . - 1 - میراث فرهنگی رد پای انسان در طول تاریخ و حامل پیامی انسانی است. عنصر اساسی که هدف اصلی را در فعالیت های میراث فرهنگی تامین می نماید حضور انسان است . - 7 -
منظر فرهنگی
از سال 1980 میلادی واژه " منظر فرهنگی" مورد استفاذه بوده است تا اینکه در سال 1992 میلادی کمیته میراث جهانی، منظر فرهنگی را به عنوان بخشی از از میراث جهانی تعریف و ثبت کرد. تعاریف منظر فرهنگی که توسط "کارل سوئر" متخصص جغرافیای انسانی ارائه شده است چنین است: منظر فرهنگی یک منظر طبیعی است که به وسیله گروهی انسان شکل پیدا کرده است، فرهنگ نقش عامل را دارد و طبیعت نقش واسطه را و منظر فرهنگی ماحصل آن است. منظر فرهنگی یک لایه جغرافیای است که شامل منابع طبیعی، منابع فرهنگی در پیوند با یک واقعه تاریخی، فعالیت انسانی یا شخص است . - 13 -
منظر فرهنگی محصولی است که در فرآیند مداخلات ملموس و ناملموس انسان در طبیعت در گذر زمان شکل یافته و تغییر کرده است - 14 - ، در فرآیند شکل گیری منظر فرهنگی " بعد زمان" در ایجاد و سپس تقویت منظر فرهنگی نقش اساسی دارد، منظر فرهنگی در حقیقت حاصل " فرآیند سازی بین طبیعت و فرهنگ انسان است، به گونه ای که با آن در تناسبی متنوع و گوناگون می آمیزد . - 15 -
حفاظت از میراث فرهنگی
حفاظت ازمیراث فرهنگی بایستی بر مبنای ایجاد رابطه ای هماهنگ بین هنجارها، ارزش ها، سمبل ها، فن آوری، مستندات و ارزش های ملموس در جامعه بوده که منتهی به ایجاد ارتباطی سمبلیک، بین وجوه ملموس و نا ملموس ارزش های جامعه گردد. از این رو میراث ناملموس، به عنوان گستره وسیعی که در بردارنده میراث ملموس معرفی گردیده است . - 3 - حفاظت مجموعه اعمالی را شامل می شود که در جهت جلوگیری از فرسودگی بنا یا بافت صورت می پذیرد و در نهایت به حفظ و نگهداری بافت یا بنا و به نوعی به تداوم آن می انجامد . اصلی ترین ویژگی حفاظت تداوم است - . - 19
مفهوم توسعه پایدار4
واژه توسعه پایدار را اولین باربه طور رسمی برانت لند5 درسال 1366 - 1987 شمسی - در گزارش "آینده مشترک ما" مطرح کرد - . - 12 توسعه پایدار از دهه 1980 میلادی مطرح شد و هدف آن گذشته از رشد اقتصادی و کارایی آن در تحقق اهداف اجتماعی،کاهش فقر و مدیریت منابع طبیعی پایدار است - 2 - ، به معنی ارائه راه حل هایی در مقابل الگوهای سنتی کالبدی، اجتماعی و اقتصادی توسعه می باشد که بتوانند از بروز مسائلی همچون نابودی منابع طبیعی، تخریب اکوسیستم ها، آلودگی ها، افزایش بی رویه جمعیت، رواج بی عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسانها جلوگیری کند 8 - - ، توسعه ای است که در آن نیازهای نسل فعلی برآورد می گردد به گونه ای که به توانایی های نسل های آینده نیز برای تامین نیازهایشان آسیبی وارد نشود - . - 9
اهداف توسعه پایدار را معمولا در سه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی دسته بندی وشاخص هایی را برای اندازه گیری توسعه یافتگی در این جنبه ها تعریف می کنند؛ اهداف اجتماعی: نظیر اشتغال کامل، آموزشی، بهداشت، امنیت، مشارکت و...را در بر می گرد. در حوزه اهداف اقتصادی : رشد، کارایی، ثبات و ...مهم تلقی می شود و در حوزه محیط زیست: استفاده منطقی از منابع طبیعی ، محیط زیست سالم و محافظت از آنها در این حوزه می گنجد . - 2 - در اجلاس زمین در سال 1992 در ریو، الگوی توسعه پایدار ایجاد شد و بر سه عنصر تشکیل دهنده آن یعنی عناصر حمایتی متقابل تاکید شد. این سه عنصر به شرح زیر است:
-1حفاظت محیط زیست -2رشد اقتصادی-3 عدالت اجتماعی - . - 20
توسعه پایدار روستایی
یکی از شاخه های اصلی توسعه پایدار است، که در پی ارائه شیوه مناسب زندگی در سطح روستاها از طریق حفظ و تقویت پتانسیل های طبیعی و انسانی و همچنین کاهش محدودیت های آنها می باشد توسعه روستایی امروزه به عنوان یکی از دغدغه های اصلی دولت ها و کشورها در حال توسعه از جله کشور ایران شده است . - 16 - توسعه پایدار روستایی فرآیند تغییر پایدار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیطی است که افزایش رفاه طولانی مدت در کل جامعه طراحی می شود. توسعه پایدار روستایی نیاز به حفظ سرمایه های انسانی و اجتماعی و بومی دارد.
در پروسه توسعه پایدار روستایی این مساله یعنی حفظ و توسعه سرمایه های انسانی و اجتماعی به اندازه حفظ محیط زیست و سرمایه های ملی با اهمیت است. توسعه پایدار باید روستایی باید منجر به حفظ سرمایه هایی باشد که از گذشته به ما ارث رسیده است - . - 17 پنج پیش شرط برای مهم برای موفقیت توسعه پایدار روستایی عبارت است از: -1 نگرش فرایند به اموزش -2 اولویت دادن به مردم -3 امنیت، قانون و حفظ افراد و منافع آنها -4 پایداری از طریق خود اتکایی -5 به فعلیت درآوردن استعدادها، تعهد و تداوم آنها در مجریان . - 18 -
حفاظت از میراث فرهنگی و نقش آن در توسعه پایدار روستایی
در ادبیات و نظریات توسعه توسعه و توسعه پایدار روستایی ایران نیز در دهه گذشته مفاهیم پایداری و توسعه پایدار به طور چشم گیری افزایش یافته است. با نگاه توجه به پایداری نواحی روستایی که دارای قدمت طولانی و میراث تاریخی، معنوی و فرهنگی کشور در ان حفظ شده است، از الویت خاصی برخوردار است. چراکه جنبه های کارکردی و زیبایی های طبیعی ، اجتماعی و فرهنگی و همچنین میراث ماندگار تاریخی روستاهای ایران مانند ماسوله، اورامانات، ابیانه، کندوان، میمند، لاف و ... که روستاهای تاریخی- فرهنگی ایران به حساب می آیند، سبب شده این روستاها علیرغم هجوم اندیشه توسعه مدرنیزاسیون بتوانند بناهای تاریخی، آداب و سنن فرهنگی و محلی خود را همچنان حفظ کرده باشند. - 5 -
توان و قابلیت های میراث فرهنگی در بسیاری از کشورها بخصوص کشورهای در حال توسعه و نقشی که این میراث در راستای توسعه اقتصادی ، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی ایفا می کند کاملا بر همگان روشن می باشد و همچنین حفاظت از میراث فرهنگی بویژه میراث فرهنگی در روستاهای کشور ما نیز به دلیل وجود و فور پتانسیل ها و استعدادها بالقوه می تواند نقش مهمی را در توسعه پایدار روستایی و کاهش بیکار، جلوگیری از مهاجرت، افزایش درآمد ، کاهش آلودگی های زیست محیطی ،غنای فرهنگی و بهبود وضع زندگی روستائیان ایفا می نماید. و دز صورت برنامه ریزی صحیح و ایجاد بسترهای مناسب در جهت بهبود حفاظت از میراث فرهنگی و بهبود سطح زندگی و کاهش شکافت طبقاتی موجود در بین روستاهاموثر خواهد بود.
نمونه موردی: روستاهای منطقه اورامانات
اورامانات یا هورامان که در ترجمه این واژه این گونه آمده است که "هور" به معنی اهوارا و" مان" هم به معنی خانه است که هورامان را به معنی خانه و سرزمین هم معنی کرده اند - 11 - اورامانات - هورامان - منطقه ای بکر و طبیعی است که در بستره وسیعی که بین دو کشور ایران و عراق - شرق اقلیم کردستان - گسترده، و در ایران محدود به استان های کردستان، کرمانشاه می باشد. شهرها و روستاهای این منطقه از نظر فرهنگ، زبان، بافت معماری و...کاملا شبیه هم هستند - شکل. - 1 و بطور کلی معماری بومی منطقه تابع شرایط جغرافیایی می باشد. بهره وری در مصرف منابع طبیعی که در اثر نوع خاص همنشینی توده ی معماری و زمینه یا بستر - سینرژی - این دو حاصل شده است. ترکیب کوه و توده سنگی با ساختمان ها تعاملی خلاقانه و زیبا در جهت یکپارچگی با محیط است. این ترکیب حتی خللی در سیمای کلی این منطقه و هماهنگی آن با بستر کوهستانی به وجود نیاورده است . - 10 -
