بخشی از مقاله
چکیده
آموزش مهارتهای زندگی، فرد را قادر میسازد تا دانش، ارزشها و نگرشهای خود را به توانائیهای بالفعل تبدیل کند.هدف اصلی این تحقیق تبیین نقش مدرسه درتامین سلامت روانی وآموزش مهارت های زندگی به دانش آموزان دوره متوسطه اول شهرستان ارومیه در سال تحصیلی 1395- 96 بوده است. برای این منظور تعداد 60 نفر دانشآموز دختر از مدارس راهنمایی انتخاب شد و به عنوان نمونه منظور گردیدند.روش تحقیق توصیفی و از نوع همبستگی یا همخوانی است.
ابزار تحقیق در این مطالعه از نوع نمونه گیری تصادفی بوده که از پرسشنامه مهارتهای زندگی به عنوان ابزار تحقیق استفاده گردید. روشهای مداخله، آموزش سه مهارت زندگی با عناوین ابرازوجود، حل مسئله و مدیریت تنیدگی در نظر گرفته شد. دادهها با استفاده از بررسی پرسشنامه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. بر اساس یافته ها آموزش مهارتهای زندگی سه گانه در اثربخشی بر عدم وجود بزهکاری یکسان بوده اند. تأثیرات مثبت آموزش مهارت-های زندگی در همه زمینه های پژوهشی نشان داده شده است. در نتیجه آموزش مهارتهای زندگی میتواند به عنوان ملاک پیشگیری از بزهکاری وتامین بهداشت روانی در نوجوانان مؤثر باشد. همچنین آموزش مهارت ابراز وجود نسبت به سایر مهارتها دارای برتری بوده است.
کلمات کلیدی: مدرسه، تامین بهداشت روانی،آموزش مهارت های زندگی،دانش آموزان دوره متوسطه اول
مقدمه
زندگی اجتماعی، پیشرفت صنعتی و تحولات عظیم در فنآوری اطلاعات و رسانهها زندگی بشر امروزی را به وضعیت سر در گم و پیچیدهای تبدیل کرده است. سازگار شدن با این شرایط دشواریهای خاصی دارد که مستلزم آگاهی از نحوهی کنار آمدن با مشکلات میباشد - سازمان بهداشت جهانی مهمترین ارگانهایی که جامعه می تواند در اجرای برنامه های بهداشت روانی خود از آنها کمک بگیرد شامل آموزش و پرورش، انجمن های اولیاء و مربیان، سازمان تدوین کتب درسی و رسانه های گروهی است.
بعلاوه نیازهای زندگی امروز و تغییرات در ساختار خانواده، فرهنگ، روابط انسانی و گسترش منابع اطلاعاتی، موجب رویارویی انسانها با چالشهایی شده است که مقابله با آنها نیازمند توانمندیهای روانی-اجتماعی است. که فقدان این توانمندیها افراد را در مواجهه با این مسائل و مشکلات آسیبپذیر نموده و آنها را در معرض انواع اختلالات روانی، اجتماعی و رفتاری قرار می-دهد آشنایی با مهارت های زندگی فرد را برای مقابلهی مؤثر برای پرداختن به کشمکشها و موقعیتهای زندگی یاری میبخشد تا در رابطه با سایر انسانها، جامعه، فرهنگ و محیط خود مثبت و سازگارانه عمل کند و سلامت روانی خود را تأمین نماید البته آنچه امروزه تحت عنوان مهارتهای زندگی مشهور است، تنها حاصل کار پژوهشگران عصر حاضر نیست.
بسیاری از این مهارتها در لابهلای تعالیم الهی به خصوص در قرآن کریم و احادیث معصومین علیهم السلام بیان شده است. به طوری که تلاش برای برقراری ارتباط مفید و مؤثر با دیگران، خودشناسی و توجه به ارزشها که از فصول اساسی آموزش مهارتهای زندگی است، به کرّات در قرآن، نهج البلاغه، صحیفهی سجادیه و احادیث منقول از سایر معصومین - علیهم السلام - مورد تأکید قرار گرفته است.
امروزه شاهدآن هستیم که بسیاری از افراد در رویارویی با مشکلات آسیب پذیر و در زندگی روزمره فاقد تواناییهای لازم و اساسی هستند. با توجه به کثرت و گستردگی جمعیت کودک و نوجوان در کشور ما که حدود یک سوم کل جمعیت کشور را تشکیل میدهند و اهمیت بسزای این دوره سنی از نظر رشد و تکامل روانی جسمی فراهم آوردن زندگی سالم برای آنها از اهمیت ویژه ای برخوردار میباشد. تربیت به عنوان رکن اساسی و اولیه پیشرفت و ترقی محسوب میگردد که پیامد این رشد، تبدیل نظامهای آموزشی به سازمانهای یادگیرنده و فراگیر است.
همه کارشناسان به نقش نظامهای تربیتی در توسعه کشورها اذعان میکنند. تفکر و کسب اطلاعات جدید، نحوه اندیشیدن و یادگیری، بارزترین ویژگی انسان می باشد. بنابراین مؤثرترین مؤلفه در نظام تعلیم و تربیت، عنصر تفکر میباشد. رشد و گسترش نظامهای تربیتی، از مولفه ها و ویژگیهای اساسی جوامع میباشد. امروزه این مسئله در کشورهای مختلف به یک مسأله حیاتی تبدیل شده و در دهههای اخیر در کشورهای رو به توسعه به مسألهای مهم وحساس مبدل شده است. و از طرفی ویژگی آشکار رویکردهای نوین، توجه به تفکر در فرایند تدریس و یادگیری است.
برنامه آموزشی مهارتهای زندگی برطبق تحقیقات گسترده قبلی در پیشگیری از سوء مصرف مواد ، پیشگیری از بی بند و باری جنسی ، بارداری در نوجوانان شینگ پیشگیری از ایدز سازمان جهانی بهداشت آموزش صلح و ارتقای اعتماد به نفس تاکید، مفید و موثر بوده است. از این گذشته بسیاری از شاخصهای سرمایه اجتماعی مرتبط به مهارتهای زندگی میشود.برنامه بهداشت روان در مدارس در ایران در سال 1378 توسط دکتر بینا و همکاران در منطقه دماوند بر روی 280 نفر دانش آموز پسر و دختر مقاطع راهنمایی در دو سطح دانش آموزان و معلمین انجام شد که مهمترین بخش آن آموزش مهارتهای زندگی به دانش آموزان بود.
پرسشنامههای قبل و بعد از مداخله، نشانگر افزایش آگاهی دانش آموزان و معلمان نسبت به مقوله بهداشت روان، تغییر نگرش آنها به مسئله بهداشت روان و بهبود نمرات سلامت روان بود. این فعالیتها با همکاری فعال آموزش و پرورش به نحو موفقیت آمیزی به تعدادی از مدارس تهران گسترش یافته است. فعالیتهای ارزشمندی نیز به وسیله سازمان بهزیستی انجام شده است.این فعالیتها شامل تهیه کتب و متون آموزشی و برگزاری کارگاههای متعدد آموزش مهارتهای زندگی با همکاری آموزش و پرورش بوده است.
مهارتهای زندگی، مهارت های شخصی و اجتماعی است که کودکان و نوجوانان باید آنان را یاد بگیرند تا بتوانند در مورد خود و انسانهای دیگر و کل اجتماع به طور موثر و شایسته و مطمئن عمل نمایند. انتقاد مهم به تعلیم و تربیت رسمی این است که به برخی مهارتهای حرفهای و ابزاری و تنها بر بعد شناختی - سواد - تمرکز کرده است و به دیگر ابعاد فکری و روانی و اجتماعی توجهی ندارد. از دیگر سو محققان نشان دادهاند که مهارتهای زندگی میتواند به طور نظامدار و از طریق موقعیتهای یادگیری غیررسمی یاد گرفته و تقویت شود. مدرسه علاوه بر کارکردهای رسمی آموزش خواندن و نوشتن، باید در زمینههای آموزش مهارتهای زندگی به دانش آموزان نیز ایفای نقش کند.
اجتماعی کردن صحیح کودکان و آموزش مهار تهای لازم به آنان، همواره یکی از اهداف عالی نظام تعلیم و تربیت به شمار میآید، زیرا رشد و اعتلای اجتماعی در سایه اجتماعی شدن به دست میآید و موجب سازگاری و ایجاد ارتباط سالم و صحیح کودکان و نوجوانان با اطرافیان میشود؛ و از این رهگذر آنان خواهند توانست تواناییهای بالقوه خود را شکوفا کنند. بنابراین مطالعه دقیق، برنامه ریزی اولیه، هدفگذاری صحیح و تلاش مستمر برای آموزش و تقویت آن ضروری است. این امر به خصوص در دوره ابتدایی اهمیت دارد، زیرا این دوره یکی از حساسترین مقاطع زندگی هر انسانی است و شالوده شخصیت، رفتارها و عادتهای اساسی یادگیری انسانها، بر چگونگی تربیتی است که در این دوره انجام میپذیرد و آنچه بعدها به دست میآید، بر این بنیان قرار خواهد گرفت.
نظام آموزش و پرورش هر کشور، مجموعه تدابیر سازمان یافتهای است که امکانات بالقوه آدمیان را تحقق میبخشد و شرایط مناسبی را در قالب برنامهها و فرصتهای آموزشی در اختیار فراگیران قرار میدهد تا بتوانند با سرمایههای فرهنگی و تجربههای پیشنیان آشنا شوند. به طور کلی مهارتهای زندگی مهارتهایی هستند که برای افزایش تواناییهای روانی اجتماعی افراد آموزش داده میشوند و فرد را قادر میسازند تا بطور موثر با مقتضیات و کشمکشهای زندگی روبرو شود. آموزش مهارتهایی چون حل مساله و تصمیم گیری، تفکر خلاق و انتقادی، روابط بین فردی، خودآگاهی، همدلی و مهارتهای مقابله با استرس در مدارس کشور بویژه مقاطع حساس دبستان و راهنمایی که همزمان با شکل گیری شخصیت و رشد تفکر شناختی کودک و دوره حساس نوجوانی در این گروه های سنی میباشد، میتواند به میزان زیادی از آسیبهای روانی اجتماعی آتی پیشگیری کند.
در این نوشتار به آموزش سه مهارت ابراز وجود، حل مسئله و مدیریت تنیدگی پرداخته شده است:مهارت رفتار جرأتمندانه توأم با ابراز وجود: این مهارت به عنوان یکی از مؤلفههای مهارت های زندگی شناخته شده و میزان اثربخشی مثبت آن نیز در ارتباطات و تعاملات قابل مشاهده است جرأتمندی، توانایی ابراز خود و ابراز حقوق خود بدون تجاوز به حقوق دیگران است. حل مسئله یا مسئله گشایی: انسان هر روز با مسائل زیادی در زندگی روبهرو است که ناگزیر از حل کردن آنهاست. زمانی که فرد با موقعیتی مواجه میشود که نمیتواند از طریق اطلاعات و مهارتهایی که در آن لحظه در اختیار دارد به آن پاسخ بدهد، با یک مسئله مواجه میباشد. حل مسئله یکی از مهمترین فرایندهای تفکر است که با استفاده از آن، انسان میتواند بهترین راه حلها را برای مسائل زندگی پیدا .کند
مدیریت تنیدگی: مدیریت تنیدگی به مجموعه تکنیکها و روشهایی اطلاق میگردد، که برای کاهش استرس تجربه شده توسط افراد یا افزایش توانایی آنها در مقابله با استرسهای زندگی به کار گرفته میشوند.آموزش مهارت های زندگی از اهداف بنیادی نظامهای آموزشی است. در نظام آموزشی ایران نیز آموزش مهارتهای زندگی به دانش آموزان به طور صریح و یا ضمنی جزو اهداف آرمانی تعلیم و تربیت یا حتی دروس خاص در دورههای گوناگون تحصیلی ذکر شده است.
پژوهش ها به طورکلی نشان دهنده ی اثرات مثبت برنامه های آموزش مهارتهای زندگی بودهاند. پژوهشی با هدف بررسی اثربخشی آموزش مهارت های زندگی بر عملکرد دانش آموزان چهارم ابتدائی در گروهی 26 نفره، به این نتیجه دست یافت که این برنامه در نمره کلی پرسش نامه تواناییها و مشکلات - SDQ - مؤثر بوده است و در مؤلفههای آن تغییر چندانی مشاهده نشده است کاهش معنادار اختلالات روانی پس از دریافت آموزش مهارت های زندگی در گروه آزمایش و همچنین کاهش اضطراب اجتماعی و کسب مهارت های اجتماعی و ابراز وجود در دانش آموزان پسر سال اول دبیرستان پس از دریافت آموزش مهارت ابراز وجود مشاهده شده است.
در مطالعهای دیگر، موفات به ارزشیابی اثر کلاسهای آموزش مهارت های زندگی" بر کاهش اختلالات روانی در شهر نیویورک پرداخت. نتایج نشان دادند باورهایی که افراد طی دوره ی آموزش مهارت های زندگی کسب میکنند به آنان در مقابله با فشارهای روانی کمک کرده و منجر به افزایش آگاهی و تجدید قوای شناختی آنان می گردد. بوهلر و همکاران در پژوهش خود نشان دادند که آموزش مهارتهای زندگی در پیشگیری از سوء مصرف مواد در بین افراد سیگاری و معتاد به الکل و افراد غیر سیگاری و معتاد به الکل مؤثر بوده است.
لانگ و همکاران در پژوهشی به ارزیابی مهارت های زندگی در جوانان آمریکایی هندی تبار پرداختند. این پژوهش بر روی 318 جوان 21 تا 30 سال صورت گرفت . نتایج نشان داد که این جوانان در مقایسه با جوانان آمریکایی از لحاظ مهارتهای ارتباطی، مسئولیت پذیری، حل مسئله اجتماعی، روابط بین فردی و خودآگاهی در سطح پایین تری قرار دارند. در مقابل این جوانان از لحاظ مهارت های تفکر خلاق و اداره زندگی در سطح بالاتری از جوانان آمریکایی قرار داشتند. در بررسی رابطه اختلالات شخصیت و مهارت های حل مسئله به این نتیجه رسیدند که این مهارت رابطه ای اختصاصی با خصوصیات شخصیتی دارد.
روش شناسی
روش تحقیق توصیفی و از نوع همبستگی یا همخوانی است. ابزار تحقیق در این مطالعه از نوع نمونه گیری تصادفی بوده که از پرسشنامه مهارتهای زندگی به عنوان ابزار تحقیق استفاده گردید. جامعه پژوهش شامل دانش آموزان دوره متوسطه اول شهرستان ارومیه در سال تحصیلی 1395-96 بوده است و تعداد 60 نفر دانشآموز دختر از مدارس راهنمایی از طریق نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند و به عنوان نمونه منظور گردیدند.
